NGHIÊN CỨU ĐẶC ĐIỂM LÂM SÀNG, CẬN LÂM SÀNG VÀ KẾT QUẢ ĐIỀU TRỊ BỆNH NẤM CANDIDA SPP MIỆNG TRÊN NGƯỜI BỆNH HIV/AIDS TẠI BỆNH VIỆN HỮU NGHỊ ĐA KHOA NGHỆ AN (2022-2024)

• Tác giả: Ngũ Thị Thắm
• Người hướng dẫn: PGS. Vũ Văn Du
• Trường học: Viện Sốt Rét - Ký Sinh Trùng - Côn Trùng Trung Ương
• Chuyên ngành: Bệnh truyền nhiễm và các bệnh nhiệt đới
• Đề tài: Nghiên cứu đặc điểm lâm sàng, cận lâm sàng và kết quả điều trị bệnh nấm Candida spp miệng trên người bệnh HIV/AIDS tại Bệnh viện Hữu Nghị Đa khoa Nghệ An (2022-2024)
• Loại tài liệu: Luận án tiến sĩ y học
• Năm xuất bản: 2024
• Địa điểm: Hà Nội

• LỜI CAM ĐOAN
• LỜI CẢM ƠN
• DANH MỤC VIẾT TẮT
• 1. CHƯƠNG 1: TỔNG QUAN
• 1.1. Vài nét về HIV/AIDS và tổn thương miệng ở bệnh nhân HIV/AIDS
• 1.2. Tình hình mắc HIV/AIDS trên thế giới
• 1.3. Tình hình mắc HIV/AIDS tại Việt Nam
• 1.4. Tại Nghệ An
• 1.5. Phân loại giai đoạn bệnh HIV/AIDS
• 1.6. Tầm quan trọng và ý nghĩa của tổn thương miệng với HIV/AIDS
• 1.7. Các dạng tổn thương miệng ở bệnh nhân HIV
• 1.8. Tổn thương khoang miệng do nấm ở người bệnh HIV/AIDS
• 1.9. Căn nguyên nấm gây bệnh ở miệng
• 1.10. Đặc điểm lâm sàng tổn thương miệng do Candida spp
• 1.11. Cận lâm sàng bệnh nấm miệng do Candida spp
• 1.12. Chẩn đoán bệnh nấm miệng do Candida spp ở bệnh nhân HIV/AIDS
• 1.12.1. Đặc điểm lâm sàng
• 1.12.2. Đặc điểm cận lâm sàng
• 1.12.3. Chẩn đoán phân biệt
• 1.12.4. Chẩn đoán biến chứng
• 1.13. Điều trị và dự phòng nấm miệng do Candida spp ở bệnh nhân HIV/AIDS
• 1.13.1. Nguyên tắc điều trị
• 1.13.2. Điều trị cụ thể
• 1.13.3. Phòng bệnh
• 1.14. Tình hình nghiên cứu về bệnh nấm miệng do Candida spp trên người bệnh HIV/AIDS
• 1.14.1. Tình hình nghiên cứu trên thế giới
• 1.14.2. Tình hình nghiên cứu tại Việt Nam
• 2. CHƯƠNG 2: ĐỐI TƯỢNG VÀ PHƯƠNG PHÁP NGHIÊN CỨU
• 2.1. Đối tượng và phương pháp nghiên cứu mục tiêu 1
• 2.1.1. Đối tượng nghiên cứu
• 2.1.2. Địa điểm nghiên cứu
• 2.1.3. Thời gian nghiên cứu
• 2.1.4. Thiết kế nghiên cứu
• 2.1.5. Cỡ mẫu nghiên cứu
• 2.1.6. Nội dung nghiên cứu
• 2.1.7. Các biến số nghiên cứu mục tiêu 1
• 2.1.8. Các kỹ thuật sử dụng trong nghiên cứu
• 2.1.9. Các chỉ số nghiên cứu
• 2.2. Đối tượng, phương pháp nghiên cứu mục tiêu 2: Xác định thành phần loài nấm gây bệnh nấm miệng trên bệnh nhân HIV/AIDS
