Tổng quan nghiên cứu

Thu thuế giá trị gia tăng (GTGT) là một trong những nguồn thu chủ lực của ngân sách nhà nước, đặc biệt tại các thành phố lớn như Thành phố Hồ Chí Minh (TP.HCM). Theo báo cáo của Cục Thuế TP.HCM, số thu thuế GTGT từ các doanh nghiệp tại địa phương đã tăng trưởng ổn định qua các năm, với mức tăng lần lượt là 12,45% năm 2016, 7,74% năm 2017 và 15,98% năm 2018. Năm 2020, tổng thu ngân sách của TP.HCM đạt 410.295 tỷ đồng, vượt dự toán và cao hơn 1,1 lần so với tổng dự toán thu của bốn thành phố trực thuộc trung ương còn lại. Tuy nhiên, công tác thu thuế GTGT vẫn đối mặt với nhiều thách thức như gian lận, trốn thuế, và thiếu sự kết nối giữa các Chi cục thuế dẫn đến thất thu ngân sách.

Luận văn tập trung nghiên cứu các nhân tố ảnh hưởng đến tính hữu hiệu của hệ thống kiểm soát nội bộ (KSNB) trong công tác thu thuế GTGT tại các Chi cục thuế trên địa bàn TP.HCM. Mục tiêu chính là nhận diện và đánh giá mức độ tác động của các thành phần KSNB đến hiệu quả thu thuế GTGT, từ đó đề xuất các giải pháp nâng cao tính hữu hiệu của hệ thống này. Nghiên cứu được thực hiện trong khoảng thời gian từ tháng 9 đến tháng 12 năm 2020, với phạm vi khảo sát tại các Chi cục thuế trên địa bàn TP.HCM. Kết quả nghiên cứu có ý nghĩa quan trọng trong việc cải thiện công tác quản lý thuế, góp phần tăng nguồn thu cho ngân sách và thúc đẩy sự phát triển kinh tế bền vững của thành phố.

Cơ sở lý thuyết và phương pháp nghiên cứu

Khung lý thuyết áp dụng

Luận văn dựa trên khung lý thuyết kiểm soát nội bộ theo chuẩn mực của INTOSAI (2013), trong đó hệ thống KSNB bao gồm năm thành phần chính: môi trường kiểm soát, đánh giá rủi ro, hoạt động kiểm soát, thông tin và truyền thông, giám sát.

  • Môi trường kiểm soát: Là nền tảng tạo nên sắc thái chung cho tổ chức, bao gồm tính chính trực, năng lực, phong cách điều hành, cơ cấu tổ chức, phân định quyền hạn và chính sách nhân sự.
  • Đánh giá rủi ro: Quá trình nhận diện, phân tích và đánh giá các rủi ro có thể ảnh hưởng đến mục tiêu thu thuế GTGT.
  • Hoạt động kiểm soát: Các chính sách và thủ tục nhằm kiểm soát rủi ro, bao gồm ủy quyền, kiểm tra, phân tách trách nhiệm.
  • Thông tin và truyền thông: Hệ thống thu thập, xử lý và truyền đạt thông tin phục vụ quản lý và kiểm soát.
  • Giám sát: Quá trình đánh giá và điều chỉnh hoạt động kiểm soát để đảm bảo tính hiệu quả liên tục.

Ngoài ra, luận văn còn vận dụng lý thuyết thông tin hữu ích và lý thuyết lập quy để phân tích vai trò của KSNB trong việc nâng cao hiệu quả thu thuế GTGT.

Phương pháp nghiên cứu

Nghiên cứu kết hợp phương pháp định tính và định lượng.

  • Nguồn dữ liệu: Thu thập số liệu từ khảo sát thực tế tại các Chi cục thuế TP.HCM, phỏng vấn chuyên gia và tổng hợp tài liệu nghiên cứu trong và ngoài nước.
  • Cỡ mẫu: Khảo sát khoảng 200 cán bộ công chức thuế tại 24 Chi cục thuế quận huyện trên địa bàn TP.HCM.
  • Phương pháp chọn mẫu: Sử dụng phương pháp chọn mẫu ngẫu nhiên có chủ đích nhằm đảm bảo tính đại diện cho các nhóm đối tượng khác nhau trong hệ thống thuế.
  • Phương pháp phân tích: Áp dụng phân tích thống kê mô tả, kiểm định độ tin cậy Cronbach’s Alpha, phân tích nhân tố khám phá (EFA) và hồi quy đa biến để đánh giá mức độ ảnh hưởng của các nhân tố đến tính hữu hiệu của hệ thống KSNB.
  • Timeline nghiên cứu: Khảo sát thực hiện từ tháng 9 đến tháng 11 năm 2020, xử lý và phân tích dữ liệu hoàn thành trong tháng 12 năm 2020.

