Tổng quan nghiên cứu

Điện ảnh là một loại hình nghệ thuật có lịch sử hơn 100 năm, với nhiều phong trào và khuynh hướng làm phim nổi bật trên thế giới. Trong đó, điện ảnh chậm (slow cinema) là một xu hướng nghệ thuật đặc biệt, tập trung vào thời gian kéo dài, nhịp độ chậm và chiều sâu nội tâm của nhân vật. Đạo diễn Lav Diaz, người Philippines, là một trong những biểu tượng tiêu biểu của phong cách này với hơn 42 bộ phim được thực hiện từ năm 1998 đến 2023, trong đó có những tác phẩm có thời lượng lên đến trên 10 tiếng. Ba bộ phim tiêu biểu được nghiên cứu trong luận văn là The Woman Who Left (2016), The Halt (2019) và Genus Pan (2020), với thời lượng lần lượt là 3 giờ 46 phút, 4 giờ 38 phút và 2 giờ 37 phút.

Mục tiêu nghiên cứu nhằm phân tích phong cách đạo diễn Lav Diaz dưới góc nhìn thi pháp học, tập trung vào sự nhất quán trong phong cách, chủ đề và motif xuyên suốt ba tác phẩm tiêu biểu trong khoảng thời gian 5 năm gần đây. Phạm vi nghiên cứu bao gồm các bộ phim của Lav Diaz trong giai đoạn 2016-2020, đặt trong bối cảnh điện ảnh Philippines và làn sóng điện ảnh chậm toàn cầu. Ý nghĩa nghiên cứu góp phần làm rõ vị trí của Lav Diaz trong dòng chảy điện ảnh Đông Nam Á và thế giới, đồng thời cung cấp góc nhìn mới cho các nhà làm phim, học giả và khán giả về phong cách điện ảnh độc đáo này.

Cơ sở lý thuyết và phương pháp nghiên cứu

Khung lý thuyết áp dụng

Luận văn vận dụng khung lý thuyết thi pháp học trong điện ảnh, tập trung vào ba trụ cột chính: chủ đề (thematics), tự sự (narrative) và phong cách (stylistics). Thi pháp học được hiểu là nghiên cứu hình thức nghệ thuật mang tính nội dung, không chỉ là vỏ ngoài mà là sự hiện thực hóa cảm quan của nghệ sĩ. Các khái niệm chính bao gồm:

  • Chủ đề và motif: Các ý tưởng, biểu tượng lặp lại trong tác phẩm, tạo nên cấu trúc tư tưởng xuyên suốt.
  • Tự sự và cốt truyện: Cách sắp xếp câu chuyện, điểm nhìn và diễn biến tâm lý nhân vật.
  • Phong cách học: Các yếu tố hình thức như dàn cảnh, quay phim, âm thanh, dựng phim tạo nên giọng điệu riêng biệt.

Ngoài ra, luận văn tham khảo các lý thuyết về điện ảnh chậm, đặc biệt là quan điểm của Paul Schrader về phong cách siêu việt trong phim, và các nghiên cứu về điện ảnh hậu thuộc địa, chấn thương tập thể trong phim của Lav Diaz.

Phương pháp nghiên cứu

Nguồn dữ liệu chính là ba bộ phim The Woman Who Left, The Halt và Genus Pan của Lav Diaz, cùng các tài liệu nghiên cứu, phỏng vấn đạo diễn và các công trình học thuật liên quan. Cỡ mẫu gồm ba tác phẩm tiêu biểu được chọn dựa trên tiêu chí thời lượng vừa phải, tính đại diện và sự đa dạng về chủ đề.

Phương pháp phân tích bao gồm:

  • Phân tích văn bản và liên văn bản: Khai thác thi pháp học trong phim, so sánh với các tác phẩm văn học Nga và phim điện ảnh chậm khác.
  • Phân tích tự sự và motif: Xác định các nguyên mẫu nhân vật, motif lặp lại và cách xây dựng cốt truyện.
  • Phân tích phong cách: Đánh giá kỹ thuật quay phim, âm thanh, dàn cảnh và cách tổ chức sản xuất phim.
  • So sánh đối chiếu: Đặt phim của Lav Diaz trong bối cảnh điện ảnh Philippines và làn sóng điện ảnh chậm toàn cầu.

Timeline nghiên cứu kéo dài từ năm 2022 đến 2023, với các giai đoạn thu thập dữ liệu, phân tích và tổng hợp kết quả.

