Tổng quan nghiên cứu

Thành phố Hồ Chí Minh (TP.HCM) là trung tâm kinh tế lớn nhất Việt Nam với GDP ước đạt gần 962 nghìn tỷ đồng năm 2015, chiếm hơn 20% GDP cả nước và tăng trưởng 9,8% so với năm trước. Sự phát triển nhanh chóng cùng lượng dân nhập cư gia tăng đã tạo áp lực lớn lên hệ thống hạ tầng giao thông vốn đã cũ kỹ, dẫn đến tình trạng ùn tắc giao thông nghiêm trọng. Thời gian ùn tắc trung bình tại TP.HCM lên tới 45 phút mỗi ngày, tương đương 180 giờ mỗi năm, gây thiệt hại kinh tế ước tính hàng chục nghìn tỷ đồng. Để giải quyết vấn đề này, TP.HCM đã triển khai nhiều dự án giao thông công cộng, trong đó nổi bật là các tuyến tàu điện ngầm đô thị với vốn đầu tư lên đến hàng tỷ USD, chủ yếu từ nguồn vốn ODA.

Dự án tuyến tàu điện ngầm số 1 (Bến Thành – Suối Tiên) và tuyến số 2 (Bến Thành – Tham Lương) là hai dự án trọng điểm đang được triển khai. Tuy nhiên, tổng chi phí của các dự án này liên tục gia tăng trong quá trình thực hiện, gây khó khăn trong quản lý và ảnh hưởng đến hiệu quả đầu tư. Luận văn tập trung nghiên cứu các yếu tố ảnh hưởng đến việc gia tăng tổng chi phí dự án tuyến tàu điện ngầm số 1, xác định nguyên nhân và đề xuất bài học kinh nghiệm áp dụng cho dự án tuyến số 2 nhằm kiểm soát chi phí hiệu quả hơn. Nghiên cứu được thực hiện trong khoảng thời gian từ tháng 5 đến tháng 10 năm 2016, với phạm vi tập trung tại TP.HCM và các bên liên quan trực tiếp đến dự án.

Cơ sở lý thuyết và phương pháp nghiên cứu

Khung lý thuyết áp dụng

Luận văn dựa trên nghiên cứu của Lê Hoài Long (2008) về các yếu tố ảnh hưởng đến gia tăng chi phí dự án xây dựng quy mô lớn tại Việt Nam, đồng thời tham khảo các nghiên cứu quốc tế về vượt chi phí trong dự án hạ tầng giao thông như Flyvbjerg và cộng sự (2002, 2004, 2010). Các khái niệm chính bao gồm:

  • Vượt chi phí (Cost Overrun): Sự chênh lệch giữa chi phí thực tế và chi phí dự toán được phê duyệt, gây áp lực tài chính và ảnh hưởng đến tiến độ dự án.
  • Năng lực Chủ đầu tư: Khả năng quản lý, điều hành và ra quyết định của chủ đầu tư trong suốt vòng đời dự án.
  • Năng lực Nhà thầu phụ: Trình độ chuyên môn, kinh nghiệm và khả năng thực hiện các phần việc được giao của nhà thầu phụ.
  • Sự không liên tục của chính sách: Thay đổi luật pháp, quy định và chính sách trong quá trình thực hiện dự án gây ảnh hưởng đến chi phí và tiến độ.
  • Dự đoán chi phí không chính xác: Ước tính chi phí ban đầu không phản ánh đúng thực tế, dẫn đến điều chỉnh và tăng chi phí.
  • Thay đổi thiết kế: Điều chỉnh thiết kế trong quá trình thi công làm phát sinh chi phí bổ sung.
  • Giám sát và kiểm soát công trường: Hiệu quả của tư vấn và nhà thầu trong việc giám sát, kiểm soát thi công ảnh hưởng đến chất lượng và chi phí.

Phương pháp nghiên cứu

Nghiên cứu sử dụng phương pháp kết hợp định lượng và định tính:

  • Nguồn dữ liệu: Thu thập từ Ban Quản lý Đường sắt đô thị TP.HCM, các đơn vị tư vấn, nhà thầu và cơ quan quản lý nhà nước liên quan đến dự án tuyến tàu điện ngầm số 1.
  • Khảo sát định lượng: Bảng câu hỏi Likert được gửi đến 46 người thuộc 4 nhóm đối tượng (Chủ đầu tư, Tư vấn, Nhà thầu, Cơ quan quản lý nhà nước), thu về 32 phản hồi hợp lệ. Mức độ ảnh hưởng của 22 yếu tố được đánh giá và xếp hạng.
  • Phỏng vấn sâu: Thực hiện với 8 lãnh đạo, chuyên gia chủ chốt từ 4 nhóm đối tượng để làm rõ nguyên nhân và đề xuất giải pháp. Các đối tượng phỏng vấn có kinh nghiệm từ 10 đến 25 năm trong lĩnh vực quản lý và thi công dự án.
  • Timeline nghiên cứu: Từ tháng 5 đến tháng 10 năm 2016, bao gồm khảo sát, phỏng vấn, phân tích dữ liệu và đề xuất giải pháp.

