Tổng quan nghiên cứu
Trong bối cảnh giáo dục phổ thông hiện đại, việc phát triển năng lực cảm thụ văn học cho học sinh lớp 11 là một nhiệm vụ quan trọng nhằm nâng cao chất lượng dạy và học môn Ngữ văn. Theo báo cáo của ngành giáo dục, năng lực cảm thụ văn học không chỉ giúp học sinh hiểu sâu sắc giá trị nghệ thuật của tác phẩm mà còn phát triển kỹ năng tư duy, sáng tạo và khả năng giao tiếp. Luận văn thạc sĩ này tập trung nghiên cứu phát triển năng lực cảm thụ văn học cho học sinh lớp 11 thông qua dạy học truyện Việt Nam hiện đại giai đoạn 1930-1945, áp dụng trong chương trình giáo dục phổ thông môn Ngữ văn năm 2018 tại các trường trung học phổ thông phổ thông trên địa bàn Hà Nội.
Mục tiêu nghiên cứu nhằm đề xuất các biện pháp phát triển năng lực cảm thụ văn học cho học sinh lớp 11, đồng thời kiểm nghiệm tính khả thi và hiệu quả của các biện pháp này qua thực nghiệm sư phạm. Phạm vi nghiên cứu tập trung vào các tác phẩm truyện ngắn Việt Nam hiện đại giai đoạn 1930-1945, gồm bốn tác phẩm tiêu biểu: "Hai đứa trẻ" của Thạch Lam, "Vợ nhặt" của Kim Lân, "Lão Hạc" của Nam Cao và "Chí Phèo" của Nam Cao. Thời gian nghiên cứu kéo dài từ năm 2018 đến 2020, tại một số trường trung học phổ thông trên địa bàn Hà Nội.
Ý nghĩa của nghiên cứu thể hiện qua việc góp phần đổi mới phương pháp dạy học Ngữ văn, nâng cao năng lực cảm thụ văn học cho học sinh, đáp ứng yêu cầu đổi mới chương trình giáo dục phổ thông hiện hành. Đồng thời, nghiên cứu cũng cung cấp cơ sở lý luận và thực tiễn cho giáo viên trong việc thiết kế hoạt động dạy học nhằm phát triển năng lực cảm thụ văn học một cách hiệu quả.
Cơ sở lý thuyết và phương pháp nghiên cứu
Khung lý thuyết áp dụng
Luận văn dựa trên hai khung lý thuyết chính: lý thuyết phát triển năng lực và lý thuyết cảm thụ văn học. Lý thuyết phát triển năng lực nhấn mạnh việc hình thành và phát triển các năng lực cốt lõi như năng lực tự chủ và tự học, năng lực giao tiếp và hợp tác, năng lực giải quyết vấn đề và sáng tạo. Trong đó, năng lực cảm thụ văn học được hiểu là khả năng nhận biết, đánh giá và cảm nhận giá trị thẩm mỹ, giá trị nhân văn của tác phẩm văn học.
Lý thuyết cảm thụ văn học tập trung vào quá trình tiếp nhận và phản hồi của người đọc đối với tác phẩm văn học, bao gồm các khái niệm chính như tiếp nhận văn bản, liên tưởng, tưởng tượng, phân tích và đánh giá. Mô hình phát triển năng lực cảm thụ văn học được xây dựng dựa trên sự kết hợp giữa nhận thức, cảm xúc và hành vi của học sinh trong quá trình học tập.
Ba khái niệm trọng tâm trong nghiên cứu gồm:
- Năng lực cảm thụ văn học: khả năng nhận biết, đánh giá và cảm nhận tác phẩm văn học một cách sâu sắc và sáng tạo.
- Dạy học truyện Việt Nam hiện đại: phương pháp và hoạt động giảng dạy tập trung vào các tác phẩm truyện ngắn Việt Nam giai đoạn 1930-1945.
- Phương pháp phát triển năng lực: các biện pháp, kỹ thuật nhằm nâng cao năng lực cảm thụ văn học cho học sinh thông qua hoạt động dạy học.
Phương pháp nghiên cứu
Nguồn dữ liệu chính của nghiên cứu bao gồm tài liệu lý luận về năng lực cảm thụ văn học, chương trình và sách giáo khoa Ngữ văn lớp 11, kết quả khảo sát thực trạng năng lực cảm thụ văn học của học sinh tại một số trường trung học phổ thông ở Hà Nội, cùng với kết quả thực nghiệm sư phạm.
Phương pháp nghiên cứu kết hợp giữa phân tích định tính và định lượng. Phân tích định tính được áp dụng để khảo sát tài liệu, xây dựng khung lý thuyết và thiết kế biện pháp phát triển năng lực. Phân tích định lượng sử dụng các công cụ khảo sát, phiếu điều tra, bảng hỏi và thống kê số liệu nhằm đánh giá thực trạng và hiệu quả của biện pháp.
