Tổng quan nghiên cứu

Du lịch sinh thái dựa vào cộng đồng (DLSTCĐ) ngày càng trở thành xu hướng phát triển bền vững trong ngành du lịch toàn cầu, đặc biệt tại các khu bảo tồn thiên nhiên và vườn quốc gia. Việt Nam, với đa dạng sinh học phong phú và nền văn hóa đặc sắc của 54 dân tộc, sở hữu nhiều tiềm năng phát triển DLSTCĐ. Vườn quốc gia Bến En, Thanh Hóa, với diện tích vùng lõi 16.634 ha và vùng đệm 31.172 ha, là một trong những khu vực tiêu biểu có hệ sinh thái đa dạng và cộng đồng dân tộc thiểu số sinh sống lâu đời. Tuy nhiên, hiện trạng phát triển du lịch tại đây còn nhiều hạn chế, cộng đồng dân cư chưa thực sự tham gia hiệu quả vào các hoạt động du lịch và bảo tồn.

Mục tiêu nghiên cứu tập trung đánh giá tiềm năng, thực trạng và đề xuất các giải pháp phát triển DLST dựa vào cộng đồng tại Vườn quốc gia Bến En nhằm góp phần phát triển kinh tế, bảo tồn tài nguyên thiên nhiên và văn hóa bản địa, đồng thời nâng cao đời sống người dân địa phương. Nghiên cứu được thực hiện trong giai đoạn từ tháng 6 đến tháng 10 năm 2015, tại khu vực Vườn quốc gia Bến En và vùng đệm thuộc hai huyện Như Thanh và Như Xuân, tỉnh Thanh Hóa. Kết quả nghiên cứu có ý nghĩa quan trọng trong việc xây dựng chiến lược phát triển du lịch bền vững, tăng cường sự tham gia của cộng đồng và bảo vệ đa dạng sinh học tại khu vực này.

Cơ sở lý thuyết và phương pháp nghiên cứu

Khung lý thuyết áp dụng

Nghiên cứu dựa trên hai khung lý thuyết chính: lý thuyết phát triển du lịch sinh thái và lý thuyết quản lý bảo tồn dựa vào cộng đồng. Du lịch sinh thái được định nghĩa là loại hình du lịch có trách nhiệm, hướng tới bảo tồn môi trường và nâng cao phúc lợi cho cộng đồng địa phương. DLSTCĐ nhấn mạnh sự tham gia tích cực của cộng đồng trong quản lý, cung cấp dịch vụ và hưởng lợi từ hoạt động du lịch, đồng thời bảo tồn các giá trị tự nhiên và văn hóa đặc trưng.

Các khái niệm chính bao gồm:

  • Du lịch sinh thái (Ecotourism): Du lịch đến các khu vực tự nhiên ít bị biến đổi, nhằm mục đích nghiên cứu, tham quan với ý thức bảo vệ môi trường và văn hóa.
  • Du lịch sinh thái dựa vào cộng đồng: Hình thức du lịch trong đó cộng đồng địa phương tham gia quản lý, cung cấp dịch vụ và hưởng lợi kinh tế, đồng thời bảo tồn tài nguyên thiên nhiên và văn hóa.
  • Quản lý bảo tồn dựa vào cộng đồng: Phương pháp quản lý tài nguyên thiên nhiên với sự tham gia chủ động của cộng đồng nhằm đảm bảo tính bền vững sinh thái và xã hội.
  • Phân tích SWOT: Công cụ đánh giá điểm mạnh, điểm yếu, cơ hội và thách thức trong phát triển DLSTCĐ tại Vườn quốc gia Bến En.

Phương pháp nghiên cứu

Nghiên cứu sử dụng phương pháp tiếp cận hệ thống nhằm đánh giá toàn diện các yếu tố tự nhiên, kinh tế - xã hội và văn hóa liên quan đến phát triển DLSTCĐ. Cỡ mẫu khảo sát gồm 30 người dân địa phương tham gia hoạt động du lịch và 30 khách du lịch đến tham quan Vườn quốc gia Bến En. Mẫu được chọn ngẫu nhiên nhằm đảm bảo tính đại diện.

Các phương pháp thu thập dữ liệu bao gồm:

  • Phương pháp kế thừa: Tổng hợp và phân tích các tài liệu, báo cáo, số liệu từ các cơ quan quản lý và nghiên cứu trước đây.
  • Khảo sát thực địa: Quan sát, ghi nhận thực trạng tài nguyên thiên nhiên, cơ sở hạ tầng và hoạt động du lịch tại hiện trường.
  • Điều tra xã hội học: Phỏng vấn chuyên gia, người dân địa phương và khách du lịch để thu thập ý kiến, đánh giá về DLSTCĐ.
  • Phân tích dữ liệu: Sử dụng phần mềm Excel và SPSS 6.0 để xử lý số liệu, kết hợp phân tích SWOT để đánh giá tổng quan các yếu tố ảnh hưởng.
  • Tham vấn ý kiến chuyên gia: Thu thập ý kiến từ các chuyên gia sinh thái học, xã hội học và quản lý du lịch nhằm hoàn thiện các đề xuất giải pháp.

