Luận Văn Thạc Sĩ: Sự Thể Hiện Không Gian Đô Thị Trong Dòng Phim Độc Lập Việt Nam Từ Góc Nhìn Văn Hóa Học

• Tác giả: Nguyễn Thị Ngọc Diệp
• Người hướng dẫn: TS. Hoàng Cẩm Giang
• Trường học: Đại học Quốc gia Hà Nội
• Chuyên ngành: Lý luận, Lịch sử và Phê bình Điện ảnh – Truyền hình
• Đề tài: Sự Thể Hiện Không Gian Đô Thị Trong Dòng Phim Độc Lập Việt Nam (Từ Góc Nhìn Văn Hóa Học)
• Loại tài liệu: luận văn thạc sĩ
• Năm xuất bản: 2017
• Địa điểm: Hà Nội

• LỜI CAM ĐOAN
• LỜI CẢM ƠN
• MỞ ĐẦU
• 0.1. Lý do chọn đề tài
• 0.2. Lịch sử vấn đề
• 0.3. Điểm qua những nghiên cứu về không gian đô thị trong điện ảnh thế giới
• 0.4. Lịch sử nghiên cứu không gian đô thị trong điện ảnh Việt Nam
• 0.5. Đối tượng nghiên cứu
• 0.6. Phạm vi nghiên cứu
• 0.7. Mục đích nghiên cứu
• 0.8. Phương pháp nghiên cứu
• 0.9. Cấu trúc của luận văn
• 2. CHƯƠNG 2: KHÔNG GIAN ĐÔ THỊ NHƯ LÀ HỆ THỐNG VĂN HÓA
• 2.1. Không gian đô thị từ cấp độ hình tượng thẩm mĩ và biểu tượng văn hóa
• 2.2. Không gian đô thị trong mối quan hệ với thời gian
• 2.3. Hệ thống nhân vật trong không gian đô thị
• 2.4. Những biểu tượng về đô thị
• 2.5. Không gian đô thị trong sự tương tác giữa các hệ thống giá trị
• 2.6. Đô thị và nông thôn trên đường biên tưởng tượng của không gian địa lý
• 2.7. Không gian đô thị và những quan niệm văn hóa, tập quán, sinh hoạt
• 2.8. Đô thị hóa và sự hình thành căn tính, giới tính
• 3. CHƯƠNG 3: KHÔNG GIAN ĐÔ THỊ NHƯ LÀ HỆ THỐNG NGÔN NGỮ ĐIỆN ẢNH
• 3.1. Dàn cảnh - thành phố qua cấu trúc khuôn hình
• 3.2. Bối cảnh, đạo cụ
• 3.3. Phục trang, hóa trang
• 3.4. Diễn xuất của diễn viên
• 3.5. Quay phim, dựng phim - Đô thị như mỹ học của máy quay
• 3.6. Dựng phim – nhịp điệu của đô thị
• 3.7. Âm thanh và những vận động vô hướng của không gian đô thị
• DANH MỤC TÀI LIỆU THAM KHẢO
• PHỤ LỤC HÌNH ẢNH

I. Giới thiệu về không gian đô thị trong phim độc lập Việt Nam

Không gian đô thị trong phim độc lập Việt Nam không chỉ là bối cảnh mà còn là một nhân vật sống động, phản ánh những biến đổi trong xã hội. Khám phá không gian đô thị cho thấy sự chuyển mình của điện ảnh Việt Nam từ những năm 2000, khi phim độc lập bắt đầu nổi lên như một tiếng nói mới. Các bộ phim như 'Bi, đừng sợ!' và 'Đập cánh giữa không trung' đã mở ra những góc nhìn mới về cuộc sống đô thị, từ những con người nhỏ bé đến những vấn đề xã hội phức tạp. Phim độc lập đã khắc họa rõ nét sự tương tác giữa con người và không gian sống của họ, cho thấy đô thị không chỉ là nơi ở mà còn là nơi hình thành bản sắc và giá trị văn hóa.

