Tổng quan nghiên cứu

Thị trường tài chính tại Việt Nam, đặc biệt là tại Thành phố Hồ Chí Minh (TP HCM), đang phát triển sôi động với sự tham gia của nhiều trung gian tài chính như ngân hàng, công ty chứng khoán, bảo hiểm nhân thọ, bảo hiểm phi nhân thọ, công ty tài chính và cho thuê tài chính. Theo quyết định phê duyệt đề án của Thủ tướng Chính phủ năm 2019, mục tiêu đến năm 2025 là nâng cao chất lượng quản trị các công ty niêm yết đạt chuẩn ASEAN – 6 và tăng tỷ lệ dân số tham gia bảo hiểm nhân thọ lên 15%. Trong bối cảnh đó, hiệu quả của hệ thống kiểm soát nội bộ (HT KSNB) đóng vai trò then chốt trong việc đảm bảo hoạt động tài chính minh bạch, tuân thủ pháp luật và nâng cao năng lực quản lý.

Nghiên cứu tập trung vào các yếu tố ảnh hưởng đến hiệu quả của HT KSNB trong các trung gian tài chính tại TP HCM, dựa trên khung kiểm soát nội bộ COSO 2013. Mục tiêu cụ thể gồm xác định các yếu tố tác động và mức độ ảnh hưởng của chúng đến hiệu quả HT KSNB. Phạm vi nghiên cứu bao gồm 170 trung gian tài chính hoạt động tại TP HCM, với dữ liệu thu thập từ 156 phiếu khảo sát hợp lệ trong khoảng thời gian từ tháng 7 đến tháng 11 năm 2019. Nghiên cứu có ý nghĩa quan trọng trong việc cung cấp cơ sở khoa học cho các nhà quản lý và cơ quan quản lý nhằm nâng cao hiệu quả kiểm soát nội bộ, góp phần phát triển bền vững thị trường tài chính Việt Nam.

Cơ sở lý thuyết và phương pháp nghiên cứu

Khung lý thuyết áp dụng

Nghiên cứu dựa trên khung kiểm soát nội bộ COSO 2013, trong đó hiệu quả HT KSNB được đánh giá qua năm yếu tố chính: môi trường kiểm soát, đánh giá rủi ro, thông tin và truyền thông, hoạt động kiểm soát và giám sát.

  • Môi trường kiểm soát: Bao gồm triết lý quản trị rủi ro, giá trị đạo đức, năng lực nhân sự, cơ cấu tổ chức và phân công trách nhiệm. Đây là nền tảng ảnh hưởng đến nhận thức và hành vi kiểm soát trong tổ chức.
  • Đánh giá rủi ro: Quá trình xác định, phân tích và ứng phó với các rủi ro có thể ảnh hưởng đến mục tiêu tổ chức, bao gồm cả khả năng gian lận và thay đổi môi trường kinh doanh.
  • Thông tin và truyền thông: Hệ thống thu thập, xử lý và truyền đạt thông tin chính xác, kịp thời, hỗ trợ việc ra quyết định và thực hiện kiểm soát nội bộ hiệu quả.
  • Hoạt động kiểm soát: Các chính sách, thủ tục và biện pháp nhằm đảm bảo các chỉ thị quản lý được thực thi, bao gồm kiểm soát vật lý, kiểm soát xử lý thông tin và phân chia nhiệm vụ.
  • Giám sát: Quá trình đánh giá liên tục và định kỳ về sự tồn tại và vận hành đúng chức năng của các thành tố kiểm soát nội bộ, bao gồm kiểm toán nội bộ và phản hồi từ các bên liên quan.

Ngoài ra, nghiên cứu còn vận dụng lý thuyết lập quy và lý thuyết các quan hệ con người trong tổ chức để giải thích vai trò của yếu tố con người trong hiệu quả kiểm soát nội bộ.

Phương pháp nghiên cứu

Nghiên cứu sử dụng phương pháp hỗn hợp, kết hợp định tính và định lượng.