Kết quả nghiên cứu và thảo luận

Những phát hiện chính

  1. Tiềm năng đa dạng sinh học và văn hóa: Vườn quốc gia Bến En có hệ sinh thái phong phú với hơn 300 loài thực vật, nhiều loài quý hiếm như lim xanh, sến mật, cùng các hệ sinh thái rừng núi, ngập nước và đất bán ngập. Cộng đồng dân tộc Thái, Mường và Thổ sinh sống trong vùng giữ gìn nhiều nét văn hóa đặc sắc như lễ hội rượu cần, tục “ngủ mái” và các nghề thủ công truyền thống.
  2. Dân số và lao động: Vùng nghiên cứu có khoảng 56.000 người dân, trong đó 1.813 người sinh sống trong vùng lõi, tạo áp lực lên tài nguyên. Lực lượng lao động chủ yếu là thủ công, chưa qua đào tạo chuyên môn, chiếm 83,8% trong lĩnh vực sản xuất nông nghiệp và khai thác tài nguyên.
  3. Thực trạng du lịch: Lượng khách du lịch nội địa và quốc tế đến Bến En tăng dần từ 2006 đến 2012, tuy nhiên hoạt động du lịch sinh thái dựa vào cộng đồng còn manh mún, tự phát, chưa có sự tổ chức bài bản. Cơ sở hạ tầng phục vụ du lịch còn hạn chế, cộng đồng chưa được trao quyền quản lý và hưởng lợi đầy đủ.
  4. Phân tích SWOT: Điểm mạnh là tài nguyên thiên nhiên và văn hóa phong phú, điểm yếu là hạn chế về cơ sở hạ tầng và năng lực cộng đồng. Cơ hội đến từ xu hướng phát triển du lịch sinh thái bền vững và sự hỗ trợ của các tổ chức phi chính phủ. Thách thức gồm áp lực khai thác tài nguyên, xung đột lợi ích và thiếu chính sách hỗ trợ hiệu quả.

Thảo luận kết quả

Kết quả cho thấy tiềm năng phát triển DLSTCĐ tại Vườn quốc gia Bến En là rất lớn, đặc biệt khi kết hợp bảo tồn đa dạng sinh học với phát huy giá trị văn hóa bản địa. Tuy nhiên, sự tham gia của cộng đồng hiện còn hạn chế do thiếu quyền quyết định và chia sẻ lợi ích chưa công bằng. So với các mô hình thành công trên thế giới như tại vườn quốc gia Gunnung Halimun (Indonesia) và làng Ghandruk (Nepal), việc giao quyền quản lý và hỗ trợ đào tạo cộng đồng là yếu tố then chốt để phát triển bền vững.

Việc sử dụng phân tích SWOT giúp minh họa rõ ràng các yếu tố nội tại và ngoại cảnh ảnh hưởng đến phát triển DLSTCĐ, từ đó làm cơ sở xây dựng các chiến lược phù hợp. Dữ liệu có thể được trình bày qua biểu đồ tăng trưởng khách du lịch, bảng phân tích dân số và lao động, cũng như sơ đồ SWOT để trực quan hóa các điểm mạnh, yếu, cơ hội và thách thức.

Đề xuất và khuyến nghị

  1. Tăng cường đào tạo và nâng cao năng lực cộng đồng: Tổ chức các khóa tập huấn về quản lý du lịch, kỹ năng phục vụ và bảo tồn môi trường cho người dân địa phương nhằm nâng cao chất lượng dịch vụ và khả năng tham gia quản lý. Thời gian thực hiện trong 1-2 năm, do Ban quản lý Vườn quốc gia phối hợp với các tổ chức phi chính phủ thực hiện.
  2. Xây dựng cơ chế chia sẻ lợi ích công bằng: Thiết lập các chính sách đảm bảo cộng đồng được hưởng lợi trực tiếp từ hoạt động du lịch, bao gồm thu nhập, việc làm và phát triển hạ tầng xã hội. Triển khai trong vòng 3 năm, phối hợp giữa UBND tỉnh và Ban quản lý Vườn quốc gia.
  3. Phát triển cơ sở hạ tầng du lịch thân thiện môi trường: Đầu tư nâng cấp đường giao thông, cơ sở lưu trú homestay, điểm tham quan và hệ thống xử lý chất thải nhằm tạo điều kiện thuận lợi cho du khách và bảo vệ môi trường. Thời gian thực hiện 3-5 năm, do các cơ quan quản lý địa phương và nhà đầu tư phối hợp thực hiện.
  4. Tăng cường công tác truyền thông và quảng bá: Xây dựng các chương trình quảng bá du lịch sinh thái dựa vào cộng đồng, giới thiệu văn hóa đặc sắc và cảnh quan thiên nhiên của Bến En nhằm thu hút khách du lịch trong và ngoài nước. Thực hiện liên tục, do Sở Du lịch và Ban quản lý Vườn quốc gia chủ trì.
  5. Thực hiện di dời dân cư vùng lõi và ổn định đời sống: Lập kế hoạch di dời người dân ra khỏi vùng lõi để giảm áp lực lên tài nguyên, đồng thời hỗ trợ phát triển sinh kế bền vững tại vùng đệm. Thời gian thực hiện 5 năm, do UBND tỉnh và Ban quản lý Vườn quốc gia phối hợp thực hiện.

