Tổng quan nghiên cứu

Trong bối cảnh phát triển kinh tế tri thức và đổi mới sáng tạo, doanh nghiệp spin-off đóng vai trò quan trọng trong việc chuyển giao kết quả nghiên cứu khoa học và công nghệ (KH&CN) từ các cơ sở nghiên cứu và đào tạo vào thực tiễn sản xuất, kinh doanh. Tại Việt Nam, mặc dù hệ thống các tổ chức KH&CN đã phát triển với gần 2.500 tổ chức tính đến năm 2016, việc hình thành doanh nghiệp spin-off vẫn còn nhiều hạn chế và gặp phải nhiều rào cản. Luận văn tập trung nghiên cứu nhận diện các rào cản trong việc hình thành doanh nghiệp spin-off tại hai cơ sở nghiên cứu tiêu biểu là Trường Đại học Bách Khoa Hà Nội và Viện Hàn lâm Khoa học và Công nghệ Việt Nam (VAST) trong giai đoạn 2010-2018.

Mục tiêu nghiên cứu nhằm làm rõ các rào cản về môi trường thể chế, chính sách nội bộ của cơ sở nghiên cứu và năng lực, ý chí của nhà sáng lập spin-off, từ đó đề xuất các giải pháp khắc phục nhằm thúc đẩy sự phát triển của doanh nghiệp spin-off tại Việt Nam. Nghiên cứu có ý nghĩa quan trọng trong việc nâng cao hiệu quả thương mại hóa kết quả nghiên cứu, góp phần phát triển kinh tế - xã hội dựa trên khoa học và công nghệ. Qua đó, hỗ trợ các cơ sở nghiên cứu và đào tạo tăng cường liên kết với doanh nghiệp, thúc đẩy đổi mới sáng tạo và nâng cao năng lực cạnh tranh quốc gia.

Cơ sở lý thuyết và phương pháp nghiên cứu

Khung lý thuyết áp dụng

Luận văn xây dựng trên nền tảng các lý thuyết và mô hình về doanh nghiệp khoa học và công nghệ, đặc biệt là doanh nghiệp spin-off. Khái niệm doanh nghiệp spin-off được định nghĩa là doanh nghiệp mới được thành lập để khai thác kết quả nghiên cứu khoa học và công nghệ phát triển trong các cơ sở nghiên cứu và đào tạo, do nhà khoa học hoặc học viên sáng lập. Các lý thuyết trọng tâm bao gồm:

  • Lý thuyết về tổ chức khoa học và công nghệ: Phân loại các tổ chức KH&CN theo Luật KH&CN 2013, bao gồm viện nghiên cứu, trường đại học, tổ chức dịch vụ KH&CN.
  • Mô hình hình thành doanh nghiệp spin-off: Năm giai đoạn hình thành spin-off theo Vohora, Lockett & Wright (2004) gồm nghiên cứu, nắm bắt cơ hội, tiền tổ chức, tiền định hướng và phát triển bền vững.
  • Khái niệm rào cản: Được hiểu là các yếu tố vật chất hoặc phi vật chất gây khó khăn hoặc ngăn cản sự hình thành doanh nghiệp spin-off, bao gồm rào cản về môi trường thể chế, chính sách nội bộ và năng lực nhà sáng lập.

Các khái niệm chính được sử dụng gồm: doanh nghiệp khoa học và công nghệ, doanh nghiệp spin-off, rào cản thể chế, năng lực tổ chức, tinh thần kinh doanh của nhà sáng lập.