Kết quả nghiên cứu và thảo luận

Những phát hiện chính

  1. Năng lực của Chủ đầu tư được đánh giá là yếu tố ảnh hưởng lớn nhất đến gia tăng chi phí với điểm trung bình 3,97. Chủ đầu tư gặp khó khăn trong việc kiểm soát tiến độ, điều chỉnh thiết kế và quản lý hợp đồng, dẫn đến chi phí phát sinh.
  2. Năng lực của Nhà thầu phụ cũng có ảnh hưởng cao (3,92 điểm). Việc sử dụng nhiều cấp nhà thầu phụ cấp 2, năng lực không đồng đều và thiếu kiểm soát làm tăng chi phí và rủi ro thi công.
  3. Sự không liên tục của các chính sách áp dụng cho dự án được đánh giá 3,90 điểm, gây khó khăn trong việc tuân thủ luật định và điều chỉnh dự án, làm phát sinh chi phí bổ sung.
  4. Dự đoán chi phí không chính xác (3,76 điểm) và thay đổi thiết kế trong quá trình triển khai (3,60 điểm) là những nguyên nhân phổ biến dẫn đến vượt chi phí.
  5. Giám sát công trường không tốt của tư vấn (3,47 điểm) và kiểm soát công trường không tốt của nhà thầu (3,56 điểm) cũng góp phần làm tăng chi phí dự án.

Ngoài ra, yếu tố chậm thanh toán cho nhà thầu được nhà thầu đánh giá cao (4,13 điểm) là nguyên nhân làm tăng chi phí do ảnh hưởng đến dòng tiền và tiến độ thi công.

Thảo luận kết quả

Nguyên nhân gia tăng chi phí chủ yếu xuất phát từ năng lực quản lý và điều hành của chủ đầu tư và nhà thầu phụ, cùng với sự thay đổi chính sách và thiết kế trong quá trình thực hiện dự án. Việc sử dụng nhiều cấp nhà thầu phụ cấp 2 làm giảm khả năng kiểm soát chất lượng và tiến độ, dẫn đến phát sinh chi phí không lường trước. Sự không liên tục của chính sách pháp luật trong thời gian dài thực hiện dự án (khoảng 10-15 năm) gây khó khăn trong việc duy trì ổn định kế hoạch và chi phí.

Kết quả khảo sát và phỏng vấn cũng cho thấy việc dự đoán chi phí ban đầu chưa chính xác, do chưa đánh giá đầy đủ điều kiện công trường và các rủi ro kỹ thuật. Thay đổi thiết kế do yêu cầu của lãnh đạo hoặc điều kiện thực tế cũng làm tăng chi phí đáng kể.

So sánh với các nghiên cứu quốc tế, mức vượt chi phí trung bình của dự án đường sắt đô thị tại TP.HCM tương đồng với các dự án tương tự trên thế giới, tuy nhiên nguyên nhân chủ yếu là do yếu tố quản lý và chính sách trong nước. Việc giám sát và kiểm soát công trường chưa hiệu quả cũng làm tăng rủi ro phát sinh chi phí.

Dữ liệu có thể được trình bày qua biểu đồ xếp hạng mức độ ảnh hưởng của các yếu tố và bảng so sánh chi phí dự án trước và sau điều chỉnh, giúp minh họa rõ ràng các điểm nghẽn trong quản lý dự án.

Đề xuất và khuyến nghị

  1. Nâng cao năng lực quản lý của Chủ đầu tư: Tổ chức các khóa đào tạo chuyên sâu về quản lý dự án, kỹ năng giám sát và điều hành cho cán bộ chủ đầu tư trong vòng 12 tháng. Chủ đầu tư cần tăng cường phối hợp với các bên liên quan để đảm bảo tiến độ và chất lượng dự án.
  2. Kiểm soát chặt chẽ nhà thầu phụ: Không cho phép nhà thầu phụ cấp 2 tham gia thi công, chỉ sử dụng nhà thầu phụ cấp 1 có năng lực được đánh giá kỹ lưỡng. Thực hiện đánh giá năng lực định kỳ và giám sát chặt chẽ trong suốt quá trình thi công.
  3. Ổn định chính sách pháp luật: Đề nghị Chính phủ và các cơ quan liên quan áp dụng chính sách xuyên suốt, tránh thay đổi luật định giữa chừng dự án. Thời gian 1-2 năm để hoàn thiện khung pháp lý và áp dụng thống nhất cho toàn bộ vòng đời dự án.
  4. Cải thiện dự toán chi phí và thiết kế: Mời các tư vấn uy tín, có kinh nghiệm quốc tế tham gia lập dự toán và thiết kế dự án. Chủ đầu tư cử chuyên viên tham gia khảo sát thực địa cùng tư vấn để đảm bảo tính chính xác và khả thi.
  5. Tăng cường giám sát và kiểm soát công trường: Tăng thời gian làm việc trực tiếp giữa chủ đầu tư, tư vấn và nhà thầu để kịp thời phát hiện và xử lý các vấn đề phát sinh. Áp dụng công nghệ quản lý dự án hiện đại để theo dõi tiến độ và chi phí.