• 2.2.1. Đối tượng nghiên cứu
• 2.2.2. Địa điểm nghiên cứu
• 2.2.3. Thời gian nghiên cứu
• 2.2.4. Thiết kế nghiên cứu
• 2.2.5. Cỡ mẫu nghiên cứu
• 2.2.6. Nội dung nghiên cứu
• 2.2.7. Các biến số trong nghiên cứu
• 2.2.8. Các kỹ thuật sử dụng trong nghiên cứu
• 2.2.9. Các chỉ số trong nghiên cứu
• 2.3. Đối tượng và phương pháp nghiên cứu mục tiêu 3
• 2.3.1. Đối tượng nghiên cứu
• 2.3.2. Địa điểm nghiên cứu
• 2.3.3. Thời gian nghiên cứu
• 2.3.4. Thiết kế nghiên cứu
• 2.3.5. Cỡ mẫu nghiên cứu
• 2.3.6. Nội dung nghiên cứu
• 2.3.7. Các biến số trong nghiên cứu
• 2.3.8. Các kỹ thuật sử dụng trong nghiên cứu điều trị nấm miệng do Candida spp trên bệnh nhân HIV
• 2.3.9. Các chỉ số nghiên cứu
• 2.4. Phương pháp nhập và phân tích số liệu
• 2.5. Sai số và hạn chế sai số
• 2.6. Đạo đức trong nghiên cứu
• 2.7. Sơ đồ thiết kế nghiên cứu
• 3. CHƯƠNG 3: KẾT QUẢ NGHIÊN CỨU
• 3.1. Đặc điểm lâm sàng, cận lâm sàng bệnh nấm miệng trên bệnh nhân HIV/AIDS tại Nghệ An năm 2022-2024
• 3.2. Đặc điểm nhân khẩu học của đối tượng nghiên cứu
• 3.3. Một số đặc điểm nhiễm HIV của đối tượng nghiên cứu
• 3.4. Tỷ lệ mắc và một số yếu tố liên quan đến bệnh nấm miệng ở bệnh nhân HIV/AIDS
• 3.5. Các đặc điểm lâm sàng bệnh nấm miệng ở bệnh nhân HIV/AIDS
• 3.6. Đặc điểm thành phần loài nấm gây bệnh nấm miệng
• 3.7. Kết quả định danh loài nấm bằng hình thái
• 3.8. Kết quả định danh bằng kỹ thuật PCR – RFLP
• 3.9. Kết quả định danh bằng giải trình tự
• 3.10. Tổng hợp kết quả nhiễm đơn loài, đồng nhiễm
• 3.11. Kết quả điều trị nấm miệng và các tác dụng không mong muốn
• 3.11.1. Kết quả điều trị nấm miệng
• 3.11.2. Các tác dụng không mong muốn
• 4. CHƯƠNG 4: BÀN LUẬN
• 4.1. Tỷ lệ mắc và một số yếu tố liên quan đến bệnh nấm miệng ở bệnh nhân HIV/AIDS
• 4.2. Một số thông tin về đối tượng nghiên cứu
• 4.3. Tỷ lệ mắc bệnh nấm miệng ở bệnh nhân HIV/AIDS
• 4.4. Một số yếu tố liên quan đến bệnh nấm miệng ở bệnh nhân HIV/AIDS
• 4.5. Đặc điểm lâm sàng và cận lâm sàng bệnh nấm miệng trên bệnh nhân HIV/AIDS
• 4.5.1. Đặc điểm lâm sàng
• 4.5.2. Đặc điểm cận lâm sàng
• 4.6. Thành phần loài nấm gây bệnh miệng
• 4.7. Kết quả điều trị và tác dụng không mong muốn của thuốc
• TÍNH MỚI, TÍNH KHOA HỌC CỦA LUẬN ÁN
• CÁC CÔNG TRÌNH KHOA HỌC LIÊN QUAN ĐẾN LUẬN ÁN ĐÃ ĐƯỢC CÔNG BỐ
• TÀI LIỆU THAM KHẢO
• PHỤ LỤC

