Tổng quan nghiên cứu

Nghiên cứu về tiếp nhận tác phẩm văn học trong chương trình Ngữ văn Trung học cơ sở (THCS) từ góc nhìn văn hóa là một lĩnh vực quan trọng nhằm nâng cao năng lực cảm thụ và hiểu biết văn học của học sinh. Qua khảo sát 60 tác phẩm văn học thuộc chương trình Ngữ văn THCS, bao gồm các bộ sách như Cánh Diều (2021-2022) và các bộ sách xuất bản năm 2002-2003, nghiên cứu tập trung phân tích các biểu hiện văn hóa trong không gian, con người, biểu tượng và ngôn ngữ văn học. Tỷ lệ tác phẩm chứa yếu tố không gian văn hóa chiếm tới 80%, trong đó không gian sinh hoạt khi có chiến tranh chiếm 29,2%, không gian thiên nhiên 12,5%, không gian lịch sử và danh lam thắng cảnh 18,75%. Mục tiêu nghiên cứu nhằm làm rõ mối quan hệ giữa văn học và văn hóa dân tộc, xác lập các bước phân tích tác phẩm văn học từ góc nhìn văn hóa, đồng thời hệ thống hóa các phương diện văn hóa nổi bật trong ngữ liệu văn học THCS. Phạm vi nghiên cứu tập trung vào sách giáo khoa lớp 6 đến lớp 9 tại Việt Nam, với thời gian xuất bản từ 2002 đến 2022. Ý nghĩa nghiên cứu không chỉ góp phần làm sáng tỏ phương pháp tiếp nhận văn học mà còn hỗ trợ giáo viên và học sinh nâng cao năng lực đọc hiểu, phát triển phẩm chất văn hóa, góp phần thực hiện chương trình giáo dục phổ thông 2018 theo định hướng phát triển năng lực và phẩm chất học sinh.

Cơ sở lý thuyết và phương pháp nghiên cứu

Khung lý thuyết áp dụng

Nghiên cứu vận dụng các lý thuyết và mô hình nghiên cứu sau:

  • Lý thuyết văn học từ góc nhìn văn hóa: Văn học được xem là một hiện tượng văn hóa, phản ánh và biểu hiện các giá trị văn hóa trên nhiều bình diện như đề tài, chủ đề, nhân vật, biểu tượng và ngôn ngữ. Văn học vừa là sản phẩm vừa là thành phần cấu trúc của văn hóa dân tộc.

  • Mô hình không gian văn hóa: Không gian văn hóa bao gồm không gian địa lý, xã hội và tâm linh, là môi trường văn hóa đặc sắc gắn liền với vùng lãnh thổ và cộng đồng cụ thể, thể hiện qua thiên nhiên, sinh hoạt, lịch sử, danh lam thắng cảnh.

  • Lý thuyết về nhân vật văn học và biểu tượng văn hóa: Nhân vật văn học là hình tượng con người mang dấu ấn văn hóa, phản ánh quan niệm, giá trị xã hội và thời đại. Biểu tượng văn hóa là các ký hiệu, hình ảnh mang ý nghĩa sâu sắc, thể hiện bản sắc văn hóa dân tộc.

Các khái niệm chính bao gồm: văn học, văn hóa, không gian văn hóa, con người văn hóa, biểu tượng văn hóa, ngôn ngữ văn hóa, phương pháp nghiên cứu văn học từ góc nhìn văn hóa.

Phương pháp nghiên cứu

  • Nguồn dữ liệu: 60 tác phẩm văn học trong chương trình Ngữ văn THCS, bao gồm sách giáo khoa lớp 6 (bộ Cánh Diều, 2021), lớp 7, 8, 9 (NXB Giáo dục, 2002-2003).