Cỡ mẫu thực nghiệm gồm khoảng 60 học sinh lớp 11, được chọn theo phương pháp chọn mẫu ngẫu nhiên có chủ đích tại hai trường trung học phổ thông trên địa bàn Hà Nội. Quá trình nghiên cứu diễn ra trong vòng 12 tháng, bao gồm các giai đoạn khảo sát thực trạng, xây dựng biện pháp, thực nghiệm sư phạm và đánh giá kết quả.
Kết quả nghiên cứu và thảo luận
Những phát hiện chính
Thực trạng năng lực cảm thụ văn học của học sinh lớp 11 còn hạn chế: Kết quả khảo sát cho thấy chỉ khoảng 35% học sinh đạt mức độ cảm thụ văn học khá trở lên, trong khi 65% còn lại có năng lực cảm thụ ở mức trung bình và yếu. Học sinh gặp khó khăn trong việc nhận diện các yếu tố nghệ thuật và giá trị nhân văn của tác phẩm.
Phương pháp dạy học truyền thống chưa phát huy hiệu quả trong phát triển năng lực cảm thụ: So sánh kết quả học tập giữa lớp đối chứng và lớp thực nghiệm cho thấy lớp thực nghiệm áp dụng biện pháp phát triển năng lực cảm thụ có tỷ lệ học sinh đạt điểm trên trung bình tăng 20% so với lớp đối chứng.
Biện pháp phát triển năng lực cảm thụ văn học qua dạy học truyện Việt Nam hiện đại có tính khả thi và hiệu quả: Qua thực nghiệm sư phạm, biện pháp đã giúp học sinh nâng cao khả năng nhận biết, phân tích và đánh giá tác phẩm, đồng thời tăng cường sự hứng thú và chủ động trong học tập. Tỷ lệ học sinh thể hiện năng lực cảm thụ tốt tăng từ 35% lên khoảng 60%.
Hoạt động trải nghiệm sáng tạo đóng vai trò then chốt trong phát triển năng lực cảm thụ: Các hoạt động như thảo luận nhóm, trình bày cảm nhận, sáng tác văn học dựa trên tác phẩm gốc giúp học sinh phát triển tư duy phản biện và khả năng sáng tạo, góp phần nâng cao năng lực cảm thụ văn học.
Thảo luận kết quả
Nguyên nhân của thực trạng năng lực cảm thụ văn học còn hạn chế xuất phát từ việc giáo viên chủ yếu áp dụng phương pháp giảng dạy truyền thống, tập trung vào truyền đạt kiến thức mà chưa chú trọng phát triển năng lực cho học sinh. So với một số nghiên cứu gần đây trong lĩnh vực giáo dục Ngữ văn, kết quả này tương đồng với nhận định về sự cần thiết đổi mới phương pháp dạy học nhằm phát huy năng lực người học.
Biện pháp phát triển năng lực cảm thụ văn học qua dạy học truyện Việt Nam hiện đại được xây dựng dựa trên cơ sở lý luận vững chắc và thực tiễn giảng dạy, phù hợp với đặc điểm tâm sinh lý học sinh lớp 11. Việc tổ chức các hoạt động trải nghiệm sáng tạo không chỉ giúp học sinh tiếp cận tác phẩm một cách sinh động mà còn kích thích sự phát triển toàn diện về nhận thức và cảm xúc.
Dữ liệu có thể được trình bày qua biểu đồ so sánh tỷ lệ học sinh đạt năng lực cảm thụ ở các mức độ trước và sau thực nghiệm, cũng như bảng thống kê kết quả điểm số giữa lớp đối chứng và lớp thực nghiệm, minh họa rõ nét hiệu quả của biện pháp.
Đề xuất và khuyến nghị
Áp dụng phương pháp dạy học phát triển năng lực cảm thụ văn học: Giáo viên cần tích cực sử dụng các hoạt động trải nghiệm sáng tạo, thảo luận nhóm, trình bày cảm nhận nhằm nâng cao năng lực cảm thụ cho học sinh. Thời gian thực hiện: ngay trong năm học hiện tại. Chủ thể thực hiện: giáo viên Ngữ văn các trường trung học phổ thông.
Tổ chức tập huấn nâng cao năng lực cho giáo viên: Các cơ sở đào tạo và phòng giáo dục cần tổ chức các khóa bồi dưỡng chuyên môn về phương pháp phát triển năng lực cảm thụ văn học, giúp giáo viên cập nhật kiến thức và kỹ năng giảng dạy hiện đại. Thời gian: trong vòng 6 tháng tới. Chủ thể thực hiện: Sở Giáo dục và Đào tạo, trường đại học sư phạm.
Xây dựng tài liệu hướng dẫn và mẫu bài giảng phát triển năng lực cảm thụ: Biên soạn các tài liệu tham khảo, mẫu bài giảng minh họa để giáo viên dễ dàng áp dụng trong giảng dạy. Thời gian: 1 năm. Chủ thể thực hiện: nhóm nghiên cứu và các chuyên gia Ngữ văn.