  • Nghiên cứu định tính: Thu thập dữ liệu sơ cấp qua phỏng vấn sâu các chuyên gia trong các trung gian tài chính tại TP HCM nhằm xác định các yếu tố ảnh hưởng đến hiệu quả HT KSNB. Dữ liệu thứ cấp được tổng hợp từ các báo cáo, luận án và công trình nghiên cứu liên quan.
  • Nghiên cứu định lượng: Thu thập dữ liệu qua bảng câu hỏi khảo sát 170 nhà quản trị cấp phó trưởng phòng trở lên tại các trung gian tài chính, thu về 156 phiếu hợp lệ. Bảng câu hỏi gồm 27 câu, sử dụng thang đo Likert 5 bậc để đánh giá mức độ ảnh hưởng của các yếu tố.
  • Phân tích dữ liệu: Sử dụng phần mềm SPSS 20 để kiểm định độ tin cậy thang đo (Cronbach’s Alpha > 0,6), phân tích nhân tố khám phá (EFA) với hệ số tải nhân tố > 0,5, kiểm định mô hình hồi quy đa biến để xác định mức độ ảnh hưởng của các yếu tố đến hiệu quả HT KSNB. Mẫu khảo sát được chọn theo phương pháp phi xác suất, phù hợp với đặc thù nghiên cứu.

Quá trình nghiên cứu được thực hiện từ tháng 7 đến tháng 11 năm 2019 tại TP HCM, đảm bảo tính khoa học và thực tiễn trong việc đánh giá hiệu quả HT KSNB trong các trung gian tài chính.

Kết quả nghiên cứu và thảo luận

Những phát hiện chính

  1. Ảnh hưởng của môi trường kiểm soát: Môi trường kiểm soát có tác động tích cực và mạnh mẽ đến hiệu quả HT KSNB với hệ số hồi quy β = 0,35 (p < 0,01). Khoảng 78% người khảo sát đồng ý rằng văn hóa trung thực và cơ cấu tổ chức phù hợp là nền tảng quan trọng cho kiểm soát nội bộ hiệu quả.

  2. Đánh giá rủi ro: Yếu tố này cũng có ảnh hưởng đáng kể với β = 0,28 (p < 0,01). 72% người tham gia khảo sát cho biết tổ chức có quy trình đánh giá rủi ro rõ ràng và thường xuyên cập nhật các thay đổi ảnh hưởng đến HT KSNB.

  3. Thông tin và truyền thông: Mặc dù có tác động tích cực, nhưng mức độ ảnh hưởng thấp hơn so với hai yếu tố trên, β = 0,15 (p < 0,05). Khoảng 65% người khảo sát đánh giá hệ thống thông tin nội bộ và kênh truyền thông chưa thực sự hiệu quả, ảnh hưởng đến việc hỗ trợ kiểm soát nội bộ.

  4. Hoạt động kiểm soát: Có ảnh hưởng rõ rệt với β = 0,30 (p < 0,01). 80% tổ chức thực hiện các hoạt động kiểm soát như kiểm kê tài sản, phân quyền truy cập và sử dụng công nghệ hiện đại để nâng cao hiệu quả kiểm soát.

  5. Giám sát: Yếu tố giám sát có tác động tích cực với β = 0,22 (p < 0,01). 70% tổ chức có bộ phận kiểm toán nội bộ và thực hiện đánh giá định kỳ, giúp phát hiện và khắc phục kịp thời các khiếm khuyết trong HT KSNB.

Mô hình hồi quy giải thích được 68% biến thiên của hiệu quả HT KSNB (R² = 0,68), cho thấy các yếu tố nghiên cứu có vai trò quan trọng trong việc nâng cao hiệu quả kiểm soát nội bộ tại các trung gian tài chính TP HCM.

Thảo luận kết quả

Kết quả nghiên cứu phù hợp với các nghiên cứu quốc tế và trong nước, khẳng định vai trò then chốt của môi trường kiểm soát và đánh giá rủi ro trong việc nâng cao hiệu quả HT KSNB. Môi trường kiểm soát tạo nền tảng văn hóa và cấu trúc tổ chức vững chắc, giúp các hoạt động kiểm soát được thực hiện hiệu quả hơn. Đánh giá rủi ro giúp tổ chức nhận diện và ứng phó kịp thời với các nguy cơ tiềm ẩn, giảm thiểu sai sót và gian lận.

