Tổng quan nghiên cứu

Trong bối cảnh đổi mới giáo dục và phát triển kinh tế tri thức, việc nâng cao chất lượng dạy học môn Toán, đặc biệt là Đại số và Giải tích lớp 11, trở thành một yêu cầu cấp thiết. Theo khảo sát tại các trường THPT trên địa bàn tỉnh Thái Nguyên, có đến 41,7% học sinh đánh giá môn Toán rất cần thiết trong cuộc sống, 81,7% học sinh mong muốn biết về các ứng dụng thực tế của Toán học. Tuy nhiên, gần 52% học sinh cho rằng môn Toán khó hoặc rất khó, trong khi 36,7% giáo viên rất quan tâm và 55% quan tâm đến việc tăng cường liên hệ thực tiễn trong dạy học. Thực trạng này cho thấy sự cần thiết của việc khai thác bối cảnh thực trong dạy học Đại số và Giải tích nhằm tạo hứng thú, phát huy tính tích cực và nâng cao năng lực vận dụng kiến thức toán học vào thực tiễn.

Mục tiêu nghiên cứu là đề xuất các biện pháp sư phạm khai thác bối cảnh thực trong dạy học Đại số và Giải tích 11, góp phần nâng cao hiệu quả dạy học môn Toán ở trường phổ thông. Nghiên cứu tập trung khảo sát thực trạng dạy học, xây dựng hệ thống bài tập gắn với bối cảnh thực, tổ chức thực nghiệm sư phạm tại một số trường THPT trên địa bàn tỉnh Thái Nguyên trong năm học 2018-2019. Ý nghĩa của nghiên cứu thể hiện qua việc phát triển năng lực toán học hóa tình huống thực tiễn cho học sinh, góp phần đổi mới phương pháp dạy học, nâng cao chất lượng giáo dục phổ thông.

Cơ sở lý thuyết và phương pháp nghiên cứu

Khung lý thuyết áp dụng

Nghiên cứu dựa trên các lý thuyết và mô hình giáo dục toán học gắn với thực tiễn, trong đó nổi bật là:

  • Lý thuyết Toán học hóa tình huống thực tiễn: Nhấn mạnh vai trò của việc chuyển đổi các tình huống thực tế thành các bài toán toán học để phát triển năng lực vận dụng kiến thức.
  • Mô hình dạy học theo hướng khai thác bối cảnh thực: Tập trung vào việc tạo ra các tình huống có vấn đề trong bối cảnh thực nhằm kích thích sự tò mò, phát hiện và giải quyết vấn đề của học sinh.
  • Khái niệm bối cảnh thực trong dạy học: Bối cảnh thực được hiểu là các tình huống, điều kiện thực tế trong cuộc sống hàng ngày của học sinh, có tác động trực tiếp đến quá trình học tập.

Các khái niệm chính bao gồm: năng lực toán học hóa, mô hình toán học, tình huống có vấn đề, mạch toán ứng dụng, và tích hợp liên môn.

Phương pháp nghiên cứu

Nghiên cứu sử dụng kết hợp các phương pháp sau:

  • Phương pháp nghiên cứu lý luận: Tổng hợp, phân tích và hệ thống hóa các tài liệu, đề tài nghiên cứu liên quan đến dạy học toán gắn với thực tiễn.
  • Phương pháp điều tra, khảo sát: Thu thập dữ liệu từ 120 học sinh lớp 11 và 30 giáo viên Toán tại các trường THPT Bắc Sơn, Lê Hồng Phong, Lí Nam Đế, Phổ Yên, tỉnh Thái Nguyên thông qua phiếu khảo sát và phỏng vấn.
  • Phương pháp thực nghiệm sư phạm: Tổ chức thực nghiệm tại các trường THPT để đánh giá tính khả thi và hiệu quả của các biện pháp đề xuất. Cỡ mẫu thực nghiệm gồm 120 học sinh lớp 11, được chọn theo phương pháp chọn mẫu ngẫu nhiên có chủ đích nhằm đảm bảo tính đại diện.

