Tổng quan nghiên cứu

Trong ngành xây dựng, lựa chọn nhà thầu là một bước then chốt ảnh hưởng trực tiếp đến hiệu quả và thành công của dự án, đặc biệt đối với các dự án quy mô lớn như PPP và thiết kế - xây dựng. Theo báo cáo của ngành, chi phí chuẩn bị hồ sơ dự thầu chiếm khoảng 1.5%–2% tổng chi phí dự án, đồng thời đòi hỏi nhiều thời gian và công sức từ các nhà thầu. Tuy nhiên, việc khuyến khích nhà thầu đầu tư nỗ lực cao trong giai đoạn đấu thầu vẫn còn nhiều hạn chế do chi phí và rủi ro cao. Đền bù thầu (bid compensation) được đề xuất như một giải pháp nhằm bù đắp chi phí cho những nhà thầu không trúng thầu nhưng đã bỏ ra nhiều công sức, từ đó thúc đẩy họ đầu tư thêm vào hồ sơ dự thầu, nâng cao chất lượng và tính cạnh tranh của quá trình đấu thầu.

Mục tiêu nghiên cứu là xây dựng mô hình phân tích hiệu quả của đền bù thầu từ góc nhìn của cả chủ đầu tư và nhà thầu, sử dụng lý thuyết trò chơi để mô hình hóa tương tác chiến lược giữa các bên. Nghiên cứu tập trung vào giai đoạn đấu thầu trong vòng đời dự án, với phạm vi áp dụng cho các dự án xây dựng quy mô lớn tại Việt Nam trong khoảng thời gian từ 2020 đến 2021. Ý nghĩa của nghiên cứu thể hiện qua việc cung cấp công cụ định lượng và định tính giúp chủ đầu tư xác định chiến lược đền bù phù hợp, đồng thời giúp nhà thầu dự đoán và điều chỉnh nỗ lực đầu tư trong quá trình đấu thầu, góp phần nâng cao hiệu quả lựa chọn nhà thầu và giảm thiểu rủi ro phát sinh.

Cơ sở lý thuyết và phương pháp nghiên cứu

Khung lý thuyết áp dụng

Nghiên cứu dựa trên lý thuyết trò chơi phi hợp tác (non-cooperative game theory) để mô hình hóa hành vi chiến lược của chủ đầu tư và nhà thầu trong quá trình đấu thầu có đền bù. Lý thuyết này cho phép phân tích các chiến lược tối ưu của từng bên khi biết chiến lược của đối thủ, với điểm cân bằng Nash làm cơ sở dự đoán kết quả ổn định của trò chơi. Mô hình sử dụng hai chiến lược chính cho nhà thầu là nỗ lực cao (H) và nỗ lực trung bình (A), cùng hai chiến lược cho chủ đầu tư là có đền bù (S) và không đền bù (No S). Các khái niệm chính bao gồm:

  • Đền bù thầu (Bid Compensation): Khoản tiền bồi thường cho nhà thầu không trúng thầu nhằm khuyến khích đầu tư nỗ lực cao.
  • Chi phí nỗ lực thêm (E): Chi phí phát sinh khi nhà thầu đầu tư nỗ lực cao hơn mức trung bình.
  • Lợi nhuận biên (P): Lợi nhuận tối đa mà nhà thầu có thể đạt được khi trúng thầu.
  • Xác suất thắng thầu (a, b): Xác suất trúng thầu khi nhà thầu chọn chiến lược nỗ lực cao (a) hoặc trung bình (b), với a ≥ b.
  • Điểm cân bằng Nash (Nash Equilibrium): Tình huống mà không bên nào có thể cải thiện lợi ích bằng cách thay đổi chiến lược đơn phương.

Ngoài ra, nghiên cứu mở rộng mô hình cho trường hợp nhà thầu không đồng nhất về năng lực, phân loại thành nhà thầu mạnh và nhà thầu thường, nhằm phản ánh thực tế thị trường xây dựng.

Phương pháp nghiên cứu

Nguồn dữ liệu chính là các thông tin và số liệu thu thập từ các dự án xây dựng quy mô lớn, kết hợp với các nghiên cứu trước đây về đền bù thầu và lý thuyết trò chơi trong quản lý xây dựng. Phương pháp phân tích chủ yếu là xây dựng mô hình toán học dựa trên lý thuyết trò chơi phi hợp tác, xác định các chiến lược tối ưu và điểm cân bằng Nash trong các kịch bản khác nhau (nhà thầu đồng nhất và không đồng nhất).

Cỡ mẫu mô hình được xác định dựa trên số lượng nhà thầu tham gia đấu thầu trong các dự án thực tế, với giả định thông tin hoàn chỉnh giữa các bên. Phương pháp chọn mẫu là lựa chọn các kịch bản điển hình đại diện cho các điều kiện thị trường khác nhau. Quá trình nghiên cứu kéo dài từ tháng 7/2020 đến tháng 7/2021, bao gồm các bước: tổng quan tài liệu, xây dựng mô hình, phân tích và so sánh kết quả, đánh giá tính khả thi và đề xuất chiến lược.