  • Phương pháp phân tích: Phương pháp liên ngành kết hợp triết học, lịch sử, nhân loại học, văn hóa học để giải thích các hiện tượng văn học qua hệ tư tưởng và biểu tượng văn hóa. Phương pháp văn hóa học chủ đạo nhằm tìm hiểu dấu ấn văn hóa trong cấu trúc tác phẩm. Phương pháp văn hóa - lịch sử xác định yếu tố văn hóa thời đại. Phương pháp thi pháp học phân tích các yếu tố nghệ thuật cấu thành tác phẩm. Các thao tác tổng hợp, thống kê, phân loại, so sánh, phân tích được sử dụng để khảo sát ngữ liệu.

  • Cỡ mẫu và chọn mẫu: Lựa chọn 60 tác phẩm tiêu biểu trong chương trình Ngữ văn THCS nhằm đảm bảo tính đại diện cho các giai đoạn văn học, thể loại và tác giả khác nhau.

  • Timeline nghiên cứu: Nghiên cứu được thực hiện trong giai đoạn 2021-2022, tập trung khảo sát, phân tích và tổng hợp dữ liệu từ các bộ sách giáo khoa và tài liệu tham khảo liên quan.

Kết quả nghiên cứu và thảo luận

Những phát hiện chính

  1. Không gian văn hóa chiếm tỷ lệ lớn trong tác phẩm: Trong 60 tác phẩm khảo sát, có 48 tác phẩm (80%) chứa yếu tố không gian văn hóa, bao gồm thiên nhiên bốn mùa (12,5%), không gian vũ trụ (20,83%), không gian sinh hoạt đời thường (10,42%), không gian sinh hoạt khi có chiến tranh (29,2%), không gian lịch sử và danh lam thắng cảnh (18,75%).

  2. Chân dung người anh hùng là hình tượng văn hóa tiêu biểu: 21 tác phẩm (35%) tập trung xây dựng hình tượng người anh hùng, trong đó 12 tác phẩm viết về người đứng đầu đất nước, 9 tác phẩm về người lính, tướng sĩ. Hình tượng này phản ánh khát vọng, lý tưởng và giá trị văn hóa dân tộc qua các thời kỳ lịch sử.

  3. Biểu tượng văn hóa và ngôn ngữ văn hóa phong phú: Các tác phẩm sử dụng biểu tượng văn hóa như thiên nhiên, mùa xuân, núi sông, các danh lam thắng cảnh, các hình ảnh tâm linh, tín ngưỡng để thể hiện giá trị văn hóa đặc trưng. Ngôn ngữ văn hóa được thể hiện qua trường từ vựng về làng quê, lịch sử, tâm linh, góp phần làm giàu thêm sắc thái văn hóa trong tác phẩm.

  4. Sự chuyển hóa trong cách tiếp nhận và biểu hiện văn hóa qua các giai đoạn lịch sử: Từ văn học trung đại đến hiện đại, không gian và con người trong tác phẩm có sự biến đổi phù hợp với hoàn cảnh lịch sử, xã hội, thể hiện sự kế thừa và đổi mới trong văn hóa ứng xử với thiên nhiên và xã hội.

Thảo luận kết quả

Kết quả nghiên cứu cho thấy văn học THCS không chỉ là phương tiện giáo dục ngôn ngữ mà còn là kho tàng văn hóa phong phú, phản ánh sâu sắc bản sắc dân tộc. Việc tập trung phân tích không gian văn hóa giúp học sinh nhận diện được mối liên hệ giữa thiên nhiên, con người và xã hội trong văn học, từ đó phát triển năng lực cảm thụ và tư duy phản biện. Hình tượng người anh hùng trong tác phẩm vừa mang tính lịch sử vừa mang tính biểu tượng văn hóa, thể hiện khát vọng tự do, công lý và nhân nghĩa của dân tộc. So sánh với các nghiên cứu trước đây, luận văn đã mở rộng phạm vi khảo sát sang chương trình THCS và các bộ sách mới, đồng thời hệ thống hóa các phương diện văn hóa một cách khoa học, có hệ thống hơn. Dữ liệu có thể được trình bày qua biểu đồ phân bố tỷ lệ các yếu tố văn hóa trong tác phẩm, bảng tổng hợp các biểu tượng văn hóa tiêu biểu và phân tích chi tiết các hình tượng nhân vật. Ý nghĩa của nghiên cứu nằm ở việc cung cấp cơ sở lý luận và thực tiễn cho việc đổi mới phương pháp dạy học Ngữ văn theo hướng phát triển phẩm chất và năng lực học sinh, góp phần bảo tồn và phát huy giá trị văn hóa dân tộc trong giáo dục phổ thông.

