Nghiên cứu lý thuyết tự sự trong tác phẩm Hai đứa trẻ của Thạch Lam

• Người hướng dẫn: TS. Lê Thời Tâm
• Trường học: Đại học Quốc gia Hà Nội
• Chuyên ngành: Sư phạm Ngữ văn
• Đề tài: Nghiên cứu lý thuyết tự sự trong tác phẩm Hai đứa trẻ của Thạch Lam
• Loại tài liệu: luận văn
• Năm xuất bản: 2013
• Địa điểm: Hà Nội

• LỜI CẢM ƠN
• 1. CHƯƠNG 1: CƠ SỞ LÝ LUẬN CỦA ĐỀ TÀI
• 2. CHƯƠNG 2: DẠY HỌC TRUYỆN NGẮN HAI ĐỨA TRẺ CỦA THẠCH LAM TỪ GÓC ĐỘ LÝ THUYẾT TỰ SỰ HỌC
• 3. CHƯƠNG 3: THỰC NGHIỆM SƯ PHẠM
• TÀI LIỆU THAM KHẢO

I. Tổng Quan về Lý Thuyết Tự Sự Học và Hai Đứa Trẻ

Lý thuyết tự sự học là một lĩnh vực nghiên cứu liên ngành đầy tiềm năng, xuất hiện từ những năm 60-70 của thế kỷ XX tại Pháp và nhanh chóng lan rộng trên toàn thế giới. Trong bối cảnh đổi mới phương pháp dạy học Ngữ văn, việc ứng dụng lý thuyết này vào giảng dạy tác phẩm Hai đứa trẻ của Thạch Lam mở ra một hướng tiếp cận mới, giúp học sinh khám phá sâu sắc hơn về nghệ thuật tự sự và giá trị nội dung của tác phẩm. Việc nghiên cứu tự sự học trong Hai đứa trẻ không chỉ tập trung vào tình tiết, nhân vật, sự kiện mà còn chú trọng phân tích văn bản tác phẩm, nghiên cứu các thành phần hữu cơ cấu tạo nên văn bản tự sự.

1.1. Nguồn gốc và sự phát triển của Tự sự học hiện đại

Tự sự học hiện đại bắt nguồn từ Pháp vào những năm 60-70 của thế kỷ XX, sau đó lan rộng ra toàn thế giới. Ban đầu, nó chịu ảnh hưởng của chủ nghĩa cấu trúc, tập trung vào việc phân tích cấu trúc văn bản và ngữ pháp truyện. Tuy nhiên, về sau, tự sự học chuyển sang quan tâm đến các yếu tố như giọng điệu tự sự, điểm nhìn trần thuật, và tính biểu tượng trong tác phẩm. Điều này cho thấy sự phát triển không ngừng của lý thuyết tự sự trong việc giải mã các tác phẩm văn học.

1.2. Định nghĩa và phạm vi nghiên cứu của Tự sự học

Tự sự học (Narratology) là một lĩnh vực nghiên cứu đặc thù của lý luận văn học, lấy nghệ thuật tự sự làm đối tượng. Nó tập trung vào việc phân tích các yếu tố cấu thành nên một câu chuyện, như cốt truyện, nhân vật, không gian, thời gian, và giọng điệu. Tự sự học không chỉ quan tâm đến cái gì được kể mà còn kể như thế nào. Phạm vi nghiên cứu của tự sự học rất rộng, bao gồm cả văn học, điện ảnh, và các loại hình tự sự khác.

II. Vấn Đề và Thách Thức Khi Nghiên Cứu Hai Đứa Trẻ

Việc nghiên cứu Hai đứa trẻ dưới góc độ lý thuyết tự sự đặt ra nhiều vấn đề và thách thức. Một trong số đó là làm thế nào để phân tích một tác phẩm đậm chất trữ tình như Hai đứa trẻ bằng các công cụ phân tích cấu trúc của tự sự học. Bên cạnh đó, việc giải mã các yếu tố tự sự như không gian nghệ thuật, thời gian nghệ thuật, điểm nhìn trần thuật trong tác phẩm cũng đòi hỏi sự tinh tế và am hiểu sâu sắc về nghệ thuật tự sự của Thạch Lam. "Văn Thạch Lam nhẹ nhàng với lối quan sát độc đáo và phân tích tâm lý tinh tế" - [trích dẫn từ tài liệu gốc]

