Tổng quan nghiên cứu

Dự án đầu tư xây dựng nâng cấp đô thị Thành phố Rạch Giá thuộc chương trình nâng cấp đô thị vùng Đồng bằng Sông Cửu Long, được tài trợ bởi Ngân hàng Thế giới với tổng vốn đầu tư khoảng 398 triệu USD, trong đó vốn đối ứng của Việt Nam chiếm 106 triệu USD. Dự án triển khai từ năm 2012, tập trung cải thiện hạ tầng giao thông, cấp nước sạch, điện chiếu sáng công cộng, thoát nước, và các công trình xã hội nhằm nâng cao điều kiện sống cho người dân, đặc biệt là các hộ nghèo đô thị. Tuy nhiên, việc thu hồi đất và tái định cư đã ảnh hưởng trực tiếp đến sinh kế của khoảng 2.143 hộ dân, trong đó 712 hộ phải di dời hoàn toàn và 1.431 hộ di dời một phần.

Mục tiêu nghiên cứu là phân tích ảnh hưởng của dự án đến thu nhập và sinh kế của các hộ thuộc khu vực dự án, đánh giá các yếu tố tác động và đề xuất chính sách hỗ trợ ổn định sinh kế. Phạm vi nghiên cứu tập trung tại 8 phường thuộc Thành phố Rạch Giá, với dữ liệu thu thập từ năm 2011 đến 2017, bao gồm khảo sát 150 hộ đại diện cho các nhóm bị ảnh hưởng khác nhau. Nghiên cứu có ý nghĩa quan trọng trong việc cung cấp cơ sở khoa học để điều chỉnh chính sách bồi thường, hỗ trợ tái định cư và phát triển sinh kế bền vững cho người dân trong các dự án nâng cấp đô thị tương lai.

Cơ sở lý thuyết và phương pháp nghiên cứu

Khung lý thuyết áp dụng

Nghiên cứu dựa trên khung phân tích sinh kế bền vững của DFID (1999), trong đó sinh kế được hiểu là tập hợp các khả năng, tài sản và hoạt động cần thiết để kiếm sống. Khung này phân loại vốn tài sản thành năm loại chính: vốn con người, vốn tự nhiên, vốn vật chất, vốn tài chính và vốn xã hội.

  • Vốn con người bao gồm kỹ năng, kiến thức, sức khỏe và khả năng lao động của các thành viên trong hộ.
  • Vốn tự nhiên là các nguồn lực thiên nhiên như đất đai, nước, không khí.
  • Vốn vật chất gồm cơ sở hạ tầng, công cụ sản xuất và tài sản vật chất khác.
  • Vốn tài chính là nguồn tiền mặt, tiết kiệm, tín dụng và các nguồn thu nhập tài chính.
  • Vốn xã hội là các mối quan hệ, mạng lưới xã hội, niềm tin và sự hỗ trợ lẫn nhau trong cộng đồng.

Ngoài ra, nghiên cứu còn tham khảo các lý thuyết về thu nhập hộ gia đình, trong đó thu nhập chịu ảnh hưởng bởi trình độ học vấn, kinh nghiệm, quy mô hộ và tỷ lệ phụ thuộc. Các nghiên cứu trước đây cũng chỉ ra rằng tái định cư và bồi thường không chỉ ảnh hưởng đến tài sản hữu hình mà còn gây ra thiệt hại vô hình như mất mối quan hệ xã hội, khó khăn trong chuyển đổi nghề nghiệp.

Phương pháp nghiên cứu

Nghiên cứu sử dụng phương pháp kết hợp giữa thu thập số liệu thứ cấp và sơ cấp. Số liệu thứ cấp được tổng hợp từ các báo cáo của Ban Quản lý dự án, Trung tâm Phát triển quỹ đất, Chi cục Thống kê thành phố Rạch Giá, UBND tỉnh Kiên Giang và Ngân hàng Thế giới tại Việt Nam, với dữ liệu từ năm 2011 đến 2017.

Số liệu sơ cấp được thu thập thông qua khảo sát trực tiếp 150 hộ dân, được chọn ngẫu nhiên theo phương pháp phân tầng, gồm 3 nhóm: 50 hộ bị giải tỏa hoàn toàn và di dời, 50 hộ bị giải tỏa một phần và không di dời, 50 hộ không bị giải tỏa nhưng nằm trong vùng dự án. Mẫu khảo sát được chọn theo phương pháp ngẫu nhiên hệ thống với khoảng cách k=43.

Phân tích dữ liệu chủ yếu sử dụng thống kê mô tả và so sánh để đánh giá sự thay đổi các loại vốn sinh kế trước và sau khi dự án triển khai. Phiếu điều tra gồm 5 phần thu thập thông tin về đặc điểm hộ, sử dụng đất, thu nhập, sử dụng vốn bồi thường và ý kiến về chính sách tái định cư.