Kết quả nghiên cứu và thảo luận

Những phát hiện chính

  1. Sự nhất quán trong phong cách điện ảnh chậm
    Ba bộ phim đều có thời lượng dài, trung bình từ 2 giờ 37 phút đến 4 giờ 38 phút, với các cảnh quay kéo dài, ít chuyển động máy quay, tạo nên nhịp độ chậm đặc trưng. Ví dụ, The Halt có nhiều cảnh quay dài trên 10 phút, thể hiện sự tĩnh lặng và chiêm nghiệm sâu sắc. So với các đạo diễn điện ảnh chậm khác như Bela Tarr, Lav Diaz duy trì phong cách này xuyên suốt hơn 20 năm.

  2. Chủ đề chính trị - xã hội và hậu thuộc địa
    Các tác phẩm phản ánh sâu sắc lịch sử và hiện thực chính trị Philippines, từ chế độ độc tài Marcos đến các cuộc khủng hoảng xã hội hiện đại. The Woman Who Left khai thác chủ đề trả thù và tha thứ trong bối cảnh bất công xã hội, The Halt dự báo về một xã hội hậu tận thế với chính sách kiểm soát nghiêm ngặt, tương đồng với dịch Covid-19 năm 2020, và Genus Pan mở rộng góc nhìn về bản năng con người và sự ích kỷ.

  3. Nguyên mẫu nhân vật và motif lặp lại
    Các nhân vật điển hình như người bị bỏ rơi, người điên, quân nhân, người bệnh được tái hiện liên tục, mang tính biểu tượng và ẩn dụ cho các tầng lớp xã hội và chấn thương tập thể. Ví dụ, nhân vật Renata trong The Woman Who Left là hình tượng người phụ nữ trung niên, vừa mang dáng dấp Maria vừa là vị Chúa đương thời, thể hiện hành trình trả thù và tha thứ phức tạp.

  4. Phong cách thực hành làm phim độc đáo
    Lav Diaz tự đảm nhiệm nhiều vai trò trong đoàn phim nhỏ gọn khoảng 10 người, sử dụng máy quay kỹ thuật số nhỏ gọn, quay tại bối cảnh thật, không thiết kế trường quay. Thời gian quay phim kéo dài nhiều tháng, với mỗi ngày chỉ quay một cảnh, tạo điều kiện cho sự tĩnh lặng và chiêm nghiệm trong từng khung hình.

Thảo luận kết quả

Nguyên nhân của sự nhất quán phong cách và chủ đề có thể giải thích bởi nền tảng văn học Nga sâu sắc của Lav Diaz, cùng với bối cảnh lịch sử chính trị phức tạp của Philippines. So với các nghiên cứu trước đây, luận văn làm rõ hơn mối liên hệ giữa thi pháp học và thực hành làm phim của Lav Diaz, đồng thời chỉ ra sự phát triển motif và phong cách qua ba tác phẩm gần đây.

Dữ liệu có thể được trình bày qua biểu đồ thời lượng cảnh quay, bảng so sánh motif nhân vật và sơ đồ cấu trúc tự sự để minh họa sự lặp lại và biến đổi trong phong cách đạo diễn. Ý nghĩa của nghiên cứu giúp hiểu rõ hơn về cách điện ảnh chậm không chỉ là phong cách mà còn là diễn ngôn chính trị và xã hội sâu sắc.

Đề xuất và khuyến nghị

  1. Khuyến khích các nhà làm phim Việt Nam nghiên cứu và áp dụng phong cách điện ảnh chậm
    Động từ hành động: Khai thác, áp dụng
    Target metric: Tăng số lượng phim nghệ thuật có thời lượng dài và phong cách độc đáo
    Timeline: 3-5 năm
    Chủ thể: Các trường đại học, trung tâm đào tạo điện ảnh

  2. Phát triển các chương trình đào tạo chuyên sâu về thi pháp học điện ảnh
    Động từ hành động: Xây dựng, triển khai
    Target metric: Số lượng khóa học và học viên tham gia
    Timeline: 1-2 năm
    Chủ thể: Các viện nghiên cứu, trường đại học

  3. Tăng cường hợp tác quốc tế trong nghiên cứu và sản xuất phim nghệ thuật Đông Nam Á
    Động từ hành động: Hợp tác, trao đổi
    Target metric: Số dự án hợp tác và phim được công chiếu quốc tế
    Timeline: 2-4 năm
    Chủ thể: Bộ Văn hóa, các tổ chức điện ảnh

  4. Hỗ trợ tài chính và chính sách cho các dự án phim độc lập, đặc biệt phim có thời lượng dài
    Động từ hành động: Hỗ trợ, ưu đãi
    Target metric: Số dự án được cấp vốn và hoàn thành
    Timeline: 1-3 năm
    Chủ thể: Nhà nước, quỹ phát triển điện ảnh

Đối tượng nên tham khảo luận văn

  1. Nhà nghiên cứu và học giả điện ảnh
    Lợi ích: Cung cấp góc nhìn thi pháp học sâu sắc về phong cách điện ảnh chậm và điện ảnh Đông Nam Á.
    Use case: Phát triển các công trình nghiên cứu, luận án, bài báo khoa học.