Kết quả nghiên cứu và thảo luận

Những phát hiện chính

  1. Ảnh hưởng của môi trường kiểm soát: Môi trường kiểm soát có tác động mạnh nhất đến tính hữu hiệu của hệ thống KSNB với hệ số hồi quy đạt khoảng 0,46. Điều này cho thấy sự quan trọng của tính chính trực, năng lực và cơ cấu tổ chức trong việc nâng cao hiệu quả thu thuế GTGT.

  2. Đánh giá rủi ro: Nhân tố đánh giá rủi ro cũng có ảnh hưởng tích cực với hệ số khoảng 0,35, phản ánh việc nhận diện và xử lý kịp thời các rủi ro trong quá trình thu thuế là yếu tố then chốt.

  3. Hoạt động kiểm soát: Các chính sách và thủ tục kiểm soát được thực hiện hiệu quả góp phần giảm thiểu thất thu, với hệ số tác động khoảng 0,18.

  4. Thông tin và truyền thông: Hệ thống thông tin minh bạch, kịp thời giúp cải thiện sự phối hợp giữa các Chi cục thuế, tác động tích cực với hệ số khoảng 0,17.

  5. Giám sát: Hoạt động giám sát thường xuyên và định kỳ giúp phát hiện và điều chỉnh sai sót, có tác động tích cực với hệ số khoảng 0,24.

Thảo luận kết quả

Kết quả nghiên cứu phù hợp với các nghiên cứu trước đây trong nước và quốc tế, khẳng định vai trò quan trọng của năm thành phần KSNB trong nâng cao hiệu quả thu thuế GTGT. Môi trường kiểm soát được xem là nền tảng quyết định, bởi nó ảnh hưởng đến thái độ và hành vi của cán bộ thuế trong việc tuân thủ quy trình và chính sách. Đánh giá rủi ro giúp các Chi cục thuế chủ động phát hiện các nguy cơ gian lận, trốn thuế, từ đó có biện pháp ứng phó kịp thời. Hoạt động kiểm soát và giám sát tạo ra các cơ chế kiểm tra chéo, giảm thiểu sai sót và thất thoát. Thông tin và truyền thông hiệu quả giúp tăng cường sự phối hợp liên Chi cục, nâng cao tính minh bạch và trách nhiệm giải trình.

Dữ liệu có thể được trình bày qua biểu đồ cột thể hiện mức độ ảnh hưởng của từng nhân tố, hoặc bảng hồi quy chi tiết các hệ số và mức ý nghĩa thống kê, giúp minh họa rõ ràng tác động của từng yếu tố đến tính hữu hiệu của hệ thống KSNB.

Đề xuất và khuyến nghị

  1. Tăng cường xây dựng môi trường kiểm soát: Đẩy mạnh đào tạo, nâng cao đạo đức nghề nghiệp và năng lực chuyên môn cho cán bộ thuế; hoàn thiện cơ cấu tổ chức và phân định rõ quyền hạn, trách nhiệm. Chủ thể thực hiện: Cục Thuế TP.HCM và các Chi cục thuế; Thời gian: 6-12 tháng.

  2. Nâng cao năng lực đánh giá rủi ro: Xây dựng hệ thống nhận diện và phân tích rủi ro chuyên sâu, áp dụng công nghệ thông tin để phát hiện sớm các hành vi gian lận. Chủ thể thực hiện: Ban quản lý rủi ro của Cục Thuế; Thời gian: 6 tháng.

  3. Hoàn thiện hoạt động kiểm soát: Thiết lập quy trình kiểm soát chặt chẽ, tăng cường kiểm tra, đối chiếu và phân tách nhiệm vụ nhằm giảm thiểu sai sót và thất thoát thuế. Chủ thể thực hiện: Các Chi cục thuế; Thời gian: 3-6 tháng.

  4. Cải thiện hệ thống thông tin và truyền thông: Xây dựng nền tảng công nghệ thông tin đồng bộ, tăng cường trao đổi thông tin giữa các Chi cục thuế và với người nộp thuế, đảm bảo tính minh bạch và kịp thời. Chủ thể thực hiện: Cục Thuế TP.HCM phối hợp với Sở Thông tin và Truyền thông; Thời gian: 12 tháng.

  5. Tăng cường giám sát và đánh giá định kỳ: Thiết lập hệ thống giám sát liên tục, đánh giá hiệu quả hoạt động kiểm soát nội bộ và điều chỉnh kịp thời các chính sách. Chủ thể thực hiện: Ban giám sát nội bộ của Cục Thuế; Thời gian: liên tục hàng năm.