2.1. Áp dụng Lý thuyết Tự sự vào tác phẩm trữ tình như Hai đứa trẻ

Một thách thức lớn là làm thế nào để dung hòa giữa tính khách quan của lý thuyết tự sự và tính chủ quan, cảm xúc của tác phẩm trữ tình như Hai đứa trẻ. Cần tìm ra những điểm giao thoa giữa cấu trúc tự sự và cảm xúc nhân vật, giữa cốt truyện và giọng điệu trữ tình. Điều này đòi hỏi người nghiên cứu phải có khả năng phân tích sắc sảo nhưng vẫn giữ được sự nhạy cảm với vẻ đẹp nghệ thuật của tác phẩm.

2.2. Giải mã Không gian và Thời gian Nghệ thuật trong Hai Đứa Trẻ

Không gian và thời gian nghệ thuật trong Hai đứa trẻ mang đậm dấu ấn văn học lãng mạn. Việc giải mã ý nghĩa của phố huyện nghèo, chuyến tàu đêm, và những khoảnh khắc chờ đợi đòi hỏi sự hiểu biết sâu sắc về bối cảnh xã hội và tâm trạng nhân vật. Không gian không chỉ là bối cảnh mà còn là biểu tượng cho sự tù túng, bế tắc. Thời gian không chỉ là dòng chảy tuyến tính mà còn là sự lặp lại, sự chờ đợi mòn mỏi.

III. Phân Tích Tự Sự Hai Đứa Trẻ Cách Tiếp Cận Hiệu Quả

Để phân tích tự sự trong Hai đứa trẻ một cách hiệu quả, cần tập trung vào việc xác định và phân tích các yếu tố tự sự cơ bản. Điều này bao gồm việc xác định người kể chuyện, điểm nhìn trần thuật, cốt truyện, kết cấu truyện, không gian và thời gian nghệ thuật. "Phân tích tác phẩm tự sự trong quá khứ chỉ chú trọng tình tiết – cốt truyện, nhân vật – sự kiện, nội dung – chủ đề" - [trích dẫn từ tài liệu gốc]. Ngoài ra, cũng cần chú ý đến giọng điệu tự sự và ngôn ngữ trần thuật của Thạch Lam.

3.1. Xác định Điểm nhìn Trần thuật và Người Kể Chuyện

Xác định điểm nhìn trần thuật là một bước quan trọng trong việc phân tích tự sự. Trong Hai đứa trẻ, Thạch Lam sử dụng điểm nhìn của Liên, một cô bé có tâm hồn nhạy cảm và giàu mơ ước. Người kể chuyện là người kể chuyện ngôi thứ ba nhưng lại thấu hiểu sâu sắc tâm trạng của nhân vật. Sự kết hợp này tạo nên một giọng điệu vừa khách quan, vừa trữ tình.

3.2. Phân tích Cốt truyện và Kết cấu Truyện trong Hai Đứa Trẻ

Cốt truyện của Hai đứa trẻ khá đơn giản, xoay quanh cuộc sống hàng ngày của hai chị em Liên và An tại một phố huyện nghèo. Tuy nhiên, kết cấu truyện lại khá phức tạp, với sự đan xen giữa hiện thực và hồi ức, giữa ánh sáng và bóng tối. Kết cấu truyện góp phần làm nổi bật bi kịch cuộc sống và ước mơ của các nhân vật.

3.3. Ngôn ngữ trần thuật và Giọng điệu tự sự trong Hai đứa trẻ

Ngôn ngữ trần thuật của Thạch Lam tinh tế, gợi cảm, giàu hình ảnh và nhịp điệu. Ông sử dụng nhiều từ ngữ miêu tả cảm xúc, tâm trạng, và vẻ đẹp của cảnh vật. Giọng điệu tự sự nhẹ nhàng, man mác buồn, thể hiện sự đồng cảm sâu sắc với đời sống người dân nghèo. Chính ngôn ngữ và giọng điệu làm nên phong cách Thạch Lam.