I. Tổng Quan Nấm Candida Miệng và HIV AIDS tại Nghệ An

Đại dịch HIV/AIDS vẫn là một thách thức toàn cầu, gây ra hậu quả nghiêm trọng ở nhiều khu vực trên thế giới. Tính đến năm 2022, có 39 triệu người sống chung với HIV, nhưng không phải ai cũng được tiếp cận điều trị ARV. Tại Việt Nam, số người nhiễm HIV còn cao. Nghệ An là một trong những tỉnh có số người nhiễm HIV/AIDS tương đối cao. Các tổn thương ở miệng, đặc biệt là do nấm Candida miệng, là những dấu hiệu sớm và quan trọng của nhiễm HIV. Tổn thương này gây khó khăn trong ăn uống, giao tiếp, dẫn đến suy dinh dưỡng và suy giảm miễn dịch, ảnh hưởng xấu đến tiến triển và điều trị HIV. Việc phòng ngừa, chẩn đoán và kiểm soát sức khỏe răng miệng là cần thiết cho bệnh nhân nhiễm HIV.

1.1. Tình Hình Lây Nhiễm HIV AIDS Toàn Cầu và Tại Việt Nam

Trên toàn cầu, đại dịch HIV/AIDS vẫn tiếp tục gây ra những ảnh hưởng nặng nề. Theo số liệu năm 2022, có 39 triệu người sống chung với HIV, nhưng chỉ có 29.8 triệu người được tiếp cận với liệu pháp kháng vi rút. Tại Việt Nam, tình hình lây nhiễm HIV/AIDS vẫn còn diễn biến phức tạp. Tính đến hết năm 2020, Việt Nam có 213.724 người nhiễm HIV. Số người được điều trị ARV là 155.973 người, chiếm 73% tổng số người nhiễm. Số ca tử vong tích lũy đến năm 2020 là 109.

1.2. Tầm Quan Trọng của Tổn Thương Miệng ở Bệnh Nhân HIV

Tổn thương miệng, đặc biệt là nấm Candida miệng, được xem là một trong những chỉ điểm sớm nhất và có ý nghĩa nhất ở bệnh nhân HIV/AIDS. Chúng có thể là dấu hiệu đầu tiên của bệnh HIV, hoặc là chỉ dấu quan trọng của diễn tiến bệnh và có mối liên hệ với sự giảm số lượng TCD4+. Tần số các biểu hiện miệng ở bệnh nhân HIV tăng đáng kể khi số lượng TCD4+ < 200 TB/µl. Theo Nguyễn Ngọc Thiên Hương và CS năm 2007, có hơn 30 tổn thương miệng có liên quan đến nhiễm HIV.

II. Nguyên Nhân và Triệu Chứng Nấm Candida Miệng ở HIV AIDS

Nguyên nhân gây tổn thương miệng thường gặp nhất ở người nhiễm HIV là nấm Candida miệng. Nấm Candida spp có khả năng gây bệnh khi cơ thể suy giảm miễn dịch. Bệnh do nấm Candida chỉ gây bệnh khi cơ thể suy giảm miễn dịch. Candida có hơn 300 chủng khác nhau, tuy nhiên số loài gây bệnh cho người chủ yếu là C. albicans. Nấm Candida có thể gây bệnh ở nhiều cơ quan tổ chức từ nông đến sâu như: nông ở da, niêm mạc, hoặc xâm nhập sâu vào nội tạng như tim, phổi, não, máu. và có thể gây tử vong.