Kết quả nghiên cứu và thảo luận

Những phát hiện chính

  1. Thay đổi vốn con người: Tuổi bình quân chủ hộ là 55 tuổi, trong đó 66% là nam giới. Trình độ học vấn thấp, với 51% chủ hộ chưa tốt nghiệp trung học phổ thông và chỉ 14% có bằng cấp chuyên môn. Lao động trong độ tuổi lao động chiếm trung bình 3,5 người/hộ, trong đó lao động làm thuê chiếm 45%. Tỷ lệ lao động trẻ đi học rất thấp (khoảng 2%), hạn chế khả năng chuyển đổi nghề nghiệp.

  2. Thay đổi vốn tự nhiên: Khoảng 2.143 hộ bị thu hồi đất, trong đó 712 hộ di dời hoàn toàn. Việc mất đất sản xuất và nhà ở đã làm giảm nguồn vốn tự nhiên, ảnh hưởng trực tiếp đến sinh kế truyền thống như sản xuất nông nghiệp và kinh doanh tại nhà.

  3. Thay đổi vốn vật chất và tài chính: Thu nhập bình quân đầu người của thành phố tăng từ 30,9 triệu đồng năm 2010 lên 44,6 triệu đồng năm 2012, cao gần gấp đôi mức trung bình cả nước. Tuy nhiên, khảo sát cho thấy nhiều hộ bị thu hồi đất phải đối mặt với khó khăn trong ổn định thu nhập do mất đất sản xuất và hạn chế tiếp cận các nguồn vốn đầu tư mới.

  4. Thay đổi vốn xã hội: Việc di dời và tái định cư làm gián đoạn các mối quan hệ xã hội truyền thống, ảnh hưởng đến sự hỗ trợ lẫn nhau trong cộng đồng. Báo cáo ghi nhận 643 đơn khiếu nại liên quan đến chính sách bồi thường và tái định cư, phản ánh sự chưa hài lòng và khó khăn trong quá trình ổn định cuộc sống mới.

Thảo luận kết quả

Kết quả nghiên cứu cho thấy dự án nâng cấp đô thị đã tạo ra những cải thiện về hạ tầng và điều kiện sống chung cho cộng đồng, góp phần tăng thu nhập bình quân đầu người của thành phố. Tuy nhiên, tác động tiêu cực đến sinh kế của các hộ bị thu hồi đất là rõ ràng, đặc biệt là đối với nhóm hộ di dời hoàn toàn.

Nguyên nhân chính bao gồm sự mất mát vốn tự nhiên (đất đai), hạn chế trong chuyển đổi nghề nghiệp do trình độ lao động thấp và thiếu các chính sách hỗ trợ đào tạo nghề hiệu quả. So sánh với các nghiên cứu tương tự tại các địa phương khác cho thấy tình trạng này phổ biến ở nhiều dự án tái định cư, khi mà bồi thường tiền mặt không đủ để đảm bảo sinh kế bền vững.

Việc gián đoạn vốn xã hội cũng làm giảm khả năng hỗ trợ cộng đồng, ảnh hưởng đến sự ổn định và phát triển sinh kế. Dữ liệu có thể được trình bày qua biểu đồ so sánh thu nhập bình quân đầu người trước và sau dự án, bảng phân bố trình độ học vấn và tỷ lệ lao động theo nhóm hộ, cũng như biểu đồ số lượng đơn khiếu nại theo năm.

Đề xuất và khuyến nghị

  1. Tăng cường đào tạo nghề và nâng cao trình độ lao động: Cơ quan chức năng cần tổ chức các lớp đào tạo nghề phù hợp với nhu cầu thị trường lao động, tập trung vào nhóm lao động lớn tuổi và các hộ bị di dời hoàn toàn, nhằm nâng cao vốn con người và khả năng chuyển đổi nghề nghiệp trong vòng 1-2 năm tới.

  2. Hỗ trợ tiếp cận vốn tài chính và đầu tư sản xuất: Cần thiết lập các chương trình tín dụng ưu đãi, hỗ trợ vay vốn cho các hộ bị ảnh hưởng để đầu tư phát triển sản xuất, kinh doanh mới, giảm phụ thuộc vào tiền bồi thường một lần. Thời gian thực hiện trong 3 năm, phối hợp giữa ngân hàng và chính quyền địa phương.

  3. Phát triển hạ tầng khu tái định cư đồng bộ: Đảm bảo các khu tái định cư có đầy đủ cơ sở hạ tầng kỹ thuật và xã hội, phù hợp với phong tục tập quán, tạo điều kiện thuận lợi cho sinh hoạt và phát triển kinh tế hộ gia đình. Hoàn thành trước khi di dời, trong vòng 1 năm.

  4. Tăng cường công tác truyền thông và hỗ trợ xã hội: Xây dựng các chương trình hỗ trợ tâm lý, kết nối cộng đồng, duy trì và phát triển vốn xã hội nhằm giảm thiểu tác động tiêu cực của việc di dời, đồng thời giải quyết kịp thời các khiếu nại, đảm bảo quyền lợi người dân. Thực hiện liên tục trong suốt quá trình dự án.

