TRUYỆN NGẮN NGUYỄN HUY THIỆP TỪ GÓC NHÌN XÃ HỘI HỌC VĂN HỌC

Nguyễn Huy Thiệp đã góp phần làm cho đời sống văn học thời kỳ đổi mới trở nên sôi nổi và khởi sắc. Với tinh thần cách tân, ông sử dụng ngôn ngữ và đặc trưng của thể loại để biểu đạt ý tưởng và tình cảm một cách cao nhất. Sự mới mẻ này đã tạo ra dư luận mạnh mẽ, với những ý kiến khen chê trái ngược nhau. Thời gian trôi qua, những xúc cảm nóng bỏng về những gì ông viết ở người đọc chuyển dần sang sự nghiền ngẫm kĩ lưỡng. Nhiều người bắt đầu đi sâu tìm hiểu, phân tích, đánh giá tài năng văn chương của ông một cách khách quan hơn qua những trang viết thận trọng.

Xã hội học văn học của P. Bourdieu đã được nhiều người sử dụng làm căn cứ để phân tích tác phẩm hoặc tác giả. Những thuật ngữ công cụ của P. Bourdieu đóng góp lớn cho việc tiếp cận giá trị văn chương. Việc thực hiện đề tài này mang đến cơ hội học tập, bổ sung và làm đầy đặn thêm kiến thức. Đồng thời được vận dụng những tri thức lý thuyết xã hội học vào việc đổi mới phương pháp dạy học đọc và thực hành văn bản nghệ thuật, ứng dụng vào việc diễn giải văn bản văn học trong nhà trường giúp học sinh có thêm những nhận thức riêng và khác về bản chất và các giá trị văn học.

Nhà sử học Tạ Ngọc Liễn đã đưa ra những cảnh báo và chỉ trích gay gắt về cách Nguyễn Huy Thiệp viết về lịch sử, cho rằng ông có "nhận thức phiến diện" và "trình độ học vấn chưa đầy đủ". Ngược lại, Lại Nguyên Ân phản bác lại các ý kiến phê phán, cho rằng "đọc văn phải khác với đọc lịch sử" và đưa ra quan điểm riêng về phong cách văn chương của Nguyễn Huy Thiệp.

Nhiều nhà nghiên cứu nhấn mạnh rằng Nguyễn Huy Thiệp không hề "bôi đen" hay "xuyên tạc lịch sử", mà chỉ mượn lịch sử để bộc lộ thái độ đối với hiện tại. Các ý kiến của Lê Xuân Giang và Trịnh Bá Đĩnh cũng chỉ ra rằng Nguyễn Huy Thiệp đối thoại với bạn đọc thông qua việc xây dựng hình tượng nhân vật. Mai Ngữ khẳng định rằng tác phẩm của Nguyễn Huy Thiệp đã "gây bất ngờ, sửng sốt cho người đọc, khiến mọi người phải suy nghĩ nghiêm túc về thực trạng xã hội hiện nay".

Đông La thẳng thắn đánh giá rằng Nguyễn Huy Thiệp đã "xé toạc cái khách sáo của con người ở chốn đông đúc ấy để viết về cái lõi tâm lí, cái tâm lí thật, cái tôi của con người". Hoàng Ngọc Hiến đồng cảm sâu sắc với những trăn trở của nhà văn khi phải phơi bày phần khuất tối trong mỗi con người. Đồng thời, Nguyễn Vy Khanh có những phát hiện về thi liệu dân gian trong tác phẩm của Nguyễn Huy Thiệp.

Tiến sĩ sử học người Úc – Greg Lockhart nhận xét rằng "cách viết của Nguyễn Huy Thiệp là cách viết của một nghệ sĩ khách quan đứng ở ngoài truyện nhìn vào". Ông khẳng định rằng tác phẩm của Nguyễn Huy Thiệp không chỉ là đóng góp cho văn học Việt Nam mà "cũng là đóng góp cho văn học thế giới", chính là vì tính chất nhân bản của chúng. Thậm chí ngay cả những người từng lên án chỉ trích gay gắt ông vẫn không thể không thừa nhận tài năng của cây bút truyện ngắn độc đáo này.