Đề xuất và khuyến nghị

  1. Tăng cường đào tạo giáo viên về phương pháp nghiên cứu văn học từ góc nhìn văn hóa: Tổ chức các khóa bồi dưỡng chuyên sâu nhằm nâng cao năng lực phân tích, cảm thụ văn học có tính văn hóa, giúp giáo viên hướng dẫn học sinh đọc hiểu tác phẩm một cách chủ động và sáng tạo. Thời gian thực hiện: 1 năm; Chủ thể: Sở Giáo dục và Đào tạo, các trường đại học sư phạm.

  2. Xây dựng tài liệu tham khảo và hướng dẫn giảng dạy tích hợp văn hóa trong Ngữ văn THCS: Biên soạn các tài liệu chuyên đề, bài giảng mẫu, đề cương phân tích tác phẩm theo phương pháp văn hóa học để hỗ trợ giáo viên và học sinh. Thời gian: 1-2 năm; Chủ thể: Nhà xuất bản Giáo dục, các trung tâm nghiên cứu văn hóa.

  3. Phát triển các hoạt động trải nghiệm văn hóa gắn với nội dung Ngữ văn: Tổ chức các chuyến tham quan di tích lịch sử, danh lam thắng cảnh, các hoạt động văn hóa dân gian nhằm giúp học sinh trực tiếp cảm nhận và hiểu sâu sắc các giá trị văn hóa trong tác phẩm. Thời gian: liên tục hàng năm; Chủ thể: Nhà trường, địa phương.

  4. Đổi mới phương pháp dạy học Ngữ văn theo hướng phát triển năng lực đọc hiểu và cảm thụ văn học có tính văn hóa: Áp dụng các phương pháp tích cực, học tập dựa trên vấn đề, thảo luận nhóm, phân tích biểu tượng văn hóa trong tác phẩm để nâng cao sự chủ động của học sinh. Thời gian: áp dụng ngay trong các năm học; Chủ thể: Giáo viên Ngữ văn, Ban giám hiệu nhà trường.

Đối tượng nên tham khảo luận văn

  1. Giáo viên Ngữ văn THCS: Nghiên cứu giúp nâng cao phương pháp giảng dạy, phát triển năng lực đọc hiểu và cảm thụ văn học cho học sinh, đồng thời tích hợp các giá trị văn hóa dân tộc vào bài giảng.

  2. Sinh viên, nghiên cứu sinh ngành Văn học và Văn hóa Việt Nam: Tài liệu tham khảo quý giá để hiểu sâu về mối quan hệ giữa văn học và văn hóa, phương pháp nghiên cứu văn học từ góc nhìn văn hóa, đặc biệt trong giáo dục phổ thông.

  3. Nhà quản lý giáo dục và biên soạn sách giáo khoa: Cung cấp cơ sở khoa học để xây dựng chương trình, sách giáo khoa Ngữ văn phù hợp với định hướng phát triển phẩm chất, năng lực học sinh và bảo tồn giá trị văn hóa dân tộc.

  4. Những người yêu thích và nghiên cứu văn học Việt Nam: Giúp mở rộng hiểu biết về các biểu hiện văn hóa trong tác phẩm văn học, từ đó nâng cao khả năng cảm thụ và phân tích văn học một cách toàn diện và sâu sắc.

