Tổng quan nghiên cứu

Trong giai đoạn 2001-2015, Thành phố Hồ Chí Minh đã triển khai 141 dự án công trình giao thông đường bộ với nguồn vốn chủ yếu từ ngân sách nhà nước và vốn ODA. Tuy nhiên, có đến 74% số dự án điều chỉnh tổng mức đầu tư lần cuối bị vượt dự toán, trong đó dự án sử dụng vốn ODA có tỷ lệ vượt dự toán lên đến 90%. Vấn đề vượt dự toán không chỉ làm tăng chi phí đầu tư mà còn ảnh hưởng nghiêm trọng đến tiến độ và hiệu quả sử dụng nguồn vốn công, gây lãng phí tài nguyên và làm giảm khả năng thực hiện các dự án khác. Mục tiêu nghiên cứu nhằm xác định các nhân tố dẫn đến vượt dự toán trong các dự án công lĩnh vực giao thông đường bộ tại Thành phố Hồ Chí Minh, đánh giá mức độ ảnh hưởng của từng nhân tố và đề xuất giải pháp hạn chế tình trạng này. Nghiên cứu tập trung vào các dự án công giao thông đường bộ trong giai đoạn 2001-2015, với dữ liệu thu thập từ các chuyên gia, lãnh đạo và cán bộ trực tiếp tham gia quản lý dự án tại TP.HCM. Kết quả nghiên cứu có ý nghĩa quan trọng trong việc nâng cao hiệu quả quản lý tài chính công, góp phần thúc đẩy phát triển hạ tầng giao thông bền vững, đồng thời cung cấp cơ sở khoa học cho các nhà quản lý và hoạch định chính sách trong lĩnh vực đầu tư công.

Cơ sở lý thuyết và phương pháp nghiên cứu

Khung lý thuyết áp dụng

Nghiên cứu dựa trên mô hình lý thuyết về vượt dự toán trong các dự án công, trong đó biến phụ thuộc là mức độ vượt dự toán được đo bằng tỷ lệ phần trăm chênh lệch giữa chi phí thực tế và chi phí dự toán ban đầu. Các nhóm nhân tố độc lập được phân loại thành bảy nhóm chính: (1) Nhóm nhân tố chính sách (bao gồm cơ chế luật xây dựng, chính sách tiền lương, luật đấu thầu, luật hợp đồng, chính sách thuế); (2) Nhóm nhân tố kinh tế (lạm phát, tỷ giá ngoại tệ, giá vật liệu xây dựng, lãi suất, nguồn cung nhân lực và vật tư); (3) Nhóm nhân tố môi trường tự nhiên - xã hội (thời tiết, địa chất, phối hợp cơ quan, phản đối người dân); (4) Nhóm nhân tố tư vấn (thay đổi thiết kế, lỗi tài liệu, năng lực tư vấn); (5) Nhóm nhân tố chủ đầu tư/ban quản lý dự án (năng lực ra quyết định, phối hợp, kỹ năng quản lý, minh bạch, trách nhiệm giải trình, thu hồi đất); (6) Nhóm nhân tố nhà thầu (quản lý công trình, tài chính, năng lực máy móc, phương pháp xây dựng); (7) Đặc điểm dự án (quy mô, loại hình, hình thức chủ đầu tư, vị trí, tiến độ). Mô hình nghiên cứu đề xuất giả thuyết rằng mức độ ổn định và năng lực của các nhóm nhân tố này ảnh hưởng ngược chiều với mức độ vượt dự toán.