2.1. Các Chủng Nấm Candida Phổ Biến Gây Bệnh ở Miệng

Trong số hơn 300 chủng Candida, C. albicans là loài gây bệnh phổ biến nhất ở miệng. Các loài khác như C. glabrata, C. tropicalis và C. parapsilosis cũng có thể gây bệnh, nhưng ít gặp hơn. Theo nghiên cứu, C. albicans có khả năng bám dính và xâm nhập vào niêm mạc cao hơn các loài khác, giải thích vì sao nhiễm Candida niêm mạc chủ yếu do loài này gây ra. Mỗi loài có độc tính khác nhau nên khả năng gây bệnh và độ nhạy cảm kháng sinh chống nấm cũng khác nhau [25], [31], [32].

2.2. Yếu Tố Nguy Cơ và Điều Kiện Thuận Lợi cho Nhiễm Nấm

Sự phát triển gây bệnh của Candida phụ thuộc vào nhiều yếu tố, bao gồm yếu tố cơ học, sinh lý và dinh dưỡng. Chấn thương, băng bít tại chỗ, béo phì, trẻ sơ sinh, phụ nữ có thai, thay đổi pH âm đạo, suy dinh dưỡng đều có thể làm tăng nguy cơ nhiễm nấm. Theo nghiên cứu, người bệnh HIV/AIDS có hệ miễn dịch suy yếu là đối tượng dễ bị nhiễm nấm Candida nhất.

2.3. Triệu Chứng Lâm Sàng Thường Gặp của Nấm Candida Miệng

Các triệu chứng lâm sàng của nấm Candida miệng rất đa dạng, tùy thuộc vào thể bệnh. Thể giả mạc (tưa miệng) có biểu hiện là các mảng trắng bám trên niêm mạc miệng, lưỡi, dễ dàng cạo ra. Thể đỏ (viêm miệng teo) gây đau rát, đỏ niêm mạc. Viêm góc miệng có các vết nứt, loét ở khóe miệng. Viêm lưỡi hình thoi có các mảng đỏ, nhẵn trên lưỡi. Các triệu chứng này gây khó khăn trong ăn uống, giao tiếp.

III. Cách Chẩn Đoán và Điều Trị Nấm Candida Miệng ở HIV AIDS

Chẩn đoán nấm Candida miệng dựa vào triệu chứng lâm sàng và xét nghiệm cận lâm sàng. Điều trị bao gồm sử dụng thuốc kháng nấm như Fluconazole và Nystatin. Fluconazole đường uống là lựa chọn phổ biến. Tuy nhiên, tình trạng kháng thuốc ngày càng gia tăng là một thách thức lớn. Quản lý tình trạng nhiễm trùng cơ hội ở bệnh nhân HIV cũng rất quan trọng. Vệ sinh răng miệng tốt cũng góp phần quan trọng trong việc điều trị nấm Candida miệng.

3.1. Các Phương Pháp Chẩn Đoán Nấm Candida Miệng Hiệu Quả

Chẩn đoán nấm Candida miệng dựa vào triệu chứng lâm sàng và xét nghiệm. Xét nghiệm soi tươi dịch cạo niêm mạc miệng tìm thấy sợi nấm, bào tử nấm là một phương pháp đơn giản. Nuôi cấy nấm trên môi trường Sabouraud Dextrose Agar giúp xác định loài nấm. Kỹ thuật sinh học phân tử như PCR-RFLP cũng được sử dụng để định danh loài nấm nhanh chóng và chính xác.

3.2. Phác Đồ Điều Trị Nấm Candida Miệng bằng Thuốc Kháng Nấm

Điều trị nấm Candida miệng bao gồm sử dụng thuốc kháng nấm tại chỗ và toàn thân. Thuốc kháng nấm tại chỗ như Nystatin có thể được sử dụng cho các trường hợp nhẹ. Fluconazole đường uống là lựa chọn phổ biến cho các trường hợp nặng hơn. Tuy nhiên, tình trạng kháng thuốc cần được theo dõi chặt chẽ. Liều dùng và thời gian điều trị cần được điều chỉnh tùy thuộc vào mức độ bệnh và tình trạng đáp ứng của bệnh nhân. Tham khảo phác đồ của Bộ Y Tế để có hướng dẫn cụ thể.