Nguyễn Thị Minh Thái đánh giá rất cao thủ pháp “lạ hoá” trong sáng tác của Nguyễn Huy Thiệp: “Tiếng Việt được viết lạ chưa từng thấy. Cung cách tưởng tượng và phản ánh hiện thực cuộc sống người Việt được “lạ hoá” một cách hiện đại cũng chưa từng thấy” “Nguyễn Huy Thiệp kể một cách trầm tĩnh, ém nhẹm một cái buồn nhân thế dưới cái nhìn “Dân chủ hoá”. Dường như nhà văn này thật kinh hãi sự giáo huấn thô lậu, lộ liễu và chỉ muốn khơi dậy, đánh thức sự bất ổn trong người đọc”.

Trong quá trình thu thập tài liệu, chúng tôi đã có trong tay một số tiểu luận, luận văn nghiên cứu về sáng tác của Nguyễn Huy Thiệp. Tiểu luận “Tìm hiểu truyện ngắn Nguyễn Huy Thiệp” của Trần Nhất Lý, bước đầu đưa ra những kiến giải về một số yếu tố nghệ thuật cụ thể trong sáng tác Nguyễn Huy Thiệp như: không gian và thời gian nghệ thuật cùng các ý kiến xung quanh truyện ngắn của ông. Luận văn thạc sĩ khoa học “Chất thơ trong truyện ngắn Nguyễn Huy Thiệp” [Dẫn theo 33] của Tạ Thị Hường, đi sâu vào nghiên cứu chất thơ trong truyện ngắn Nguyễn Huy Thiệp cũng như các phương thức nghệ thuật nhà văn đã sử dụng để tạo nên chất thơ ấy [dẫn theo 76].

Khẳng định rằng “Ba thập niên đầu tiên của thế kỉ XX là một giai đoạn đặc biệt của lịch sử văn học Việt Nam. Đó là việc văn học dần dần trở thành một môi trường sinh hoạt tinh thần độc lập một cách tương đối (thoát dần khỏi sự chi phối của quyền lực và chính trị, như trong giai đoạn Trung đại), với các kiểu nhà văn chuyên nghiệp.

Nó bắt đầu tìm kiếm tính độc lập, vạch ra những ranh giới với các hình thái tinh thần khác, và xác lập một “luật chơi” riêng với những giá trị đặc thù, những kiểu quan hệ của các nhân vật tham gia vào “cuộc chơi” này. Do đó, ba thập niên đầu thế kỉ XX ở Việt Nam chính là giai đoạn hình thành một trường văn học (le champ littéraire) – theo ngôn ngữ của nhà xã hội học Pháp Pierre Bourdieu. Đời sống văn chương trong ba thập niên đầu thế kỉ XX có sự thay đổi lớn.

Phản ánh một cách chân thực hiện thực xã hội Việt Nam sau đổi mới, với những mặt trái và những vấn đề nhức nhối trong xã hội. Khắc họa một cách sinh động đời sống của những con người nhỏ bé, những phận người chịu nhiều thiệt thòi trong xã hội. Đặt ra những câu hỏi lớn về đạo đức, về giá trị sống, về vai trò của con người trong xã hội. Tóm lại, những đóng góp của Nguyễn Huy Thiệp cho nền văn học nước nhà là vô cùng to lớn và không thể phủ nhận.

Tiếp tục nghiên cứu về ảnh hưởng của các yếu tố xã hội khác đến tác phẩm của Nguyễn Huy Thiệp, ví dụ như chính trị, kinh tế, tôn giáo. So sánh tác phẩm của Nguyễn Huy Thiệp với tác phẩm của các nhà văn khác cùng thời để thấy rõ hơn vị trí và ảnh hưởng của ông. Nghiên cứu về quá trình tiếp nhận tác phẩm của Nguyễn Huy Thiệp trong các giai đoạn lịch sử khác nhau.