Phương pháp nghiên cứu

Nghiên cứu kết hợp phương pháp định tính và định lượng. Dữ liệu sơ cấp được thu thập qua khảo sát bảng hỏi với 150 mẫu hợp lệ từ các lãnh đạo, chuyên viên, kỹ sư tham gia các dự án giao thông tại TP.HCM trong giai đoạn tháng 8 đến tháng 10 năm 2015. Bảng câu hỏi được xây dựng dựa trên thang đo Likert 5 mức độ, kiểm định độ tin cậy bằng hệ số Cronbach’s Alpha và phân tích nhân tố khám phá (EFA) để xác định các nhân tố chính. Phân tích hồi quy bội được sử dụng để đánh giá mức độ ảnh hưởng của các nhân tố đến vượt dự toán. Quy trình nghiên cứu gồm các bước: xây dựng thang đo, thu thập dữ liệu, kiểm định thang đo, phân tích nhân tố, phân tích hồi quy và kiểm định giả thuyết. Phần mềm SPSS 20.0 được ứng dụng trong xử lý dữ liệu. Cỡ mẫu được xác định theo tỷ lệ 5 quan sát trên 1 biến, đảm bảo tính đại diện và độ tin cậy của kết quả.

Kết quả nghiên cứu và thảo luận

Những phát hiện chính

  1. Nhóm nhân tố môi trường tự nhiên - xã hội có ảnh hưởng đáng kể đến vượt dự toán với mức độ tác động trung bình, bao gồm các yếu tố như điều kiện thời tiết thất thường, địa chất phức tạp, sự phối hợp không đồng bộ giữa các cơ quan và phản đối của người dân.
  2. Nhóm nhân tố kinh tế như lạm phát, biến động tỷ giá, giá vật liệu xây dựng tăng cao và nguồn cung nhân lực hạn chế được xác định là nguyên nhân quan trọng làm tăng chi phí dự án, góp phần làm vượt dự toán.
  3. Nhóm nhân tố nhà thầu yếu kém về quản lý công trình, khó khăn tài chính, phương pháp xây dựng lỗi thời và năng lực máy móc thiết bị thấp có tác động mạnh mẽ đến việc vượt dự toán, chiếm tỷ lệ ảnh hưởng cao trong mô hình hồi quy.
  4. Nhóm nhân tố chủ đầu tư thiếu năng lực và kinh nghiệm như chậm trễ ra quyết định, thiếu phối hợp, thay đổi phạm vi dự án, thiếu minh bạch và trách nhiệm giải trình cũng là nguyên nhân chủ yếu dẫn đến vượt dự toán.

Các số liệu thống kê mô tả cho thấy 64,3% dự án sử dụng nguồn vốn ngân sách nhà nước, 27,3% sử dụng vốn ODA, với 74% dự án có điều chỉnh tổng mức đầu tư và 90% dự án ODA bị vượt dự toán. Kết quả phân tích hồi quy bội cho thấy các nhân tố nhà thầu và chủ đầu tư có hệ số ảnh hưởng lớn nhất, lần lượt chiếm khoảng 35% và 30% mức độ tác động đến vượt dự toán. Biểu đồ phân phối phần dư chuẩn hóa và kiểm định ANOVA minh họa sự phù hợp của mô hình nghiên cứu. So sánh với các nghiên cứu quốc tế, kết quả tương đồng với các nguyên nhân như lạm phát, năng lực nhà thầu và quản lý dự án yếu kém được xác định là phổ biến trong các dự án công trình giao thông.

Thảo luận kết quả

Nguyên nhân vượt dự toán chủ yếu xuất phát từ sự phức tạp của điều kiện tự nhiên và xã hội tại TP.HCM, nơi có địa hình đa dạng và mật độ dân cư cao, dẫn đến khó khăn trong công tác giải phóng mặt bằng và phối hợp các bên liên quan. Biến động kinh tế như lạm phát và giá vật liệu xây dựng tăng cao làm tăng chi phí đầu vào, trong khi năng lực quản lý của nhà thầu và chủ đầu tư còn hạn chế, thiếu kinh nghiệm và kỹ năng chuyên môn, dẫn đến sai sót trong lập kế hoạch, giám sát và điều chỉnh dự án. Kết quả này phù hợp với các nghiên cứu tại Malaysia, Palestine và Hàn Quốc, nơi cũng ghi nhận các yếu tố tương tự ảnh hưởng đến vượt dự toán. Việc thiếu minh bạch và trách nhiệm giải trình trong quản lý dự án công cũng làm gia tăng rủi ro tài chính và kéo dài tiến độ. Dữ liệu có thể được trình bày qua bảng phân tích hồi quy và biểu đồ tần suất các nhân tố ảnh hưởng để minh họa mức độ tác động và sự phân bố ý kiến của các nhóm đối tượng khảo sát.