1.1. Đô thị hóa và sự hình thành bản sắc

Quá trình đô thị hóa tại Việt Nam đã tạo ra những thay đổi lớn trong đời sống xã hội. Không gian đô thị không chỉ là nơi diễn ra các hoạt động kinh tế mà còn là nơi hình thành các mối quan hệ xã hội mới. Phim độc lập đã phản ánh sự chuyển mình này qua các nhân vật sống trong đô thị, những người phải đối mặt với những thách thức và cơ hội mới. Các bộ phim như 'Homostratus' đã thể hiện rõ nét sự xung đột giữa các giá trị truyền thống và hiện đại, cho thấy sự đa dạng trong cách nhìn nhận về đô thị và con người trong đó.

1.2. Nghệ thuật phim và không gian đô thị

Nghệ thuật phim trong dòng phim độc lập Việt Nam đã sử dụng không gian đô thị như một công cụ để truyền tải thông điệp. Các yếu tố như bối cảnh, đạo cụ, và diễn xuất đều được thiết kế để làm nổi bật sự tương tác giữa nhân vật và không gian. Nghệ thuật phim không chỉ đơn thuần là việc tạo ra hình ảnh mà còn là việc xây dựng một thế giới phản ánh những thực tại xã hội. Những bộ phim này đã sử dụng không gian sống như một phần không thể thiếu trong việc phát triển cốt truyện và nhân vật, từ đó tạo ra những tác phẩm nghệ thuật sâu sắc và có ý nghĩa.

II. Phân tích không gian đô thị trong phim độc lập

Phân tích không gian đô thị trong phim độc lập Việt Nam cho thấy sự đa dạng và phong phú của các chủ đề được khai thác. Khám phá không gian không chỉ dừng lại ở việc miêu tả bối cảnh mà còn đi sâu vào các vấn đề xã hội, văn hóa và tâm lý của con người. Các bộ phim như 'Bi, đừng sợ!' đã thể hiện rõ nét những khía cạnh tối tăm của đô thị, từ sự cô đơn đến những mối quan hệ phức tạp giữa con người với nhau. Không gian đô thị trở thành một nhân vật sống động, phản ánh những mâu thuẫn và xung đột trong xã hội hiện đại.

2.1. Những biểu tượng về đô thị

Trong phim độc lập, không gian đô thị thường được sử dụng như một biểu tượng để thể hiện những vấn đề xã hội. Các hình ảnh của thành phố, từ những con phố đông đúc đến những khu vực nghèo nàn, đều mang trong mình những thông điệp sâu sắc về cuộc sống. Những bộ phim này đã khắc họa rõ nét sự phân hóa xã hội, cho thấy sự đối lập giữa các tầng lớp trong đô thị. Biểu tượng đô thị không chỉ là hình ảnh mà còn là những câu chuyện, những trải nghiệm của con người sống trong đó.

2.2. Tương tác giữa con người và không gian

Tương tác giữa con người và không gian đô thị là một chủ đề quan trọng trong phim độc lập. Các nhân vật thường phải đối mặt với những thách thức từ môi trường sống của họ, từ sự cô đơn đến những áp lực xã hội. Phim độc lập đã thể hiện rõ nét sự tương tác này qua các tình huống, cho thấy cách mà con người tìm kiếm bản sắc và ý nghĩa trong cuộc sống. Không gian sống không chỉ là nơi diễn ra hành động mà còn là nơi hình thành những mối quan hệ và giá trị cá nhân.

III. Giá trị và ứng dụng thực tiễn của nghiên cứu

Nghiên cứu về không gian đô thị trong phim độc lập Việt Nam không chỉ có giá trị lý thuyết mà còn có ứng dụng thực tiễn trong việc hiểu biết về xã hội hiện đại. Những bộ phim này đã mở ra những góc nhìn mới về cuộc sống đô thị, từ đó giúp khán giả nhận thức rõ hơn về những vấn đề xã hội đang tồn tại. Khám phá không gian đô thị cũng giúp các nhà làm phim, nhà nghiên cứu và các chuyên gia trong lĩnh vực văn hóa có cái nhìn sâu sắc hơn về mối quan hệ giữa con người và môi trường sống của họ.

3.1. Đóng góp cho nghiên cứu điện ảnh

Nghiên cứu này đóng góp vào kho tàng tri thức về điện ảnh Việt Nam, đặc biệt là trong lĩnh vực phim độc lập. Việc phân tích không gian đô thị giúp làm rõ vai trò của nó trong việc xây dựng cốt truyện và phát triển nhân vật. Những phát hiện từ nghiên cứu này có thể được áp dụng trong việc giảng dạy và nghiên cứu điện ảnh, mở ra những hướng đi mới cho các nghiên cứu tiếp theo.