Kết quả nghiên cứu và thảo luận

Những phát hiện chính

  1. Ảnh hưởng của đền bù thầu đến nỗ lực của nhà thầu: Khi tỷ lệ chi phí nỗ lực thêm (E) so với lợi nhuận biên (P) nằm trong khoảng 0.2 đến 0.5, việc áp dụng đền bù thầu làm tăng xác suất nhà thầu chọn chiến lược nỗ lực cao lên đến 50%-66%, tùy thuộc vào mức đền bù (S). Ngược lại, khi E quá lớn hoặc quá nhỏ, hiệu quả của đền bù giảm đáng kể.

  2. Tác động của năng lực nhà thầu: Nhà thầu mạnh có xu hướng duy trì nỗ lực cao với xác suất gần 100% bất kể có đền bù hay không. Trong khi đó, nhà thầu thường chỉ tăng xác suất nỗ lực cao khoảng 15% khi đền bù tăng từ E lên 2E.

  3. Ảnh hưởng của số lượng và loại nhà thầu: Mô hình cho thấy khi số lượng nhà thầu mạnh tăng, chủ đầu tư có xu hướng giảm sử dụng đền bù do nhà thầu mạnh tự nhiên có động lực đầu tư nỗ lực cao. Ngược lại, trong môi trường có nhiều nhà thầu thường, đền bù trở thành công cụ hiệu quả để kích thích nỗ lực.

  4. Điều kiện áp dụng đền bù: Đền bù không nên áp dụng trong các dự án quá đơn giản hoặc quá phức tạp, vì chi phí đền bù không tương xứng với lợi ích thu được. Ngoài ra, đền bù cần được quy định rõ ràng trong hồ sơ mời thầu để tránh việc nhà thầu lợi dụng.

Thảo luận kết quả

Kết quả nghiên cứu phù hợp với các báo cáo ngành và các nghiên cứu trước đây, đồng thời mở rộng bằng cách cung cấp công cụ định lượng giúp chủ đầu tư xác định mức đền bù tối ưu dựa trên đặc điểm dự án và năng lực nhà thầu. Việc sử dụng lý thuyết trò chơi giúp mô hình hóa chính xác tương tác chiến lược giữa các bên, từ đó dự đoán hành vi và tối ưu hóa quyết định.

Biểu đồ xác suất nỗ lực cao của nhà thầu theo mức đền bù và tỷ lệ chi phí nỗ lực (E/P) minh họa rõ ràng xu hướng tăng nỗ lực khi đền bù hợp lý. Bảng so sánh các kịch bản với số lượng nhà thầu khác nhau cho thấy sự khác biệt trong chiến lược của chủ đầu tư, từ đó đề xuất các chính sách linh hoạt phù hợp với từng tình huống.

Ý nghĩa thực tiễn của nghiên cứu là giúp giảm thiểu các rủi ro liên quan đến chất lượng và tiến độ dự án do nhà thầu không đầu tư đủ công sức trong giai đoạn đấu thầu, đồng thời nâng cao tính minh bạch và cạnh tranh lành mạnh trong thị trường xây dựng.

Đề xuất và khuyến nghị

  1. Áp dụng đền bù thầu trong các dự án có chi phí chuẩn bị hồ sơ cao (E/P từ 0.2 đến 0.5): Chủ đầu tư nên thiết kế chính sách đền bù hợp lý, khoảng từ 20% đến 50% chi phí nỗ lực thêm, nhằm khuyến khích nhà thầu đầu tư nỗ lực cao trong giai đoạn đấu thầu. Thời gian áp dụng: ngay từ giai đoạn chuẩn bị hồ sơ mời thầu.

  2. Phân loại nhà thầu và điều chỉnh chiến lược đền bù: Đối với nhà thầu mạnh, chủ đầu tư có thể giảm hoặc không áp dụng đền bù do họ tự nhiên có động lực cao. Ngược lại, với nhà thầu thường, đền bù nên được áp dụng để tăng tính cạnh tranh và chất lượng hồ sơ. Chủ thể thực hiện: bộ phận quản lý đấu thầu.

  3. Minh bạch và quy định rõ ràng trong hồ sơ mời thầu: Chủ đầu tư cần công khai chính sách đền bù, điều kiện áp dụng và mức đền bù cụ thể để tránh việc nhà thầu lợi dụng, đồng thời tăng tính công bằng và minh bạch. Thời gian: trước khi phát hành hồ sơ mời thầu.

  4. Đánh giá hiệu quả đền bù qua phân tích chi phí - lợi ích: Chủ đầu tư nên thực hiện phân tích chi phí - lợi ích định kỳ để điều chỉnh mức đền bù phù hợp với đặc điểm dự án và thị trường, tránh lãng phí nguồn lực. Chủ thể thực hiện: bộ phận quản lý dự án và tài chính.