Đối tượng nên tham khảo luận văn

  1. Cơ quan quản lý nhà nước về đô thị và phát triển kinh tế: Sử dụng kết quả nghiên cứu để điều chỉnh chính sách bồi thường, tái định cư và hỗ trợ sinh kế nhằm nâng cao hiệu quả các dự án nâng cấp đô thị.

  2. Các tổ chức tài trợ và phát triển quốc tế: Tham khảo để thiết kế các chương trình hỗ trợ kỹ thuật, tài chính phù hợp với thực tiễn địa phương, đảm bảo dự án phát triển bền vững.

  3. Nhà nghiên cứu và học viên ngành quản lý kinh tế, phát triển đô thị: Cung cấp cơ sở lý thuyết và thực tiễn về tác động của dự án đầu tư công đến sinh kế, làm tài liệu tham khảo cho các nghiên cứu tiếp theo.

  4. Cộng đồng dân cư và các tổ chức xã hội tại địa phương: Hiểu rõ tác động của dự án đến sinh kế, từ đó tham gia tích cực vào quá trình giám sát, phản biện và đề xuất giải pháp cải thiện đời sống.

Câu hỏi thường gặp

  1. Dự án nâng cấp đô thị Rạch Giá ảnh hưởng như thế nào đến thu nhập của người dân?
    Dự án đã góp phần nâng cao thu nhập bình quân đầu người của thành phố từ 30,9 triệu đồng năm 2010 lên 44,6 triệu đồng năm 2012. Tuy nhiên, các hộ bị thu hồi đất, đặc biệt là nhóm di dời hoàn toàn, gặp khó khăn trong ổn định thu nhập do mất đất sản xuất và hạn chế chuyển đổi nghề nghiệp.

  2. Các loại vốn sinh kế nào bị ảnh hưởng nhiều nhất bởi dự án?
    Vốn tự nhiên (đất đai) bị mất nhiều nhất do thu hồi đất. Vốn con người bị ảnh hưởng do trình độ lao động thấp, hạn chế chuyển đổi nghề. Vốn xã hội cũng bị gián đoạn do di dời làm mất mối quan hệ cộng đồng truyền thống.

  3. Chính sách bồi thường và tái định cư hiện nay có đáp ứng được nhu cầu của người dân không?
    Chính sách bồi thường chủ yếu tập trung vào thiệt hại hữu hình, chưa chú trọng đầy đủ đến thiệt hại vô hình như mất mối quan hệ xã hội, khó khăn chuyển đổi nghề nghiệp. Điều này dẫn đến nhiều đơn khiếu nại và chưa đảm bảo sinh kế bền vững cho người dân.

  4. Làm thế nào để người dân có thể ổn định sinh kế sau khi bị thu hồi đất?
    Cần có các chính sách hỗ trợ đào tạo nghề, tạo điều kiện tiếp cận vốn vay, phát triển hạ tầng khu tái định cư đồng bộ và tăng cường hỗ trợ xã hội để giúp người dân chuyển đổi nghề nghiệp, duy trì và nâng cao thu nhập.

  5. Nghiên cứu này có thể áp dụng cho các dự án nâng cấp đô thị khác không?
    Có, khung phân tích và các kết quả nghiên cứu cung cấp cơ sở khoa học để áp dụng và điều chỉnh chính sách cho các dự án nâng cấp đô thị tương tự tại các địa phương khác, nhằm đảm bảo sinh kế bền vững cho người dân bị ảnh hưởng.

Kết luận

  • Dự án nâng cấp đô thị Rạch Giá đã cải thiện đáng kể hạ tầng và thu nhập bình quân đầu người, góp phần phát triển kinh tế xã hội địa phương.
  • Việc thu hồi đất và tái định cư đã gây ra những tác động tiêu cực đến vốn tự nhiên, vốn con người và vốn xã hội của các hộ dân bị ảnh hưởng.
  • Trình độ lao động thấp và hạn chế trong chuyển đổi nghề nghiệp là nguyên nhân chính làm giảm khả năng ổn định sinh kế sau tái định cư.
  • Chính sách bồi thường hiện tại chưa đáp ứng đầy đủ nhu cầu phục hồi sinh kế bền vững, cần được điều chỉnh và bổ sung các chương trình hỗ trợ đào tạo nghề, tiếp cận vốn và phát triển cộng đồng.
  • Các bước tiếp theo bao gồm triển khai các giải pháp đào tạo nghề, hỗ trợ tài chính và phát triển hạ tầng khu tái định cư trong vòng 1-3 năm, đồng thời tăng cường giám sát và đánh giá hiệu quả chính sách.

Kêu gọi hành động: Các cơ quan quản lý, tổ chức tài trợ và cộng đồng dân cư cần phối hợp chặt chẽ để thực hiện các giải pháp đề xuất, đảm bảo dự án nâng cấp đô thị không chỉ cải thiện hạ tầng mà còn nâng cao chất lượng cuộc sống và sinh kế bền vững cho người dân Thành phố Rạch Giá.