3.2. Ứng dụng trong thực tiễn xã hội

Nghiên cứu về không gian đô thị trong phim độc lập cũng có thể được ứng dụng trong các lĩnh vực khác như quy hoạch đô thị, xã hội học và nhân học văn hóa. Những hiểu biết từ phim ảnh có thể giúp các nhà hoạch định chính sách và các chuyên gia trong việc phát triển các chương trình và dự án nhằm cải thiện chất lượng cuộc sống đô thị. Khám phá không gian đô thị không chỉ là việc nghiên cứu nghệ thuật mà còn là việc tìm kiếm giải pháp cho những vấn đề xã hội hiện nay.

Tổng quan nghiên cứu

Trong bối cảnh Việt Nam sau hơn ba thập kỷ đổi mới, quá trình đô thị hóa diễn ra mạnh mẽ với tỷ lệ dân số đô thị tăng từ 11% năm 1955 lên khoảng 34,6% năm 2016. Sự chuyển dịch này đã tạo ra những biến đổi sâu sắc về cấu trúc xã hội, văn hóa và đời sống con người. Điện ảnh độc lập Việt Nam, xuất hiện từ đầu thế kỷ XXI, đã trở thành tiếng nói mới phản ánh chân thực và đa chiều về không gian đô thị và những con người sống trong đó. Khác với dòng phim nhà nước tập trung vào đề tài lịch sử, chiến tranh và phim thương mại thiên về giải trí, phim độc lập khai thác những góc khuất, những mâu thuẫn nội tâm và hiện thực xã hội phức tạp của đô thị đương đại.

Luận văn tập trung nghiên cứu sự thể hiện không gian đô thị trong dòng phim độc lập Việt Nam từ góc nhìn văn hóa học, với phạm vi nghiên cứu gồm ba tác phẩm tiêu biểu: Bi, đừng sợ! (2009), Đập cánh giữa không trung (2014) và Homostratus (2013). Mục tiêu nghiên cứu nhằm làm rõ không gian đô thị không chỉ là bối cảnh mà còn là nhân vật, hệ thống biểu tượng và ngôn ngữ điện ảnh phản ánh đời sống vật chất, tinh thần của con người trong quá trình đô thị hóa và toàn cầu hóa. Nghiên cứu có ý nghĩa quan trọng trong việc nhận diện chân dung xã hội Việt Nam đương đại, đồng thời góp phần bổ sung vào kho tàng nghiên cứu điện ảnh độc lập vốn còn hạn chế tại Việt Nam.

Cơ sở lý thuyết và phương pháp nghiên cứu

Khung lý thuyết áp dụng

Luận văn vận dụng hai khung lý thuyết chính. Thứ nhất là lý thuyết không thời gian (chronotope) của Mikhail Bakhtine, giúp phân tích mối quan hệ gắn bó giữa không gian và thời gian trong nghệ thuật, qua đó nhận diện không gian đô thị như một thực thể sống động, có diễn ngôn riêng trong phim độc lập. Thứ hai là lý thuyết văn hóa học và nhân học văn hóa, nhằm khai thác các mã văn hóa, biểu tượng, tập quán và hệ thống giá trị truyền thống trong không gian đô thị được thể hiện qua phim.

Ba khái niệm trọng tâm được làm rõ gồm: không gian đô thị như hệ thống văn hóa (bao gồm các biểu tượng, phong tục, tập quán), không gian đô thị như hệ thống ngôn ngữ điện ảnh (dàn cảnh, bối cảnh, âm thanh, diễn xuất), và sự tương tác giữa không gian đô thị với các hệ thống giá trị truyền thống và hiện đại. Ngoài ra, luận văn còn tham khảo các lý thuyết xã hội học đô thị và sinh thái học đô thị để hiểu sâu hơn về bối cảnh xã hội và môi trường sống của nhân vật.