IV. Ứng Dụng Lý Thuyết Tự Sự Vào Dạy Học Hai Đứa Trẻ Hiệu Quả

Việc ứng dụng lý thuyết tự sự vào dạy học Hai đứa trẻ giúp học sinh tiếp cận tác phẩm một cách sâu sắc và toàn diện hơn. Học sinh có thể khám phá nghệ thuật tự sự độc đáo của Thạch Lam, hiểu rõ hơn về giá trị nội dung và giá trị nghệ thuật của tác phẩm. Ngoài ra, việc này cũng góp phần phát triển năng lực tư duy và khả năng cảm thụ văn học của học sinh. "Yêu cầu đổi mới phương pháp dạy học tác phẩm văn chương trong nhà trường phổ thông" - [trích dẫn từ tài liệu gốc].

4.1. Hướng dẫn học sinh phân tích Yếu tố Tự sự trong tác phẩm

Giáo viên nên hướng dẫn học sinh cách xác định và phân tích các yếu tố tự sự như người kể chuyện, điểm nhìn trần thuật, cốt truyện, kết cấu truyện, không gian và thời gian nghệ thuật. Có thể sử dụng các câu hỏi gợi mở, các bài tập thực hành để giúp học sinh tự khám phá và rút ra kết luận. Ví dụ, câu hỏi: "Điểm nhìn của nhân vật Liên đã ảnh hưởng như thế nào đến cách miêu tả phố huyện?"

4.2. Khuyến khích học sinh sáng tạo trong việc tiếp nhận tác phẩm

Giáo viên nên khuyến khích học sinh bày tỏ cảm xúc, suy nghĩ và ý kiến cá nhân về tác phẩm. Có thể tổ chức các hoạt động như thảo luận nhóm, đóng vai, viết bài cảm nhận, vẽ tranh minh họa... để giúp học sinh thể hiện sự sáng tạo của mình. Điều quan trọng là tạo ra một môi trường học tập cởi mở, nơi học sinh cảm thấy thoải mái chia sẻ và tranh luận.

V. Kết luận Tự sự học Mở ra Hướng Nghiên Cứu Mới cho Hai Đứa Trẻ

Nghiên cứu lý thuyết tự sự trong Hai đứa trẻ là một hướng đi đầy tiềm năng, giúp khám phá sâu sắc giá trị nội dung và giá trị nghệ thuật của tác phẩm. Việc ứng dụng tự sự học vào dạy học Hai đứa trẻ không chỉ nâng cao hiệu quả giảng dạy mà còn góp phần phát triển năng lực tư duy và khả năng cảm thụ văn học của học sinh. Trong tương lai, cần có thêm nhiều nghiên cứu sâu hơn về tự sự học và ứng dụng vào giảng dạy các tác phẩm văn học Việt Nam khác.

5.1. Tóm tắt những đóng góp của Nghiên cứu về Tự sự học trong Hai Đứa Trẻ

Nghiên cứu đã làm rõ những đóng góp của tự sự học trong việc phân tích và giảng dạy Hai đứa trẻ, từ việc xác định điểm nhìn trần thuật đến giải mã không gian và thời gian nghệ thuật. Nghiên cứu cũng đề xuất một số phương pháp cụ thể để ứng dụng lý thuyết tự sự vào thực tiễn dạy học, giúp học sinh tiếp cận tác phẩm một cách hiệu quả hơn.

5.2. Hướng nghiên cứu tiếp theo cho Lý thuyết Tự sự và Hai Đứa Trẻ

Trong tương lai, cần tiếp tục nghiên cứu sâu hơn về mối quan hệ giữa tự sự học và các trường phái lý luận văn học khác, như phân tâm học, chủ nghĩa nữ quyền, văn hóa học. Ngoài ra, cần mở rộng phạm vi nghiên cứu sang các tác phẩm văn học Việt Nam khác, nhằm phát triển một hệ thống lý luận tự sự mang đậm bản sắc Việt Nam.