Đề xuất và khuyến nghị

  1. Tăng cường năng lực quản lý dự án cho chủ đầu tư và ban quản lý dự án thông qua các chương trình đào tạo chuyên sâu về kỹ năng quản lý, kỹ thuật thẩm định và giám sát dự án, nhằm giảm thiểu sai sót và nâng cao hiệu quả sử dụng vốn. Thời gian thực hiện đề xuất này là trong vòng 1-2 năm, do các Sở Giao thông vận tải và Sở Kế hoạch - Đầu tư chủ trì.
  2. Cải thiện năng lực và tài chính của nhà thầu bằng cách áp dụng tiêu chuẩn đánh giá năng lực nghiêm ngặt trong đấu thầu, hỗ trợ tài chính và kỹ thuật cho các nhà thầu trong nước, đồng thời thúc đẩy áp dụng công nghệ xây dựng hiện đại. Giải pháp này cần được triển khai liên tục trong 3 năm, phối hợp giữa các cơ quan quản lý và hiệp hội ngành xây dựng.
  3. Ổn định môi trường chính sách và kinh tế bằng cách xây dựng khung pháp lý rõ ràng, minh bạch, hạn chế thay đổi chính sách giữa kỳ dự án, đồng thời kiểm soát lạm phát và biến động giá vật liệu xây dựng thông qua các cơ chế điều tiết thị trường. Đây là nhiệm vụ của Chính quyền TP.HCM và các cơ quan liên quan trong giai đoạn 1-3 năm tới.
  4. Tăng cường phối hợp liên ngành và công tác giải phóng mặt bằng nhằm giảm thiểu sự phản đối của người dân và các vướng mắc hành chính, thông qua việc thiết lập cơ chế phối hợp đồng bộ giữa các cơ quan, nâng cao trách nhiệm giải trình và minh bạch trong quá trình thu hồi đất. Thời gian thực hiện đề xuất này là 1 năm, do Ủy ban nhân dân TP.HCM và các Ban quản lý dự án chủ trì.

Các giải pháp trên nhằm mục tiêu giảm tỷ lệ vượt dự toán xuống dưới 30% trong vòng 3-5 năm, góp phần nâng cao hiệu quả đầu tư công và phát triển bền vững hạ tầng giao thông tại TP.HCM.

Đối tượng nên tham khảo luận văn

  1. Lãnh đạo và cán bộ quản lý dự án công tại các Sở Giao thông vận tải, Sở Kế hoạch - Đầu tư, Sở Tài chính và các Ban quản lý dự án chuyên ngành, giúp họ hiểu rõ các nhân tố ảnh hưởng đến vượt dự toán và áp dụng các giải pháp quản lý hiệu quả.
  2. Nhà thầu và công ty tư vấn xây dựng nhằm nâng cao nhận thức về các yếu tố rủi ro trong dự án, cải thiện năng lực quản lý và kỹ thuật, từ đó giảm thiểu chi phí phát sinh và nâng cao chất lượng công trình.
  3. Các nhà hoạch định chính sách và cơ quan quản lý nhà nước trong lĩnh vực đầu tư công và phát triển hạ tầng giao thông, để xây dựng chính sách ổn định, minh bạch và hỗ trợ phát triển bền vững ngành giao thông.
  4. Các nhà nghiên cứu và sinh viên chuyên ngành tài chính, quản lý dự án và xây dựng có nhu cầu tham khảo tài liệu nghiên cứu thực tiễn về vượt dự toán trong dự án công, phục vụ cho các nghiên cứu tiếp theo hoặc học tập chuyên sâu.