Phương pháp nghiên cứu

Nguồn dữ liệu chính là ba bộ phim độc lập tiêu biểu của Việt Nam: Bi, đừng sợ!, Đập cánh giữa không trung và Homostratus. Cỡ mẫu gồm toàn bộ các cảnh quay liên quan đến không gian đô thị trong ba phim này. Phương pháp chọn mẫu là chọn các tác phẩm đại diện cho dòng phim độc lập Việt Nam có ảnh hưởng lớn và phản ánh đa dạng các khía cạnh của không gian đô thị.

Phương pháp phân tích chủ yếu là phân tích thi pháp học để nghiên cứu cấu trúc không thời gian trong phim, kết hợp với phương pháp mỹ học để phân tích ngôn ngữ điện ảnh như dàn cảnh, bối cảnh, âm thanh, diễn xuất. Thao tác phân tích – tổng hợp, so sánh, đối chiếu được sử dụng để so sánh các bộ phim trong nước với nhau và với phim độc lập quốc tế nhằm làm rõ đặc trưng riêng của không gian đô thị trong phim độc lập Việt Nam.

Timeline nghiên cứu kéo dài từ năm 2016 đến 2017, bao gồm giai đoạn thu thập dữ liệu, phân tích phim, đối chiếu lý thuyết và hoàn thiện luận văn.

Kết quả nghiên cứu và thảo luận

Những phát hiện chính

1. Không gian đô thị là nhân vật trung tâm trong phim độc lập
   Ba bộ phim nghiên cứu đều thể hiện không gian đô thị không chỉ là bối cảnh mà còn là nhân vật có diễn ngôn riêng. Ví dụ, trong Homostratus, thành phố Hồ Chí Minh chiếm gần một nửa thời lượng phim với các cảnh quay đám đông, tòa tháp Bitexco, đường phố tắc nghẽn, tạo nên một hình ảnh đô thị sống động và phức tạp. Tòa tháp Bitexco xuất hiện 10 lần, trong đó có cảnh quay dài 3 phút từ dưới lên đỉnh, biểu tượng cho khát vọng phát triển kinh tế và chủ nghĩa tư bản mới.

2. Không gian đô thị thể hiện sự đối lập và mâu thuẫn giữa truyền thống và hiện đại
   Không gian đô thị trong phim độc lập là sự đan xen giữa quá khứ và hiện tại, giữa kiến trúc cổ kính và các công trình hiện đại. Ví dụ, trong Bi, đừng sợ!, cảnh nhà ống phố cổ, biệt thự Pháp thuộc được đặt cạnh các tòa chung cư mới xây, tạo nên sự đối lập rõ nét. Không gian trong nhà đại diện cho truyền thống, còn không gian ngoài đường thể hiện sự sôi động, phức tạp của đô thị hiện đại. Tình trạng này phản ánh tâm trạng giằng xé, mắc kẹt của con người đô thị.

3. Hệ thống nhân vật phản ánh cấu trúc xã hội đô thị đa dạng và phân hóa
   Nhân vật trong phim độc lập chủ yếu là người bình thường, vô danh, thuộc các nhóm xã hội khác nhau: nhóm quyền lực (doanh nhân, chủ xưởng), nhóm yếu thế (lao động ngoại tỉnh, gái mại dâm, người đồng tính), và nhóm trung gian (gia đình trung lưu). Ví dụ, trong Đập cánh giữa không trung, nhân vật Huyền là nữ sinh viên mang thai ngoài ý muốn, sống trong khu phố nghèo gần đường tàu, thể hiện sự bế tắc và hoang mang của giới trẻ đô thị. Nhân vật Quang trong Bi, đừng sợ! thể hiện mẫu đàn ông đô thị bị giằng xé giữa truyền thống gia đình và ham muốn tự do cá nhân.

4. Biểu tượng đô thị phong phú và đa chiều
   Các bộ phim sử dụng nhiều biểu tượng đô thị để truyền tải ý nghĩa sâu sắc. Nước đá trong Bi, đừng sợ! biểu tượng cho sự cô đơn, lạnh lẽo và sự tan rã của các mối quan hệ gia đình. Đoàn tàu trong Đập cánh là biểu tượng cho thời gian trôi nhanh và hiện thực tàn nhẫn. Đám đông trong Homostratus biểu tượng cho sự hỗn loạn, mất phương hướng của cộng đồng đô thị. Búp bê tình dục trong Homostratus là biểu tượng cho sự cô đơn và phi nhân tính trong xã hội hiện đại.