Đối tượng nên tham khảo luận văn

  1. Cán bộ công chức thuế: Nâng cao nhận thức và kỹ năng quản lý, áp dụng hiệu quả hệ thống kiểm soát nội bộ trong công tác thu thuế GTGT.

  2. Lãnh đạo các Chi cục thuế và Cục Thuế TP.HCM: Làm cơ sở để xây dựng chính sách, quy trình và kế hoạch cải tiến hệ thống kiểm soát nội bộ.

  3. Nhà nghiên cứu và sinh viên chuyên ngành kế toán, kiểm toán, quản lý thuế: Tham khảo mô hình nghiên cứu và phương pháp phân tích khoa học về kiểm soát nội bộ trong lĩnh vực thuế.

  4. Các cơ quan quản lý nhà nước về thuế và tài chính: Áp dụng kết quả nghiên cứu để hoàn thiện chính sách quản lý thuế, nâng cao hiệu quả thu ngân sách.

Câu hỏi thường gặp

  1. Hệ thống kiểm soát nội bộ là gì và tại sao quan trọng trong thu thuế GTGT?
    Hệ thống kiểm soát nội bộ là tập hợp các chính sách, quy trình nhằm đảm bảo hoạt động thu thuế diễn ra hiệu quả, giảm thiểu rủi ro gian lận và thất thoát. Nó giúp bảo vệ nguồn thu ngân sách và nâng cao tính minh bạch trong quản lý thuế.

  2. Những nhân tố nào ảnh hưởng mạnh nhất đến tính hữu hiệu của hệ thống kiểm soát nội bộ?
    Môi trường kiểm soát và đánh giá rủi ro là hai nhân tố có ảnh hưởng mạnh nhất, chiếm hệ số tác động lần lượt khoảng 0,46 và 0,35, do chúng tạo nền tảng và giúp nhận diện rủi ro kịp thời.

  3. Phương pháp nghiên cứu nào được sử dụng để đánh giá các nhân tố ảnh hưởng?
    Nghiên cứu sử dụng kết hợp phương pháp định tính (phỏng vấn chuyên gia, tổng hợp tài liệu) và định lượng (khảo sát, phân tích hồi quy đa biến) để đánh giá mức độ ảnh hưởng của các nhân tố.

  4. Làm thế nào để cải thiện hoạt động kiểm soát trong các Chi cục thuế?
    Cần thiết lập quy trình kiểm soát rõ ràng, phân tách nhiệm vụ, tăng cường kiểm tra, đối chiếu và áp dụng công nghệ thông tin để giám sát hiệu quả.

  5. Vai trò của thông tin và truyền thông trong hệ thống kiểm soát nội bộ là gì?
    Thông tin và truyền thông giúp thu thập, xử lý và truyền đạt dữ liệu kịp thời, minh bạch, tạo điều kiện phối hợp giữa các bộ phận và nâng cao hiệu quả quản lý thuế.

Kết luận

  • Nghiên cứu xác định năm nhân tố chính ảnh hưởng tích cực đến tính hữu hiệu của hệ thống kiểm soát nội bộ trong công tác thu thuế GTGT tại các Chi cục thuế TP.HCM: môi trường kiểm soát, đánh giá rủi ro, hoạt động kiểm soát, thông tin và truyền thông, giám sát.
  • Môi trường kiểm soát và đánh giá rủi ro là hai nhân tố có tác động mạnh nhất, đóng vai trò nền tảng trong việc nâng cao hiệu quả thu thuế.
  • Kết quả nghiên cứu được thực hiện trên cơ sở khảo sát thực tế với cỡ mẫu khoảng 200 cán bộ thuế, sử dụng phương pháp phân tích hồi quy đa biến.
  • Luận văn đề xuất các giải pháp cụ thể nhằm tăng cường từng thành phần của hệ thống kiểm soát nội bộ, góp phần nâng cao hiệu quả thu thuế GTGT tại TP.HCM trong vòng 6-12 tháng tới.
  • Các cơ quan quản lý thuế và cán bộ công chức thuế nên áp dụng kết quả nghiên cứu để hoàn thiện hệ thống kiểm soát nội bộ, tăng cường quản lý và giảm thất thu ngân sách.

Hành động tiếp theo: Các Chi cục thuế cần triển khai ngay các giải pháp đề xuất, đồng thời tiếp tục nghiên cứu mở rộng phạm vi và áp dụng công nghệ mới để nâng cao hiệu quả quản lý thuế.