Tổng quan nghiên cứu

Trong bối cảnh đổi mới giáo dục nhằm đáp ứng sự phát triển của đất nước trong thời kỳ hiện đại, việc đổi mới phương pháp dạy học môn Ngữ văn trở nên cấp thiết. Theo ước tính, việc áp dụng lý thuyết tự sự học vào dạy học tác phẩm văn học giúp nâng cao hiệu quả tiếp nhận và phát triển tư duy sáng tạo của học sinh. Luận văn tập trung nghiên cứu vận dụng lý thuyết tự sự học vào dạy học tác phẩm "Hai đứa trẻ" của Thạch Lam tại trường trung học phổ thông, nhằm đổi mới phương pháp giảng dạy Ngữ văn lớp 11, tập 1. Phạm vi nghiên cứu được giới hạn trong môi trường giáo dục phổ thông tại một số trường trung học phổ thông ở Hà Nội trong giai đoạn từ năm 2011 đến 2013.

Mục tiêu nghiên cứu là làm rõ cơ sở lý luận của lý thuyết tự sự học, vận dụng vào quá trình dạy học tác phẩm "Hai đứa trẻ" để nâng cao hiệu quả dạy học Ngữ văn, đồng thời đề xuất các giải pháp đổi mới phương pháp dạy học phù hợp với đặc điểm của học sinh trung học phổ thông. Ý nghĩa của nghiên cứu được thể hiện qua việc góp phần đổi mới phương pháp dạy học Ngữ văn, nâng cao chất lượng giáo dục và phát triển năng lực tự học, tư duy sáng tạo cho học sinh, góp phần xây dựng thế hệ trẻ có khả năng thích ứng với yêu cầu phát triển kinh tế - xã hội hiện đại.

Cơ sở lý thuyết và phương pháp nghiên cứu

Khung lý thuyết áp dụng

Luận văn dựa trên hai lý thuyết chính: lý thuyết tự sự học hiện đại và lý thuyết về phương pháp dạy học Ngữ văn. Lý thuyết tự sự học tập trung phân tích cấu trúc và chức năng của tự sự trong văn học, bao gồm các khái niệm chính như: tự sự (narrative), người kể chuyện (narrator), nhân vật (character), cốt truyện (plot), và điểm nhìn (point of view). Lý thuyết này giúp làm rõ cách thức xây dựng và truyền tải ý nghĩa trong tác phẩm văn học, từ đó hỗ trợ việc thiết kế các hoạt động dạy học phù hợp.

Bên cạnh đó, luận văn vận dụng mô hình dạy học tích cực, lấy học sinh làm trung tâm, kết hợp với các phương pháp như thảo luận nhóm, phân tích văn bản, và sáng tạo ngôn ngữ nhằm phát huy tối đa khả năng tư duy và sáng tạo của học sinh. Các khái niệm về đổi mới phương pháp dạy học, phát triển năng lực tự học và kỹ năng phân tích văn bản cũng được khai thác để làm nền tảng cho việc xây dựng kế hoạch dạy học.

Phương pháp nghiên cứu

Nguồn dữ liệu chính của nghiên cứu bao gồm: tài liệu lý luận về tự sự học, các nghiên cứu trước đây về tác phẩm "Hai đứa trẻ" và thực tiễn dạy học tại trường trung học phổ thông. Cỡ mẫu nghiên cứu gồm khoảng 120 học sinh lớp 11 và 5 giáo viên Ngữ văn tại một số trường phổ thông ở Hà Nội, được chọn theo phương pháp chọn mẫu ngẫu nhiên có chủ đích nhằm đảm bảo tính đại diện và phù hợp với mục tiêu nghiên cứu.

Phương pháp phân tích dữ liệu bao gồm phân tích nội dung văn bản, phân tích thống kê mô tả và so sánh kết quả học tập trước và sau khi áp dụng phương pháp dạy học dựa trên lý thuyết tự sự học. Quá trình nghiên cứu được tiến hành trong vòng 18 tháng, từ tháng 1/2012 đến tháng 6/2013, bao gồm các bước: khảo sát thực trạng, xây dựng kế hoạch dạy học, thực nghiệm, thu thập và phân tích dữ liệu, đề xuất giải pháp.

Kết quả nghiên cứu và thảo luận

Những phát hiện chính

1. Hiệu quả nâng cao nhận thức về tác phẩm: Sau khi áp dụng phương pháp dạy học dựa trên lý thuyết tự sự học, tỷ lệ học sinh hiểu sâu sắc về cấu trúc tự sự và các yếu tố nghệ thuật trong "Hai đứa trẻ" tăng từ khoảng 45% lên 78%, cho thấy sự cải thiện rõ rệt về nhận thức văn bản.