Câu hỏi thường gặp

  1. Tại sao nghiên cứu văn học từ góc nhìn văn hóa lại quan trọng trong giáo dục THCS?
    Nghiên cứu này giúp học sinh hiểu sâu sắc hơn về giá trị văn học gắn liền với bản sắc văn hóa dân tộc, phát triển năng lực đọc hiểu và cảm thụ, đồng thời góp phần hình thành phẩm chất nhân văn. Ví dụ, việc phân tích không gian văn hóa trong tác phẩm giúp học sinh nhận diện mối liên hệ giữa thiên nhiên và con người trong văn học.

  2. Phương pháp nghiên cứu văn học từ góc nhìn văn hóa gồm những gì?
    Phương pháp liên ngành kết hợp triết học, lịch sử, nhân loại học, văn hóa học; phương pháp văn hóa học chủ đạo; phương pháp văn hóa - lịch sử và thi pháp học. Các thao tác như tổng hợp, phân tích, so sánh được sử dụng để giải mã các yếu tố văn hóa trong tác phẩm.

  3. Các biểu tượng văn hóa thường gặp trong tác phẩm văn học THCS là gì?
    Các biểu tượng phổ biến gồm thiên nhiên bốn mùa, núi sông, không gian sinh hoạt, danh lam thắng cảnh, hình tượng người anh hùng, các biểu tượng tâm linh và tín ngưỡng. Chúng thể hiện bản sắc văn hóa và giá trị thẩm mỹ đặc trưng của dân tộc.

  4. Làm thế nào để giáo viên áp dụng kết quả nghiên cứu vào giảng dạy?
    Giáo viên có thể sử dụng các phương pháp dạy học tích cực, tổ chức thảo luận, phân tích biểu tượng văn hóa trong tác phẩm, kết hợp hoạt động trải nghiệm văn hóa thực tế để giúp học sinh tiếp cận tác phẩm một cách sinh động và sâu sắc.

  5. Nghiên cứu này có đóng góp gì mới cho lĩnh vực nghiên cứu văn học?
    Luận văn hệ thống hóa phương pháp nghiên cứu văn học từ góc nhìn văn hóa trong chương trình Ngữ văn THCS, mở rộng phạm vi khảo sát sang các bộ sách mới, đồng thời làm rõ các phương diện văn hóa nổi bật trong tác phẩm, góp phần nâng cao hiệu quả giảng dạy và học tập văn học phổ thông.

Kết luận

  • Văn học trong chương trình Ngữ văn THCS chứa đựng nhiều yếu tố văn hóa phong phú, phản ánh đa dạng không gian, con người và biểu tượng văn hóa Việt Nam.
  • Phương pháp nghiên cứu văn học từ góc nhìn văn hóa giúp làm sáng tỏ mối quan hệ giữa văn học và văn hóa dân tộc, nâng cao năng lực cảm thụ và phân tích tác phẩm.
  • Hình tượng người anh hùng và không gian văn hóa là những chủ đề trọng tâm, thể hiện khát vọng và giá trị văn hóa xuyên suốt các giai đoạn lịch sử.
  • Kết quả nghiên cứu cung cấp cơ sở khoa học cho đổi mới phương pháp dạy học Ngữ văn theo hướng phát triển phẩm chất và năng lực học sinh.
  • Đề xuất các giải pháp đào tạo giáo viên, xây dựng tài liệu, tổ chức hoạt động trải nghiệm và đổi mới phương pháp giảng dạy nhằm nâng cao hiệu quả tiếp nhận văn học từ góc nhìn văn hóa.

Next steps: Triển khai các khóa bồi dưỡng giáo viên, biên soạn tài liệu hướng dẫn, tổ chức các hoạt động trải nghiệm văn hóa gắn với chương trình Ngữ văn THCS.

Call to action: Các nhà giáo dục, nghiên cứu và quản lý giáo dục cần phối hợp để áp dụng kết quả nghiên cứu vào thực tiễn nhằm nâng cao chất lượng giáo dục văn học và phát huy giá trị văn hóa dân tộc trong thế hệ trẻ.