Mức độ ảnh hưởng thấp hơn của thông tin và truyền thông phản ánh thực tế tại một số trung gian tài chính còn tồn tại hạn chế về hệ thống thông tin nội bộ và kênh truyền thông chưa đồng bộ, gây khó khăn trong việc truyền đạt mục tiêu và trách nhiệm kiểm soát. Điều này cũng tương đồng với nghiên cứu của Umaru (2018) tại Nigeria.

Hoạt động kiểm soát và giám sát được thực hiện tốt góp phần nâng cao tính minh bạch và trách nhiệm trong tổ chức, đồng thời giúp phát hiện sớm các sai phạm. Các biểu đồ phân tích hồi quy và bảng thống kê mô tả có thể minh họa rõ ràng mức độ ảnh hưởng và sự phân bố ý kiến của người khảo sát, giúp các nhà quản lý dễ dàng nắm bắt và áp dụng.

Đề xuất và khuyến nghị

  1. Tăng cường xây dựng môi trường kiểm soát vững chắc: Các tổ chức cần phát triển văn hóa trung thực, minh bạch và đạo đức nghề nghiệp, đồng thời củng cố cơ cấu tổ chức và phân công trách nhiệm rõ ràng. Thời gian thực hiện trong 12 tháng, do ban lãnh đạo và hội đồng quản trị chủ trì.

  2. Hoàn thiện quy trình đánh giá rủi ro liên tục: Thiết lập hệ thống cảnh báo sớm và cập nhật thường xuyên các rủi ro mới phát sinh, đặc biệt là rủi ro gian lận và thay đổi môi trường kinh doanh. Thời gian triển khai 6-9 tháng, do phòng quản lý rủi ro phối hợp với các phòng ban liên quan thực hiện.

  3. Nâng cao chất lượng hệ thống thông tin và truyền thông nội bộ: Đầu tư công nghệ thông tin, xây dựng kênh truyền thông hiệu quả, đảm bảo thông tin được truyền đạt kịp thời và chính xác đến mọi cấp nhân viên. Thời gian thực hiện 9-12 tháng, do phòng công nghệ thông tin và truyền thông phối hợp thực hiện.

  4. Tăng cường hoạt động kiểm soát và giám sát định kỳ: Thiết lập các quy trình kiểm soát chặt chẽ, phân quyền hợp lý, đồng thời nâng cao năng lực kiểm toán nội bộ và giám sát liên tục. Thời gian thực hiện 12 tháng, do bộ phận kiểm toán nội bộ và ban giám sát chịu trách nhiệm.

  5. Đào tạo và nâng cao nhận thức nhân viên: Tổ chức các khóa đào tạo về kiểm soát nội bộ, rủi ro và đạo đức nghề nghiệp nhằm nâng cao nhận thức và trách nhiệm của nhân viên trong việc thực hiện kiểm soát nội bộ. Thời gian triển khai liên tục, do phòng nhân sự phối hợp với các đơn vị chuyên môn tổ chức.

Đối tượng nên tham khảo luận văn

  1. Nhà quản lý và lãnh đạo các trung gian tài chính: Giúp hiểu rõ các yếu tố ảnh hưởng đến hiệu quả kiểm soát nội bộ, từ đó xây dựng chiến lược quản trị phù hợp nhằm nâng cao hiệu quả hoạt động và tuân thủ pháp luật.

  2. Cơ quan quản lý nhà nước và các tổ chức giám sát tài chính: Cung cấp cơ sở khoa học để xây dựng chính sách, quy định và hướng dẫn giám sát các trung gian tài chính, góp phần ổn định và phát triển thị trường tài chính.

  3. Các nhà nghiên cứu và học viên ngành quản trị kinh doanh, tài chính: Là tài liệu tham khảo có giá trị về lý thuyết và thực tiễn kiểm soát nội bộ trong lĩnh vực tài chính, đặc biệt tại thị trường Việt Nam.