Mỗi nhóm đối tượng có thể ứng dụng kết quả nghiên cứu để nâng cao hiệu quả quản lý, giảm thiểu rủi ro tài chính và thúc đẩy phát triển hạ tầng giao thông bền vững.

Câu hỏi thường gặp

  1. Vượt dự toán là gì và tại sao nó lại phổ biến trong các dự án công?
    Vượt dự toán là sự chênh lệch giữa chi phí thực tế và chi phí dự toán ban đầu của dự án, thường do các yếu tố như thay đổi phạm vi, lạm phát, năng lực quản lý yếu kém và điều kiện môi trường phức tạp. Nó phổ biến vì các dự án công thường có quy mô lớn, phức tạp và chịu ảnh hưởng bởi nhiều yếu tố bên ngoài khó kiểm soát.

  2. Nhóm nhân tố nào ảnh hưởng mạnh nhất đến vượt dự toán tại TP.HCM?
    Theo nghiên cứu, nhóm nhân tố nhà thầu yếu kém và chủ đầu tư thiếu năng lực có ảnh hưởng mạnh nhất, chiếm hơn 60% mức độ tác động tổng thể, tiếp theo là các yếu tố kinh tế và môi trường tự nhiên - xã hội.

  3. Làm thế nào để giảm thiểu vượt dự toán trong các dự án giao thông công cộng?
    Cần tăng cường năng lực quản lý dự án, cải thiện năng lực nhà thầu, ổn định chính sách và kinh tế, đồng thời nâng cao phối hợp liên ngành và công tác giải phóng mặt bằng để giảm thiểu rủi ro và chi phí phát sinh.

  4. Phương pháp nghiên cứu nào được sử dụng để xác định các nhân tố vượt dự toán?
    Nghiên cứu sử dụng kết hợp phân tích định tính và định lượng, trong đó phân tích nhân tố khám phá (EFA) để rút gọn biến và phân tích hồi quy bội để đánh giá mức độ ảnh hưởng của các nhân tố đến vượt dự toán.

  5. Kết quả nghiên cứu có thể áp dụng cho các địa phương khác ngoài TP.HCM không?
    Các kết quả và giải pháp có thể áp dụng cho các tỉnh, thành phố có đặc điểm tương tự về quy mô dự án, nguồn vốn và điều kiện môi trường, tuy nhiên cần điều chỉnh phù hợp với đặc thù địa phương để đạt hiệu quả cao nhất.

Kết luận

  • Nghiên cứu đã xác định 27 yếu tố ảnh hưởng đến vượt dự toán trong các dự án công giao thông đường bộ tại TP.HCM, trong đó 4 nhóm nhân tố chính gồm môi trường tự nhiên - xã hội, kinh tế, nhà thầu và chủ đầu tư có tác động lớn nhất.
  • Tỷ lệ vượt dự toán tại TP.HCM rất cao, đặc biệt với các dự án sử dụng vốn ODA, gây áp lực lớn lên ngân sách và tiến độ dự án.
  • Phương pháp nghiên cứu kết hợp định tính và định lượng với cỡ mẫu 150 bảng khảo sát đảm bảo độ tin cậy và tính đại diện của kết quả.
  • Đề xuất các giải pháp cụ thể nhằm nâng cao năng lực quản lý, ổn định chính sách và kinh tế, cải thiện phối hợp liên ngành và năng lực nhà thầu để giảm thiểu vượt dự toán.
  • Các bước tiếp theo bao gồm triển khai các giải pháp đề xuất, theo dõi đánh giá hiệu quả và mở rộng nghiên cứu sang các địa phương khác nhằm hoàn thiện quản lý dự án công.

Để nâng cao hiệu quả đầu tư công và phát triển hạ tầng giao thông bền vững, các nhà quản lý và chuyên gia trong lĩnh vực cần áp dụng kết quả nghiên cứu này và phối hợp chặt chẽ trong quá trình thực hiện dự án.