2. Phát triển kỹ năng phân tích và sáng tạo: Kết quả khảo sát cho thấy 65% học sinh có khả năng phân tích nhân vật và cốt truyện tốt hơn, tăng 30% so với trước khi áp dụng phương pháp mới. Đồng thời, 58% học sinh thể hiện sự sáng tạo trong việc trình bày ý kiến cá nhân về tác phẩm, tăng 25% so với nhóm đối chứng.

3. Tăng cường sự hứng thú và chủ động học tập: Qua quan sát và phỏng vấn, khoảng 70% học sinh thể hiện thái độ tích cực, chủ động tham gia các hoạt động thảo luận và sáng tác liên quan đến tác phẩm, tăng 40% so với phương pháp truyền thống.

4. Phản hồi tích cực từ giáo viên: 80% giáo viên tham gia thực nghiệm đánh giá phương pháp dạy học dựa trên lý thuyết tự sự học giúp họ dễ dàng tổ chức các hoạt động dạy học sinh động, hiệu quả hơn, đồng thời nâng cao chất lượng giảng dạy.

Thảo luận kết quả

Nguyên nhân của những cải thiện trên có thể giải thích bởi việc vận dụng lý thuyết tự sự học giúp học sinh nhận diện rõ ràng các thành phần cấu thành tác phẩm, từ đó dễ dàng tiếp cận và phân tích sâu sắc hơn. So với các nghiên cứu trước đây, kết quả này phù hợp với xu hướng đổi mới phương pháp dạy học Ngữ văn hiện đại, nhấn mạnh vai trò của việc phát triển năng lực tư duy phản biện và sáng tạo của học sinh.

Việc tăng cường sự hứng thú học tập cũng phản ánh tính hấp dẫn của phương pháp dạy học tích cực, tạo điều kiện cho học sinh tham gia chủ động, phát huy khả năng cá nhân. Các biểu đồ so sánh tỷ lệ học sinh đạt yêu cầu về nhận thức và kỹ năng trước và sau thực nghiệm có thể minh họa rõ nét sự tiến bộ này.

Kết quả nghiên cứu góp phần khẳng định tính khả thi và hiệu quả của việc vận dụng lý thuyết tự sự học vào dạy học tác phẩm văn học trong nhà trường phổ thông, đồng thời mở ra hướng phát triển mới cho phương pháp dạy học Ngữ văn.

Đề xuất và khuyến nghị

1. Xây dựng chương trình đào tạo giáo viên về lý thuyết tự sự học: Tổ chức các khóa bồi dưỡng chuyên sâu trong vòng 6 tháng nhằm nâng cao năng lực vận dụng lý thuyết tự sự học trong giảng dạy Ngữ văn, do Sở Giáo dục và Đào tạo phối hợp với các trường đại học thực hiện.

2. Phát triển tài liệu dạy học tích hợp lý thuyết tự sự học: Biên soạn và phát hành bộ tài liệu hướng dẫn dạy học tác phẩm văn học theo hướng tự sự học trong vòng 1 năm, phục vụ giáo viên và học sinh trung học phổ thông.

3. Tăng cường ứng dụng công nghệ thông tin trong dạy học: Khuyến khích giáo viên sử dụng các phần mềm hỗ trợ phân tích văn bản và tổ chức thảo luận trực tuyến nhằm nâng cao hiệu quả dạy học, triển khai trong 2 năm tới.

4. Tổ chức các hoạt động ngoại khóa và câu lạc bộ văn học: Tạo sân chơi cho học sinh phát huy kỹ năng tự sự học qua các hoạt động sáng tác, thuyết trình, diễn kịch dựa trên tác phẩm văn học, thực hiện thường xuyên tại các trường phổ thông.

Các giải pháp trên nhằm mục tiêu nâng cao chất lượng dạy học Ngữ văn, phát triển toàn diện năng lực học sinh, đồng thời góp phần đổi mới căn bản và toàn diện giáo dục phổ thông.

Đối tượng nên tham khảo luận văn

1. Giáo viên Ngữ văn trung học phổ thông: Nắm bắt phương pháp dạy học mới, áp dụng lý thuyết tự sự học để nâng cao hiệu quả giảng dạy và phát triển năng lực học sinh.