3.3. Vệ Sinh Răng Miệng và Chăm Sóc Hỗ Trợ Quan Trọng

Vệ sinh răng miệng tốt là một phần quan trọng trong việc điều trị nấm Candida miệng. Chải răng ít nhất hai lần một ngày bằng bàn chải mềm và kem đánh răng có fluoride. Súc miệng bằng dung dịch sát khuẩn chlorhexidine giúp giảm số lượng nấm trong miệng. Tránh các yếu tố kích thích như thuốc lá, rượu bia. Uống đủ nước và duy trì chế độ ăn uống lành mạnh để tăng cường hệ miễn dịch.

IV. Nghiên Cứu Đặc Điểm Nấm Candida Miệng tại Bệnh Viện Nghệ An

Nghiên cứu tại Bệnh viện Hữu nghị Đa khoa Nghệ An (2022-2024) xác định tỷ lệ mắc, yếu tố liên quan, đặc điểm lâm sàng, và kết quả điều trị nấm Candida miệng ở bệnh nhân HIV/AIDS. Nghiên cứu này còn xác định thành phần loài nấm và đánh giá hiệu quả của Fluconazole. Kết quả cho thấy tỷ lệ mắc nấm Candida miệng ở bệnh nhân HIV cao và liên quan đến nhiều yếu tố. Việc xác định đặc điểm nấm giúp cải thiện tiên lượng và điều trị.

4.1. Tỷ Lệ Mắc Bệnh và Yếu Tố Liên Quan tại Nghệ An

Nghiên cứu cho thấy tỷ lệ mắc nấm Candida miệng ở bệnh nhân HIV/AIDS tại Nghệ An là tương đối cao. Các yếu tố liên quan bao gồm giai đoạn bệnh HIV, số lượng tế bào CD4, vệ sinh răng miệng kém, và sử dụng kháng sinh kéo dài. Theo báo cáo từ Trung tâm Kiểm soát bệnh tật (CDC) Nghệ An, tính từ năm 1996 đến năm 2024, tỉnh này ghi nhận gần 11.000 người nhiễm HIV.

4.2. Đặc Điểm Lâm Sàng và Cận Lâm Sàng Bệnh Nấm Miệng

Nghiên cứu mô tả các đặc điểm lâm sàng thường gặp như tưa miệng, viêm miệng đỏ, viêm góc miệng. Xét nghiệm cận lâm sàng như soi tươi, nuôi cấy giúp xác định nấm Candida. Kết quả định danh loài nấm bằng PCR-RFLP cho thấy sự đa dạng của các loài Candida gây bệnh tại Nghệ An. Thể giả mạc (tưa miệng) có biểu hiện là các mảng trắng bám trên niêm mạc miệng, lưỡi, dễ dàng cạo ra. Thể đỏ (viêm miệng teo) gây đau rát, đỏ niêm mạc.

4.3. Đánh Giá Kết Quả Điều Trị và Tác Dụng Phụ của Fluconazole

Nghiên cứu đánh giá kết quả điều trị nấm Candida miệng bằng Fluconazole đường uống. Tỷ lệ khỏi bệnh sau 4 tuần điều trị được ghi nhận. Tuy nhiên, một số bệnh nhân gặp phải tác dụng phụ như buồn nôn, đau bụng, tăng men gan. Nghiên cứu cũng đánh giá tình hình kháng thuốc của nấm Candida đối với Fluconazole.