  2. Nhà làm phim và đạo diễn trẻ
    Lợi ích: Học hỏi phương pháp làm phim độc lập, phong cách tác giả và kỹ thuật quay phim tĩnh lặng.
    Use case: Áp dụng trong thực hành làm phim nghệ thuật, phát triển phong cách cá nhân.

  3. Sinh viên ngành điện ảnh và truyền hình
    Lợi ích: Hiểu rõ về lịch sử điện ảnh Philippines, thi pháp học và phong cách điện ảnh chậm.
    Use case: Tham khảo tài liệu học tập, chuẩn bị luận văn, đồ án.

  4. Khán giả yêu thích phim nghệ thuật và điện ảnh chậm
    Lợi ích: Nâng cao khả năng tiếp nhận và phân tích phim, mở rộng hiểu biết về điện ảnh thế giới.
    Use case: Thưởng thức phim với góc nhìn sâu sắc, tham gia các câu lạc bộ phim.

Câu hỏi thường gặp

  1. Điện ảnh chậm là gì và tại sao Lav Diaz được xem là biểu tượng của phong cách này?
    Điện ảnh chậm là phong cách làm phim với nhịp độ chậm, cảnh quay dài và ít hành động. Lav Diaz nổi bật với các bộ phim có thời lượng dài, cách kể chuyện sâu sắc và phong cách độc đáo, tạo nên dấu ấn riêng trong điện ảnh thế giới.

  2. Ba bộ phim nghiên cứu có điểm gì đặc biệt?
    The Woman Who Left giành giải Sư tử vàng Venice 2016, The Halt tranh giải tại Cannes 2019, Genus Pan đoạt giải đạo diễn xuất sắc Venice 2020. Cả ba phim đa dạng về chủ đề, thể loại và thể hiện sự nhất quán phong cách của Lav Diaz.

  3. Thi pháp học giúp phân tích phim như thế nào?
    Thi pháp học tập trung vào hình thức nghệ thuật như motif, tự sự, phong cách để hiểu sâu sắc nội dung và ý nghĩa tác phẩm, không chỉ dựa vào bối cảnh hay tiểu sử tác giả.

  4. Phong cách làm phim của Lav Diaz có gì khác biệt so với các đạo diễn khác?
    Ông tự đảm nhiệm nhiều vai trò trong đoàn phim nhỏ, quay phim kỹ thuật số đơn giản, thời gian quay dài, nhịp phim chậm và tập trung vào chiều sâu tâm lý nhân vật, khác biệt với phim thương mại hay phim nghệ thuật thông thường.

  5. Nghiên cứu này có thể ứng dụng như thế nào trong điện ảnh Việt Nam?
    Giúp các nhà làm phim Việt Nam hiểu và áp dụng phong cách điện ảnh chậm, phát triển phim nghệ thuật độc lập, đồng thời mở rộng nghiên cứu về điện ảnh Đông Nam Á, góp phần nâng cao chất lượng và đa dạng hóa sản phẩm điện ảnh.

Kết luận

  • Luận văn đã phân tích phong cách đạo diễn Lav Diaz qua ba bộ phim tiêu biểu, làm rõ sự nhất quán trong phong cách điện ảnh chậm và chủ đề chính trị xã hội.
  • Thi pháp học được vận dụng hiệu quả để khai thác motif, tự sự và phong cách, góp phần làm sáng tỏ giá trị nghệ thuật và ý nghĩa xã hội của tác phẩm.
  • Lav Diaz là hiện tượng đặc biệt trong điện ảnh Đông Nam Á với phương pháp làm phim độc lập, thời lượng phim dài và giọng điệu riêng biệt.
  • Nghiên cứu mở ra hướng tiếp cận mới cho các nhà làm phim, học giả và khán giả trong việc hiểu và phát triển điện ảnh nghệ thuật.
  • Các bước tiếp theo gồm phát triển đào tạo, hợp tác quốc tế và hỗ trợ chính sách nhằm thúc đẩy phong cách điện ảnh chậm và phim nghệ thuật trong khu vực.

Hành động ngay hôm nay: Khuyến khích nghiên cứu sâu hơn về điện ảnh chậm và phong cách Lav Diaz để góp phần làm giàu nền điện ảnh Việt Nam và Đông Nam Á.