  4. Các chuyên gia tư vấn quản trị rủi ro và kiểm soát nội bộ: Hỗ trợ trong việc đánh giá, thiết kế và cải tiến hệ thống kiểm soát nội bộ cho các tổ chức tài chính, nâng cao hiệu quả tư vấn và triển khai giải pháp.

Câu hỏi thường gặp

  1. Hệ thống kiểm soát nội bộ là gì và tại sao nó quan trọng?
    Hệ thống kiểm soát nội bộ là tập hợp các quy trình, chính sách nhằm đảm bảo hoạt động tổ chức hiệu quả, báo cáo tài chính đáng tin cậy và tuân thủ pháp luật. Nó giúp giảm thiểu rủi ro và ngăn ngừa sai sót, gian lận, từ đó bảo vệ tài sản và uy tín tổ chức.

  2. Các yếu tố nào ảnh hưởng lớn nhất đến hiệu quả HT KSNB trong các trung gian tài chính?
    Môi trường kiểm soát và đánh giá rủi ro là hai yếu tố có ảnh hưởng mạnh nhất, theo kết quả nghiên cứu với hệ số hồi quy lần lượt là 0,35 và 0,28, đóng vai trò nền tảng cho các hoạt động kiểm soát khác.

  3. Tại sao thông tin và truyền thông lại có mức độ ảnh hưởng thấp hơn?
    Một số trung gian tài chính còn tồn tại hạn chế về hệ thống thông tin nội bộ và kênh truyền thông chưa đồng bộ, dẫn đến việc truyền đạt mục tiêu và trách nhiệm kiểm soát chưa hiệu quả, ảnh hưởng đến toàn bộ hệ thống kiểm soát.

  4. Phương pháp nghiên cứu nào được sử dụng để đánh giá các yếu tố ảnh hưởng?
    Nghiên cứu sử dụng phương pháp hỗn hợp, kết hợp phỏng vấn định tính và khảo sát định lượng với 156 phiếu hợp lệ, phân tích dữ liệu bằng SPSS qua các kiểm định Cronbach’s Alpha, EFA và hồi quy đa biến.

  5. Làm thế nào để các tổ chức tài chính cải thiện hiệu quả HT KSNB?
    Các tổ chức cần xây dựng môi trường kiểm soát vững chắc, hoàn thiện quy trình đánh giá rủi ro, nâng cao hệ thống thông tin và truyền thông, tăng cường hoạt động kiểm soát và giám sát, đồng thời đào tạo nhân viên thường xuyên để nâng cao nhận thức và trách nhiệm.

Kết luận

  • Nghiên cứu xác định năm yếu tố chính ảnh hưởng đến hiệu quả HT KSNB trong các trung gian tài chính tại TP HCM: môi trường kiểm soát, đánh giá rủi ro, thông tin và truyền thông, hoạt động kiểm soát và giám sát.
  • Môi trường kiểm soát và đánh giá rủi ro có ảnh hưởng mạnh mẽ nhất, đóng vai trò nền tảng cho hiệu quả hệ thống kiểm soát nội bộ.
  • Thông tin và truyền thông có mức độ ảnh hưởng thấp hơn, phản ánh thực trạng cần cải thiện hệ thống thông tin nội bộ tại một số tổ chức.
  • Kết quả nghiên cứu cung cấp cơ sở khoa học cho các nhà quản lý và cơ quan quản lý trong việc nâng cao hiệu quả kiểm soát nội bộ, góp phần phát triển bền vững thị trường tài chính.
  • Các bước tiếp theo bao gồm triển khai các giải pháp đề xuất, đào tạo nhân sự và mở rộng nghiên cứu sang các khu vực và lĩnh vực tài chính khác nhằm hoàn thiện hệ thống kiểm soát nội bộ toàn diện.

Hành động ngay hôm nay để nâng cao hiệu quả kiểm soát nội bộ và đảm bảo sự phát triển bền vững cho tổ chức của bạn!