Phương pháp nghiên cứu

Nghiên cứu sử dụng phương pháp kết hợp giữa phân tích tài liệu và phỏng vấn sâu chuyên gia nhằm đảm bảo tính toàn diện và chính xác. Cụ thể:

  • Nguồn dữ liệu: Tổng hợp từ các báo cáo chính thức của Bộ KH&CN, Viện Hàn lâm KH&CN Việt Nam, Trường Đại học Bách Khoa Hà Nội, các văn bản pháp luật liên quan và các công trình nghiên cứu trong và ngoài nước.
  • Phương pháp phân tích: Phân tích định tính các rào cản dựa trên khung lý thuyết, đồng thời sử dụng số liệu thống kê về nhân lực, kinh phí, số lượng doanh nghiệp spin-off để minh họa thực trạng.
  • Phỏng vấn sâu: Thực hiện với 15 chuyên gia trong lĩnh vực chính sách, quản lý KH&CN, nhà khoa học và nhà sáng lập spin-off nhằm thu thập quan điểm thực tiễn và đánh giá các rào cản.
  • Timeline nghiên cứu: Tập trung phân tích dữ liệu và thực trạng trong giai đoạn 2010-2018, phù hợp với phạm vi nghiên cứu tại hai cơ sở tiêu biểu.

Cỡ mẫu phỏng vấn được lựa chọn nhằm đảm bảo đại diện cho các nhóm liên quan, phương pháp chọn mẫu theo kiểu phi xác suất có chủ đích để tập trung vào các chuyên gia có kinh nghiệm thực tiễn.

Kết quả nghiên cứu và thảo luận

Những phát hiện chính

  1. Rào cản về môi trường thể chế
    Môi trường kinh tế thị trường tại Việt Nam còn nhiều hạn chế, đặc biệt là các quy định pháp lý chưa hoàn chỉnh và chưa đồng bộ để hỗ trợ doanh nghiệp spin-off phát triển. Ví dụ, mặc dù Nghị định 13/2019/NĐ-CP đã ban hành các chính sách ưu đãi thuế và hỗ trợ tài chính, nhưng việc áp dụng còn chậm và chưa phổ biến rộng rãi. Theo báo cáo, chỉ có khoảng 15% doanh nghiệp spin-off tiếp cận được các nguồn vốn ưu đãi trong giai đoạn 2010-2018.

  2. Rào cản về chính sách nội bộ của cơ sở nghiên cứu và đào tạo
    Các cơ sở nghiên cứu như VAST và Đại học Bách Khoa Hà Nội đã có những bước tiến trong việc thành lập doanh nghiệp spin-off và vườn ươm công nghệ, tuy nhiên chính sách hỗ trợ về nhân lực, tài sản trí tuệ và quản trị doanh nghiệp còn thiếu đồng bộ. Chỉ khoảng 30% các spin-off được hỗ trợ chính thức về mặt pháp lý và tài chính từ cơ sở nghiên cứu.

  3. Rào cản về năng lực và ý chí của nhà sáng lập spin-off
    Năng lực kinh doanh và tinh thần khởi nghiệp của nhà sáng lập spin-off còn hạn chế, nhiều nhà khoa học thiếu kinh nghiệm thương mại hóa và quản trị doanh nghiệp. Khoảng 40% nhà sáng lập được khảo sát cho biết họ gặp khó khăn trong việc thích ứng với môi trường kinh doanh và huy động vốn.

  4. Thực trạng hoạt động KH&CN và doanh nghiệp spin-off
    VAST có hơn 3.500 cán bộ nhân viên, trong đó 20,32% có trình độ Tiến sĩ/TSKH, với tổng kinh phí hoạt động tăng từ 784 tỷ đồng năm 2013 lên hơn 2.300 tỷ đồng năm 2018. Đại học Bách Khoa Hà Nội có gần 2.000 cán bộ, giảng viên với 61% có trình độ tiến sĩ trở lên, và đã thành lập công ty BK-Holdings với vốn điều lệ hơn 4 tỷ đồng nhằm thúc đẩy thương mại hóa kết quả nghiên cứu.

Thảo luận kết quả

Các rào cản thể chế chủ yếu xuất phát từ sự chưa hoàn thiện của hệ thống pháp luật và chính sách hỗ trợ doanh nghiệp spin-off, dẫn đến khó khăn trong việc tiếp cận nguồn vốn, bảo hộ tài sản trí tuệ và thủ tục hành chính. So với các nghiên cứu quốc tế, Việt Nam còn thiếu các cơ chế linh hoạt và đồng bộ để thúc đẩy sự phát triển của spin-off.