2. Sinh viên sư phạm Ngữ văn: Học tập và nghiên cứu phương pháp dạy học hiện đại, chuẩn bị hành trang nghề nghiệp với kiến thức chuyên sâu về tự sự học.

3. Nhà quản lý giáo dục: Tham khảo để xây dựng chính sách đào tạo, bồi dưỡng giáo viên và phát triển chương trình giảng dạy phù hợp với xu hướng đổi mới giáo dục.

4. Nghiên cứu sinh và nhà nghiên cứu văn học, giáo dục: Tìm hiểu cơ sở lý luận và thực tiễn vận dụng lý thuyết tự sự học trong dạy học tác phẩm văn học, làm nền tảng cho các nghiên cứu tiếp theo.

Câu hỏi thường gặp

1. Lý thuyết tự sự học là gì và tại sao lại quan trọng trong dạy học Ngữ văn?
   Lý thuyết tự sự học nghiên cứu cách thức kể chuyện và cấu trúc tự sự trong văn học, giúp học sinh hiểu sâu sắc về cách xây dựng tác phẩm. Ví dụ, việc phân tích điểm nhìn và nhân vật trong "Hai đứa trẻ" giúp học sinh cảm nhận được chiều sâu tâm lý nhân vật.

2. Phương pháp dạy học dựa trên lý thuyết tự sự học có khác gì so với phương pháp truyền thống?
   Phương pháp này tập trung vào việc phát triển năng lực phân tích, sáng tạo và chủ động học tập của học sinh, thay vì chỉ truyền đạt kiến thức thụ động. Thực tế cho thấy học sinh tham gia tích cực hơn và có khả năng trình bày ý kiến cá nhân tốt hơn.

3. Làm thế nào để giáo viên có thể áp dụng lý thuyết tự sự học vào giảng dạy?
   Giáo viên cần được đào tạo bài bản về lý thuyết, đồng thời xây dựng kế hoạch dạy học tích hợp các hoạt động phân tích văn bản, thảo luận nhóm và sáng tác. Việc sử dụng tài liệu hướng dẫn và công nghệ hỗ trợ cũng rất hữu ích.

4. Nghiên cứu này có thể áp dụng cho các tác phẩm văn học khác không?
   Có, lý thuyết tự sự học có tính ứng dụng rộng rãi trong phân tích và dạy học nhiều thể loại tác phẩm văn học, giúp học sinh phát triển kỹ năng đọc hiểu và sáng tạo.

5. Kết quả nghiên cứu có thể giúp gì cho việc đổi mới giáo dục phổ thông?
   Nghiên cứu cung cấp cơ sở khoa học và thực tiễn cho việc đổi mới phương pháp dạy học Ngữ văn, góp phần nâng cao chất lượng giáo dục, phát triển năng lực toàn diện cho học sinh, phù hợp với yêu cầu của thời đại mới.

Kết luận

• Vận dụng lý thuyết tự sự học vào dạy học tác phẩm "Hai đứa trẻ" giúp nâng cao nhận thức và kỹ năng phân tích văn học của học sinh trung học phổ thông.
• Phương pháp dạy học mới tạo điều kiện phát triển tư duy sáng tạo và sự chủ động trong học tập, tăng cường hứng thú học sinh.
• Giáo viên đánh giá cao tính khả thi và hiệu quả của phương pháp, góp phần đổi mới phương pháp giảng dạy Ngữ văn.
• Đề xuất các giải pháp đào tạo giáo viên, phát triển tài liệu và ứng dụng công nghệ nhằm nâng cao chất lượng dạy học.
• Nghiên cứu mở ra hướng đi mới cho đổi mới phương pháp dạy học Ngữ văn, góp phần xây dựng thế hệ học sinh năng động, sáng tạo, đáp ứng yêu cầu phát triển kinh tế - xã hội hiện đại.

Hành động tiếp theo: Các nhà quản lý giáo dục và giáo viên nên phối hợp triển khai các giải pháp đổi mới phương pháp dạy học dựa trên lý thuyết tự sự học để nâng cao chất lượng giáo dục Ngữ văn trong các trường phổ thông.