Thảo luận kết quả

Nguyên nhân của những phát hiện trên bắt nguồn từ quá trình đô thị hóa nhanh chóng và phức tạp tại Việt Nam, trong đó đô thị vừa là nơi hội tụ các giá trị truyền thống vừa là không gian của sự đổi thay, xung đột văn hóa. So với các nghiên cứu điện ảnh thế giới, phim độc lập Việt Nam có nét đặc thù khi thể hiện rõ sự pha trộn giữa nông thôn và thành thị, giữa truyền thống và hiện đại, phản ánh đặc trưng xã hội Việt Nam còn mang nhiều dấu ấn tiểu nông.

So sánh với dòng phim nhà nước và phim thương mại, phim độc lập vượt ra khỏi các khuôn mẫu điển hình hóa nhân vật, khai thác sâu sắc đời sống tinh thần và vật chất của con người đô thị, đặc biệt là những nhóm yếu thế và những mâu thuẫn nội tâm. Kết quả nghiên cứu cho thấy không gian đô thị trong phim độc lập không chỉ là bối cảnh mà còn là hệ thống biểu tượng và ngôn ngữ điện ảnh đa chiều, góp phần làm phong phú thêm nhận thức về xã hội Việt Nam đương đại.

Dữ liệu có thể được trình bày qua các biểu đồ phân loại nhân vật theo nhóm xã hội, bảng tổng hợp các biểu tượng đô thị và hình ảnh minh họa các cảnh quay tiêu biểu thể hiện không gian đô thị trong từng phim.

Đề xuất và khuyến nghị

1. Tăng cường nghiên cứu và đào tạo về phim độc lập và không gian đô thị trong điện ảnh
   Các trường đại học và viện nghiên cứu cần xây dựng chương trình đào tạo chuyên sâu về phim độc lập, kết hợp lý thuyết văn hóa học và phân tích điện ảnh, nhằm nâng cao nhận thức và kỹ năng nghiên cứu cho sinh viên và học giả. Thời gian thực hiện: 1-2 năm; Chủ thể: các cơ sở đào tạo điện ảnh và khoa học xã hội.

2. Hỗ trợ tài chính và kỹ thuật cho các nhà làm phim độc lập khai thác đề tài đô thị
   Các quỹ văn hóa, tổ chức phi chính phủ và nhà nước nên thiết lập các chương trình hỗ trợ kinh phí, thiết bị và phát hành cho phim độc lập, đặc biệt các dự án phản ánh chân thực đời sống đô thị và các nhóm yếu thế. Thời gian: liên tục; Chủ thể: Bộ Văn hóa, các quỹ quốc tế và địa phương.

3. Xây dựng cơ sở dữ liệu và kho tư liệu về không gian đô thị trong điện ảnh Việt Nam
   Thiết lập hệ thống lưu trữ, phân loại và công bố các tác phẩm phim độc lập, tài liệu nghiên cứu liên quan đến không gian đô thị, phục vụ cho nghiên cứu và giáo dục. Thời gian: 2 năm; Chủ thể: các viện nghiên cứu, thư viện quốc gia.

4. Khuyến khích hợp tác liên ngành giữa điện ảnh, kiến trúc, xã hội học và nhân học
   Tổ chức hội thảo, dự án nghiên cứu liên ngành để khai thác sâu hơn các khía cạnh của không gian đô thị trong phim độc lập, từ đó góp phần phát triển các chính sách đô thị và văn hóa phù hợp. Thời gian: 1-3 năm; Chủ thể: các trường đại học, viện nghiên cứu, chính quyền địa phương.

Đối tượng nên tham khảo luận văn

1. Nhà nghiên cứu điện ảnh và văn hóa học
   Luận văn cung cấp phân tích sâu sắc về mối quan hệ giữa không gian đô thị và điện ảnh độc lập, giúp các học giả hiểu rõ hơn về diễn ngôn văn hóa trong phim Việt Nam đương đại.

2. Nhà làm phim độc lập và sinh viên điện ảnh
   Tài liệu giúp các nhà làm phim nhận diện vai trò của không gian đô thị như một nhân vật nghệ thuật, từ đó phát triển ngôn ngữ điện ảnh sáng tạo và chân thực hơn.