Đẩy mạnh nghiên cứu và thực nghiệm sư phạm liên tục: Khuyến khích các trường và giáo viên thực hiện các đề tài nghiên cứu nhỏ nhằm tiếp tục hoàn thiện biện pháp phát triển năng lực cảm thụ văn học, phù hợp với từng địa phương và đối tượng học sinh. Thời gian: liên tục hàng năm. Chủ thể thực hiện: các trường trung học phổ thông, giáo viên, sinh viên sư phạm.
Đối tượng nên tham khảo luận văn
Giáo viên Ngữ văn trung học phổ thông: Nghiên cứu cung cấp cơ sở lý luận và thực tiễn để đổi mới phương pháp dạy học, nâng cao hiệu quả giảng dạy môn Ngữ văn, đặc biệt trong phát triển năng lực cảm thụ văn học cho học sinh lớp 11.
Sinh viên sư phạm Ngữ văn: Luận văn là tài liệu tham khảo quý giá giúp sinh viên hiểu rõ hơn về phương pháp dạy học phát triển năng lực, cũng như cách tổ chức hoạt động dạy học truyện Việt Nam hiện đại.
Nhà quản lý giáo dục: Các cán bộ quản lý có thể vận dụng kết quả nghiên cứu để xây dựng chính sách, kế hoạch bồi dưỡng giáo viên và đổi mới chương trình, phương pháp dạy học môn Ngữ văn.
Các nhà nghiên cứu giáo dục và văn học: Luận văn góp phần mở rộng nghiên cứu về phát triển năng lực cảm thụ văn học, đồng thời cung cấp dữ liệu thực nghiệm có giá trị cho các đề tài nghiên cứu tiếp theo.
Câu hỏi thường gặp
1. Năng lực cảm thụ văn học là gì?
Năng lực cảm thụ văn học là khả năng nhận biết, đánh giá và cảm nhận giá trị thẩm mỹ, giá trị nhân văn của tác phẩm văn học. Ví dụ, học sinh có thể hiểu và cảm nhận sâu sắc về nhân vật, cốt truyện và thông điệp của truyện ngắn "Hai đứa trẻ".
2. Tại sao cần phát triển năng lực cảm thụ văn học cho học sinh lớp 11?
Phát triển năng lực này giúp học sinh không chỉ hiểu nội dung mà còn cảm nhận được vẻ đẹp nghệ thuật và giá trị nhân văn, từ đó nâng cao kỹ năng tư duy, sáng tạo và giao tiếp. Đây là yêu cầu quan trọng trong đổi mới giáo dục phổ thông.
3. Biện pháp nào hiệu quả để phát triển năng lực cảm thụ văn học?
Các hoạt động trải nghiệm sáng tạo như thảo luận nhóm, trình bày cảm nhận, sáng tác dựa trên tác phẩm gốc được chứng minh là hiệu quả, giúp học sinh chủ động tiếp cận và phát triển năng lực cảm thụ.
4. Làm thế nào để đánh giá năng lực cảm thụ văn học của học sinh?
Có thể sử dụng các công cụ như phiếu điều tra, bài kiểm tra năng lực cảm thụ, quan sát hoạt động học tập và đánh giá sản phẩm sáng tạo của học sinh để đo lường mức độ phát triển năng lực.
5. Giáo viên cần chuẩn bị gì để áp dụng phương pháp phát triển năng lực cảm thụ?
Giáo viên cần nắm vững kiến thức về năng lực cảm thụ, thiết kế bài giảng phù hợp, tổ chức các hoạt động trải nghiệm sáng tạo và thường xuyên bồi dưỡng chuyên môn để nâng cao kỹ năng giảng dạy.
Kết luận
- Năng lực cảm thụ văn học của học sinh lớp 11 hiện còn nhiều hạn chế, cần được phát triển bài bản và hệ thống.
- Phương pháp dạy học truyện Việt Nam hiện đại giai đoạn 1930-1945 là nền tảng hiệu quả để phát triển năng lực cảm thụ văn học.
- Biện pháp phát triển năng lực cảm thụ qua hoạt động trải nghiệm sáng tạo đã được kiểm nghiệm và chứng minh tính khả thi, hiệu quả.
- Giáo viên và nhà quản lý cần phối hợp thực hiện các giải pháp đổi mới phương pháp dạy học nhằm nâng cao năng lực cảm thụ cho học sinh.
- Nghiên cứu mở ra hướng đi mới cho việc đổi mới chương trình và phương pháp dạy học Ngữ văn phổ thông, góp phần nâng cao chất lượng giáo dục toàn diện.
Hành động tiếp theo: Giáo viên Ngữ văn nên áp dụng ngay các biện pháp phát triển năng lực cảm thụ trong giảng dạy; các cơ sở đào tạo cần tổ chức tập huấn chuyên sâu; nhà quản lý giáo dục cần hỗ trợ và nhân rộng mô hình này trong toàn ngành.