Đối tượng nên tham khảo luận văn

  1. Nhà quản lý và hoạch định chính sách du lịch: Luận văn cung cấp cơ sở khoa học và thực tiễn để xây dựng các chính sách phát triển du lịch sinh thái dựa vào cộng đồng, góp phần bảo tồn tài nguyên và phát triển kinh tế địa phương.
  2. Các tổ chức phi chính phủ và nhà tài trợ: Thông tin chi tiết về tiềm năng, thực trạng và nhu cầu hỗ trợ cộng đồng giúp các tổ chức thiết kế các dự án phát triển bền vững phù hợp với điều kiện địa phương.
  3. Nhà nghiên cứu và sinh viên chuyên ngành môi trường, du lịch: Luận văn là tài liệu tham khảo quý giá về lý thuyết, phương pháp nghiên cứu và phân tích thực trạng phát triển DLSTCĐ tại một khu vực cụ thể ở Việt Nam.
  4. Cộng đồng dân cư và doanh nghiệp du lịch địa phương: Giúp hiểu rõ vai trò, quyền lợi và trách nhiệm trong phát triển du lịch sinh thái, từ đó nâng cao nhận thức và tham gia tích cực vào các hoạt động du lịch bền vững.

Câu hỏi thường gặp

  1. Du lịch sinh thái dựa vào cộng đồng là gì?
    Là loại hình du lịch trong đó cộng đồng địa phương tham gia quản lý, cung cấp dịch vụ và hưởng lợi từ hoạt động du lịch, đồng thời bảo tồn tài nguyên thiên nhiên và văn hóa đặc trưng. Ví dụ, người dân tại Bến En tham gia làm homestay, hướng dẫn viên và bảo vệ môi trường.

  2. Tại sao phát triển DLSTCĐ lại quan trọng tại Vườn quốc gia Bến En?
    Vì đây là khu vực có đa dạng sinh học cao và cộng đồng dân tộc thiểu số với nhiều giá trị văn hóa đặc sắc. Phát triển DLSTCĐ giúp bảo tồn tài nguyên, nâng cao đời sống người dân và giảm áp lực khai thác tài nguyên tự nhiên.

  3. Những khó khăn chính trong phát triển DLSTCĐ tại Bến En là gì?
    Bao gồm hạn chế về cơ sở hạ tầng, năng lực quản lý và phục vụ của cộng đồng còn yếu, thiếu chính sách hỗ trợ hiệu quả và áp lực khai thác tài nguyên từ dân cư vùng lõi.

  4. Phương pháp nghiên cứu nào được sử dụng trong luận văn?
    Nghiên cứu sử dụng phương pháp tiếp cận hệ thống, kết hợp khảo sát thực địa, điều tra xã hội học, phân tích dữ liệu bằng phần mềm Excel và SPSS, cùng phân tích SWOT và tham vấn ý kiến chuyên gia.

  5. Giải pháp nào được đề xuất để phát triển DLSTCĐ tại Bến En?
    Bao gồm đào tạo nâng cao năng lực cộng đồng, xây dựng cơ chế chia sẻ lợi ích công bằng, phát triển cơ sở hạ tầng thân thiện môi trường, tăng cường truyền thông quảng bá và di dời dân cư vùng lõi để bảo vệ tài nguyên.

Kết luận

  • Vườn quốc gia Bến En sở hữu tiềm năng lớn về đa dạng sinh học và văn hóa để phát triển du lịch sinh thái dựa vào cộng đồng.
  • Thực trạng phát triển DLSTCĐ còn nhiều hạn chế do thiếu sự tham gia hiệu quả và cơ sở hạ tầng chưa đáp ứng.
  • Phân tích SWOT giúp nhận diện rõ các điểm mạnh, điểm yếu, cơ hội và thách thức trong phát triển DLSTCĐ tại khu vực.
  • Đề xuất các giải pháp cụ thể nhằm nâng cao năng lực cộng đồng, cải thiện cơ sở hạ tầng và xây dựng chính sách hỗ trợ phù hợp.
  • Nghiên cứu là cơ sở quan trọng cho các bước tiếp theo trong quy hoạch và phát triển bền vững du lịch sinh thái tại Vườn quốc gia Bến En, kêu gọi sự phối hợp của các bên liên quan để hiện thực hóa mục tiêu phát triển.