3. Chuyên gia đô thị học và xã hội học
   Nghiên cứu cung cấp góc nhìn mới về đời sống đô thị Việt Nam qua lăng kính điện ảnh, hỗ trợ cho việc phân tích các vấn đề xã hội, văn hóa và phát triển đô thị.

4. Nhà hoạch định chính sách văn hóa và phát triển đô thị
   Luận văn giúp nhận diện các biểu tượng, mâu thuẫn và nhu cầu xã hội trong đô thị, từ đó xây dựng các chính sách phù hợp nhằm phát triển bền vững và nâng cao chất lượng cuộc sống đô thị.

Câu hỏi thường gặp

1. Phim độc lập khác gì so với phim thương mại và phim nhà nước?
   Phim độc lập thường do cá nhân nhà làm phim khởi xướng, có phong cách nghệ thuật riêng, kinh phí thấp và không chịu sức ép doanh thu lớn. Khác với phim nhà nước tập trung đề tài lịch sử, chiến tranh, và phim thương mại thiên về giải trí, phim độc lập khai thác sâu sắc đời sống xã hội, đặc biệt là các nhóm yếu thế trong đô thị.

2. Tại sao không gian đô thị lại được coi là nhân vật trong phim độc lập?
   Không gian đô thị trong phim độc lập không chỉ là bối cảnh mà còn có vai trò biểu tượng, ảnh hưởng đến tâm trạng, hành động của nhân vật. Ví dụ, tòa tháp Bitexco trong Homostratus biểu thị khát vọng phát triển và sự cô đơn của con người đô thị.

3. Phim độc lập Việt Nam phản ánh những vấn đề đô thị nào?
   Phim độc lập phản ánh mâu thuẫn giữa truyền thống và hiện đại, sự phân hóa xã hội, đời sống bấp bênh của lao động ngoại tỉnh, vấn đề giới tính, bất ổn tâm lý và sự cô đơn trong đô thị hóa nhanh chóng.

4. Phương pháp nghiên cứu nào được sử dụng để phân tích không gian đô thị trong phim?
   Luận văn sử dụng phương pháp thi pháp học để phân tích cấu trúc không thời gian, kết hợp mỹ học điện ảnh để phân tích dàn cảnh, bối cảnh, âm thanh và diễn xuất, cùng với phân tích văn hóa học để giải mã biểu tượng và hệ thống giá trị.

5. Ý nghĩa của nghiên cứu này đối với phát triển điện ảnh Việt Nam là gì?
   Nghiên cứu giúp nâng cao nhận thức về vai trò của phim độc lập trong việc phản ánh xã hội đương đại, góp phần phát triển ngôn ngữ điện ảnh mới, đồng thời mở rộng kho tàng nghiên cứu điện ảnh Việt Nam, hỗ trợ đào tạo và sáng tạo nghệ thuật.

Kết luận

• Không gian đô thị trong phim độc lập Việt Nam được thể hiện như một nhân vật sống động, đa chiều, phản ánh sâu sắc đời sống xã hội và tâm lý con người trong quá trình đô thị hóa.
• Phim độc lập khai thác mâu thuẫn giữa truyền thống và hiện đại, giữa các nhóm xã hội khác nhau, tạo nên hệ thống nhân vật và biểu tượng phong phú, đa dạng.
• Nghiên cứu góp phần làm rõ vị trí và vai trò của phim độc lập trong tiến trình phát triển điện ảnh Việt Nam, đồng thời bổ sung vào kho tàng nghiên cứu văn hóa và xã hội đô thị.
• Đề xuất các giải pháp nhằm phát triển nghiên cứu, đào tạo, hỗ trợ sản xuất và hợp tác liên ngành để nâng cao chất lượng và tầm ảnh hưởng của phim độc lập.
• Các bước tiếp theo bao gồm mở rộng phạm vi nghiên cứu, xây dựng cơ sở dữ liệu phim độc lập và tổ chức các hội thảo liên ngành nhằm thúc đẩy sự phát triển bền vững của dòng phim này.

Hành động thiết thực là khuyến khích các nhà nghiên cứu, nhà làm phim và các cơ quan quản lý văn hóa quan tâm, đầu tư và phát huy tiềm năng của phim độc lập trong việc phản ánh và định hình nhận thức về không gian đô thị Việt Nam đương đại.