V. Khuyến Nghị và Hướng Dẫn Phòng Ngừa Nấm Candida Miệng

Để phòng ngừa nấm Candida miệng ở bệnh nhân HIV/AIDS, cần tăng cường sức khỏe răng miệng, điều trị ARV sớm, và quản lý tốt các bệnh nhiễm trùng cơ hội. Cần có các chương trình giáo dục sức khỏe cộng đồng để nâng cao nhận thức về nấm Candida miệng và cách phòng ngừa. Việc theo dõi và điều trị sớm giúp cải thiện chất lượng cuộc sống của bệnh nhân HIV.

5.1. Các Biện Pháp Tăng Cường Sức Khỏe Răng Miệng

Hướng dẫn bệnh nhân chải răng đúng cách, sử dụng chỉ nha khoa, súc miệng bằng dung dịch sát khuẩn. Khám răng định kỳ để phát hiện sớm các vấn đề răng miệng. Điều trị các bệnh răng miệng như sâu răng, viêm nha chu. Tăng cường sử dụng các sản phẩm chứa Fluoride để bảo vệ răng.

5.2. Tầm Quan Trọng của Điều Trị ARV và Quản Lý Nhiễm Trùng

Điều trị ARV giúp phục hồi hệ miễn dịch, giảm nguy cơ nhiễm trùng cơ hội, bao gồm nấm Candida miệng. Quản lý tốt các bệnh nhiễm trùng cơ hội khác như lao, viêm phổi. Tư vấn về lối sống lành mạnh, dinh dưỡng hợp lý.

5.3. Chương Trình Giáo Dục Sức Khỏe Cộng Đồng về Nấm Miệng

Tổ chức các buổi nói chuyện, hội thảo về nấm Candida miệng và cách phòng ngừa. Phát tờ rơi, poster về nấm Candida miệng tại các cơ sở y tế. Sử dụng các kênh truyền thông như báo chí, truyền hình, mạng xã hội để truyền tải thông tin.

VI. Tương Lai Nghiên Cứu về Điều Trị và Phòng Ngừa Nấm Miệng

Nghiên cứu trong tương lai cần tập trung vào các phương pháp điều trị nấm Candida miệng hiệu quả hơn, đặc biệt là trong bối cảnh kháng thuốc ngày càng tăng. Cần nghiên cứu các biện pháp phòng ngừa hiệu quả, đặc biệt là ở các nhóm nguy cơ cao như bệnh nhân HIV/AIDS. Cần nghiên cứu các yếu tố miễn dịch và di truyền liên quan đến nhiễm nấm. Cần có sự hợp tác giữa các nhà nghiên cứu, bác sĩ, và bệnh nhân để giải quyết vấn đề này.

6.1. Nghiên Cứu Các Phương Pháp Điều Trị Mới và Hiệu Quả

Nghiên cứu các thuốc kháng nấm mới có tác dụng tốt hơn và ít tác dụng phụ hơn. Nghiên cứu các phương pháp điều trị kết hợp để tăng hiệu quả điều trị. Nghiên cứu các phương pháp điều trị dựa trên sinh học phân tử để nhắm mục tiêu vào các yếu tố gây bệnh.

6.2. Phát Triển Các Chiến Lược Phòng Ngừa Tiên Tiến

Nghiên cứu các vaccine phòng ngừa nấm Candida miệng. Nghiên cứu các phương pháp tăng cường hệ miễn dịch để phòng ngừa nhiễm nấm. Nghiên cứu các yếu tố nguy cơ và phát triển các biện pháp can thiệp phù hợp.

6.3. Hợp Tác Quốc Tế và Chia Sẻ Thông Tin Nghiên Cứu

Tăng cường hợp tác giữa các nhà nghiên cứu trên toàn thế giới để chia sẻ thông tin và kinh nghiệm. Thành lập các mạng lưới nghiên cứu về nấm Candida miệng. Tổ chức các hội nghị, hội thảo quốc tế về nấm Candida miệng.