Chính sách nội bộ của các cơ sở nghiên cứu chưa thực sự tạo điều kiện thuận lợi cho nhà khoa học khởi nghiệp, đặc biệt trong việc phân chia quyền sở hữu cổ phần và quản trị doanh nghiệp spin-off. Điều này làm giảm động lực và khả năng thành công của các doanh nghiệp mới thành lập.

Năng lực và tinh thần kinh doanh của nhà sáng lập là yếu tố quyết định sự thành công của spin-off. Kết quả phỏng vấn cho thấy cần có các chương trình đào tạo, hỗ trợ kỹ năng quản trị và kinh doanh cho nhà khoa học để nâng cao khả năng thích ứng với thị trường.

Dữ liệu có thể được trình bày qua biểu đồ thể hiện tỷ lệ cán bộ có trình độ cao, số lượng doanh nghiệp spin-off thành lập theo năm, và bảng tổng hợp các rào cản chính với tỷ lệ ảnh hưởng tương ứng. So sánh với các nghiên cứu quốc tế cho thấy Việt Nam cần tăng cường cải cách thể chế và nâng cao năng lực quản lý để bắt kịp xu hướng phát triển.

Đề xuất và khuyến nghị

  1. Hoàn thiện khung pháp lý và chính sách hỗ trợ doanh nghiệp spin-off

    • Đẩy mạnh việc phổ biến và thực thi Nghị định 13/2019/NĐ-CP, đơn giản hóa thủ tục hành chính, tăng cường ưu đãi thuế và hỗ trợ tài chính.
    • Thời gian thực hiện: 1-2 năm.
    • Chủ thể thực hiện: Bộ KH&CN, Bộ Tài chính, các cơ quan quản lý nhà nước.

  2. Xây dựng chính sách nội bộ đồng bộ tại các cơ sở nghiên cứu và đào tạo

    • Thiết lập cơ chế rõ ràng về quyền sở hữu trí tuệ, cổ phần và quản trị doanh nghiệp spin-off.
    • Tăng cường hỗ trợ về tài chính, nhân lực và hạ tầng cho các spin-off.
    • Thời gian thực hiện: 1-3 năm.
    • Chủ thể thực hiện: Ban giám hiệu các trường đại học, viện nghiên cứu.

  3. Phát triển chương trình đào tạo và hỗ trợ kỹ năng kinh doanh cho nhà sáng lập spin-off

    • Tổ chức các khóa đào tạo về quản trị doanh nghiệp, marketing, huy động vốn và thương mại hóa công nghệ.
    • Thời gian thực hiện: liên tục, ưu tiên trong 1 năm đầu.
    • Chủ thể thực hiện: Các trường đại học, tổ chức đào tạo khởi nghiệp.

  4. Thúc đẩy liên kết giữa cơ sở nghiên cứu, doanh nghiệp và nhà đầu tư

    • Xây dựng mạng lưới kết nối, tổ chức các sự kiện kết nối đầu tư và hỗ trợ phát triển spin-off.
    • Thời gian thực hiện: 1-2 năm.
    • Chủ thể thực hiện: Bộ KH&CN, các tổ chức hỗ trợ khởi nghiệp, vườn ươm công nghệ.

Đối tượng nên tham khảo luận văn

  1. Nhà quản lý chính sách và cơ quan quản lý nhà nước

    • Lợi ích: Hiểu rõ các rào cản và đề xuất chính sách hỗ trợ phát triển doanh nghiệp spin-off.
    • Use case: Xây dựng và hoàn thiện khung pháp lý, chính sách ưu đãi.

  2. Lãnh đạo các cơ sở nghiên cứu và đào tạo

    • Lợi ích: Nắm bắt các yếu tố ảnh hưởng đến việc hình thành spin-off, từ đó xây dựng chính sách nội bộ phù hợp.
    • Use case: Thiết lập cơ chế hỗ trợ, quản trị doanh nghiệp spin-off trong trường, viện.

  3. Nhà khoa học, nhà sáng lập doanh nghiệp spin-off

    • Lợi ích: Hiểu rõ các rào cản và chuẩn bị năng lực kinh doanh, quản trị để thành công.
    • Use case: Tham khảo các giải pháp nâng cao năng lực và tìm kiếm hỗ trợ.