Đối tượng nên tham khảo luận văn

  1. Chủ đầu tư và ban quản lý dự án xây dựng: Nghiên cứu cung cấp công cụ và chiến lược giúp họ tối ưu hóa quá trình lựa chọn nhà thầu, nâng cao hiệu quả quản lý đấu thầu và giảm thiểu rủi ro dự án.

  2. Nhà thầu xây dựng: Hiểu rõ tác động của đền bù thầu đến chiến lược đầu tư nỗ lực trong đấu thầu, từ đó điều chỉnh chiến lược tham gia đấu thầu phù hợp để tăng cơ hội trúng thầu và tối ưu lợi nhuận.

  3. Chuyên gia tư vấn và quản lý dự án: Áp dụng mô hình và kết quả nghiên cứu để tư vấn cho chủ đầu tư và nhà thầu về các chiến lược đấu thầu hiệu quả, đặc biệt trong các dự án PPP và thiết kế - xây dựng.

  4. Các nhà nghiên cứu và sinh viên ngành quản lý xây dựng: Tài liệu cung cấp nền tảng lý thuyết và phương pháp nghiên cứu ứng dụng lý thuyết trò chơi trong quản lý đấu thầu, mở rộng kiến thức và hướng nghiên cứu mới.

Câu hỏi thường gặp

  1. Đền bù thầu là gì và tại sao cần áp dụng trong đấu thầu xây dựng?
    Đền bù thầu là khoản tiền bồi thường cho nhà thầu không trúng thầu nhằm khuyến khích họ đầu tư nỗ lực cao trong chuẩn bị hồ sơ. Điều này giúp nâng cao chất lượng hồ sơ dự thầu và tăng tính cạnh tranh, giảm rủi ro dự án do hồ sơ kém chất lượng.

  2. Lý thuyết trò chơi giúp phân tích đền bù thầu như thế nào?
    Lý thuyết trò chơi mô hình hóa tương tác chiến lược giữa chủ đầu tư và nhà thầu, dự đoán các chiến lược tối ưu và điểm cân bằng Nash, từ đó xác định mức đền bù và chiến lược nỗ lực phù hợp để tối đa hóa lợi ích cho cả hai bên.

  3. Khi nào đền bù thầu không hiệu quả?
    Khi chi phí nỗ lực thêm quá thấp hoặc quá cao so với lợi nhuận dự kiến, hoặc khi nhà thầu mạnh chiếm ưu thế tuyệt đối, đền bù thầu có thể không khuyến khích được nỗ lực thêm và gây lãng phí chi phí cho chủ đầu tư.

  4. Làm thế nào để xác định mức đền bù thầu hợp lý?
    Mức đền bù nên được xác định dựa trên tỷ lệ chi phí nỗ lực thêm so với lợi nhuận biên (khoảng 20%-50%), đồng thời cân nhắc năng lực nhà thầu và mức độ cạnh tranh trên thị trường để đảm bảo hiệu quả chi phí.

  5. Đền bù thầu có áp dụng được cho tất cả các loại dự án xây dựng không?
    Đền bù thầu phù hợp nhất với các dự án quy mô lớn, phức tạp hoặc có chi phí chuẩn bị hồ sơ cao như PPP và thiết kế - xây dựng. Với các dự án đơn giản hoặc quy mô nhỏ, chi phí đền bù có thể không được bù đắp bằng lợi ích thu được.

Kết luận

  • Nghiên cứu đã xây dựng thành công mô hình lý thuyết trò chơi phân tích hiệu quả đền bù thầu trong đấu thầu xây dựng, cung cấp công cụ định lượng và định tính cho chủ đầu tư và nhà thầu.
  • Đền bù thầu có tác động tích cực đến việc khuyến khích nhà thầu đầu tư nỗ lực cao, đặc biệt trong các dự án có chi phí chuẩn bị hồ sơ đáng kể và thị trường có nhiều nhà thầu thường.
  • Mức đền bù tối ưu nằm trong khoảng 20%-50% chi phí nỗ lực thêm, tùy thuộc vào năng lực nhà thầu và đặc điểm dự án.
  • Đề xuất các chiến lược áp dụng đền bù linh hoạt, minh bạch và có phân loại nhà thầu để nâng cao hiệu quả quản lý đấu thầu.
  • Các bước tiếp theo bao gồm triển khai mô hình trong thực tế, thu thập dữ liệu thực nghiệm và mở rộng nghiên cứu cho các hình thức dự án khác nhau.

Hành động khuyến nghị: Chủ đầu tư và nhà thầu nên áp dụng các kết quả nghiên cứu để thiết kế và điều chỉnh chính sách đền bù thầu, nâng cao hiệu quả đấu thầu và thành công dự án.