Các giải pháp trên cần được triển khai đồng bộ trong vòng 1-3 năm, với sự phối hợp chặt chẽ giữa chủ đầu tư, nhà thầu, tư vấn và cơ quan quản lý nhà nước nhằm kiểm soát chi phí hiệu quả cho dự án tuyến tàu điện ngầm số 2.

Đối tượng nên tham khảo luận văn

  1. Chủ đầu tư và Ban Quản lý dự án: Giúp hiểu rõ các yếu tố ảnh hưởng đến chi phí, từ đó nâng cao năng lực quản lý, giám sát và ra quyết định nhằm kiểm soát chi phí hiệu quả.
  2. Nhà thầu và tư vấn thiết kế, giám sát: Cung cấp thông tin về các rủi ro và nguyên nhân gia tăng chi phí, giúp cải thiện quy trình thi công, giám sát và phối hợp với các bên liên quan.
  3. Cơ quan quản lý nhà nước: Hỗ trợ xây dựng chính sách pháp luật ổn định, phù hợp với đặc thù dự án hạ tầng giao thông quy mô lớn, đồng thời nâng cao hiệu quả quản lý dự án công.
  4. Các nhà nghiên cứu và sinh viên ngành quản trị kinh doanh, xây dựng, quản lý dự án: Là tài liệu tham khảo quý giá về nghiên cứu thực tiễn, phương pháp phân tích và đề xuất giải pháp trong lĩnh vực quản lý chi phí dự án hạ tầng.

Câu hỏi thường gặp

  1. Yếu tố nào ảnh hưởng lớn nhất đến gia tăng chi phí dự án?
    Năng lực của Chủ đầu tư được đánh giá là yếu tố quan trọng nhất, ảnh hưởng trực tiếp đến quản lý, điều hành và kiểm soát chi phí dự án.

  2. Tại sao nhà thầu phụ lại gây ra chi phí tăng cao?
    Việc sử dụng nhiều cấp nhà thầu phụ cấp 2 với năng lực không đồng đều và thiếu kiểm soát làm phát sinh chi phí do sai sót, chậm tiến độ và phải sửa chữa.

  3. Sự không liên tục của chính sách ảnh hưởng thế nào đến dự án?
    Thay đổi luật pháp và chính sách trong quá trình thực hiện dự án kéo dài gây khó khăn trong việc tuân thủ, điều chỉnh kế hoạch và chi phí, dẫn đến phát sinh chi phí bổ sung.

  4. Làm thế nào để cải thiện dự toán chi phí?
    Cần mời tư vấn uy tín, cử chuyên viên chủ đầu tư tham gia khảo sát thực địa, áp dụng công nghệ và phương pháp dự toán hiện đại để tăng tính chính xác.

  5. Giám sát công trường không tốt ảnh hưởng ra sao?
    Giám sát yếu kém dẫn đến sai sót thi công, không phát hiện kịp thời các vấn đề, gây lãng phí và phát sinh chi phí sửa chữa, ảnh hưởng đến tiến độ và chất lượng dự án.

Kết luận

  • Xác định được 7 yếu tố chính ảnh hưởng đến gia tăng tổng chi phí dự án tuyến tàu điện ngầm số 1 TP.HCM, trong đó năng lực Chủ đầu tư và Nhà thầu phụ là quan trọng nhất.
  • Nguyên nhân gia tăng chi phí bao gồm năng lực quản lý hạn chế, sự thay đổi chính sách, dự toán không chính xác và thay đổi thiết kế trong quá trình thi công.
  • Các giải pháp đề xuất tập trung nâng cao năng lực quản lý, kiểm soát nhà thầu phụ, ổn định chính sách, cải thiện dự toán và tăng cường giám sát công trường.
  • Bài học kinh nghiệm từ dự án tuyến số 1 được áp dụng để kiểm soát chi phí hiệu quả cho dự án tuyến số 2 đang trong giai đoạn điều chỉnh.
  • Khuyến nghị triển khai các giải pháp đồng bộ trong vòng 1-3 năm với sự phối hợp chặt chẽ giữa các bên liên quan nhằm đảm bảo hiệu quả đầu tư và phát triển bền vững hệ thống giao thông đô thị TP.HCM.

Luận văn là tài liệu tham khảo quan trọng cho các nhà quản lý dự án, nhà thầu, tư vấn và cơ quan quản lý nhà nước trong việc kiểm soát chi phí và nâng cao hiệu quả các dự án hạ tầng giao thông đô thị.