  4. Các tổ chức hỗ trợ khởi nghiệp và đầu tư mạo hiểm

    • Lợi ích: Nắm bắt thực trạng và nhu cầu hỗ trợ doanh nghiệp spin-off để thiết kế chương trình hỗ trợ hiệu quả.
    • Use case: Phát triển các chương trình đào tạo, kết nối đầu tư.

Câu hỏi thường gặp

  1. Doanh nghiệp spin-off là gì và khác gì so với start-up?
    Doanh nghiệp spin-off là công ty mới được thành lập dựa trên kết quả nghiên cứu khoa học từ cơ sở nghiên cứu hoặc đào tạo, do nhà khoa học sáng lập. Khác với start-up, spin-off có nguồn gốc trực tiếp từ tổ chức nghiên cứu và thường khai thác tài sản trí tuệ của tổ chức đó.

  2. Những rào cản lớn nhất trong việc hình thành doanh nghiệp spin-off tại Việt Nam là gì?
    Rào cản chính gồm môi trường thể chế chưa hoàn chỉnh, chính sách nội bộ chưa đồng bộ, và năng lực kinh doanh hạn chế của nhà sáng lập spin-off. Ví dụ, nhiều doanh nghiệp gặp khó khăn trong tiếp cận vốn và bảo hộ tài sản trí tuệ.

  3. Phương pháp nghiên cứu nào được sử dụng trong luận văn này?
    Nghiên cứu kết hợp phân tích tài liệu, số liệu thống kê và phỏng vấn sâu 15 chuyên gia trong lĩnh vực chính sách, quản lý KH&CN và nhà sáng lập spin-off nhằm đảm bảo tính toàn diện và thực tiễn.

  4. Vai trò của doanh nghiệp spin-off đối với phát triển kinh tế - xã hội là gì?
    Spin-off thúc đẩy thương mại hóa kết quả nghiên cứu, tạo ra sản phẩm công nghệ mới, góp phần phát triển kinh tế địa phương và nâng cao chất lượng nguồn nhân lực khoa học công nghệ.

  5. Các cơ sở nghiên cứu và đào tạo nên làm gì để hỗ trợ doanh nghiệp spin-off?
    Cần xây dựng chính sách hỗ trợ về tài chính, nhân lực, quyền sở hữu trí tuệ và quản trị doanh nghiệp; đồng thời tổ chức đào tạo kỹ năng kinh doanh cho nhà sáng lập và tạo môi trường thuận lợi cho phát triển spin-off.

Kết luận

  • Doanh nghiệp spin-off là cầu nối quan trọng giữa nghiên cứu khoa học và thị trường, góp phần thúc đẩy đổi mới sáng tạo và phát triển kinh tế xã hội.
  • Tại Việt Nam, các rào cản về môi trường thể chế, chính sách nội bộ và năng lực nhà sáng lập đang hạn chế sự phát triển của doanh nghiệp spin-off.
  • Viện Hàn lâm KH&CN Việt Nam và Đại học Bách Khoa Hà Nội là hai cơ sở tiêu biểu với nguồn lực khoa học và hoạt động KH&CN phát triển, nhưng vẫn cần cải thiện chính sách và hỗ trợ.
  • Các giải pháp đề xuất tập trung vào hoàn thiện khung pháp lý, chính sách nội bộ, đào tạo năng lực kinh doanh và thúc đẩy liên kết giữa các bên liên quan.
  • Giai đoạn tiếp theo cần triển khai các giải pháp đồng bộ trong 1-3 năm tới nhằm tạo môi trường thuận lợi cho doanh nghiệp spin-off phát triển bền vững.

Call-to-action: Các nhà quản lý, nhà khoa học và tổ chức hỗ trợ khởi nghiệp cần phối hợp chặt chẽ để thực hiện các giải pháp đề xuất, góp phần nâng cao hiệu quả thương mại hóa kết quả nghiên cứu và phát triển hệ sinh thái đổi mới sáng tạo tại Việt Nam.