Thời gian nghiên cứu kéo dài từ tháng 9/2018 đến tháng 5/2019, bao gồm giai đoạn khảo sát, xây dựng biện pháp, thực nghiệm và đánh giá kết quả.

Kết quả nghiên cứu và thảo luận

Những phát hiện chính

  1. Hiểu biết và quan tâm của học sinh về ứng dụng thực tế của Toán học: 41,7% học sinh cho rằng môn Toán rất cần thiết trong cuộc sống, 81,7% có nhu cầu tìm hiểu các ứng dụng thực tế. Tuy nhiên, 51,7% học sinh nhận định môn Toán khó hoặc rất khó, ảnh hưởng đến động lực học tập.

  2. Mức độ quan tâm và chủ động của giáo viên: 36,7% giáo viên rất quan tâm và 55% quan tâm đến việc dạy học theo hướng tăng cường liên hệ thực tiễn. Tuy nhiên, chỉ 27,5% giáo viên thường xuyên chủ động tìm hiểu các ứng dụng thực tế, còn lại 65% thỉnh thoảng và 7,5% ít khi tìm hiểu.

  3. Hiệu quả của biện pháp tạo tình huống có vấn đề trong bối cảnh thực: Qua thực nghiệm, học sinh tham gia các hoạt động đặt vấn đề, toán học hóa tình huống thực tiễn có sự tăng trưởng rõ rệt về khả năng vận dụng kiến thức. Điểm kiểm tra trung bình của nhóm thực nghiệm tăng 15% so với nhóm đối chứng.

  4. Hệ thống bài tập gắn với bối cảnh thực tiễn: Việc sử dụng các bài tập liên quan đến các tình huống thực tế như tính toán lãi suất, mô hình tăng trưởng, xác suất trong trò chơi đã giúp học sinh nâng cao kỹ năng giải quyết vấn đề thực tiễn, tỷ lệ học sinh đạt điểm khá trở lên tăng từ 60% lên 78%.

Thảo luận kết quả

Kết quả khảo sát và thực nghiệm cho thấy việc khai thác bối cảnh thực trong dạy học Đại số và Giải tích 11 có tác động tích cực đến sự hứng thú và năng lực vận dụng kiến thức của học sinh. Nguyên nhân chính là do các tình huống thực tế giúp học sinh nhận thức rõ hơn về vai trò của Toán học trong đời sống, từ đó tăng động lực học tập.

So sánh với các nghiên cứu trước đây, kết quả phù hợp với luận án của Nguyễn Ngọc Anh (2000) và Bùi Huy Ngọc (2003) về việc tăng cường ứng dụng thực tế trong dạy học Toán giúp phát triển năng lực vận dụng. Tuy nhiên, nghiên cứu này mở rộng phạm vi bằng việc xây dựng hệ thống bài tập cụ thể và tổ chức thực nghiệm sư phạm tại địa phương, góp phần làm rõ tính khả thi của các biện pháp.

Dữ liệu có thể được trình bày qua biểu đồ phân bố điểm kiểm tra giữa nhóm thực nghiệm và nhóm đối chứng, bảng thống kê mức độ quan tâm của học sinh và giáo viên, giúp minh họa rõ nét sự khác biệt và hiệu quả của biện pháp.

Đề xuất và khuyến nghị

  1. Tổ chức các hoạt động tạo tình huống có vấn đề trong bối cảnh thực: Giáo viên cần thiết kế các tình huống thực tế phù hợp với nội dung Đại số và Giải tích 11, kích thích sự tò mò và phát triển kỹ năng toán học hóa tình huống. Thời gian thực hiện: trong các tiết học chính khóa và ngoại khóa. Chủ thể thực hiện: giáo viên Toán các trường THPT.

  2. Xây dựng và áp dụng hệ thống bài tập gắn với bối cảnh thực tiễn: Phát triển ngân hàng bài tập liên môn, có nội dung gần gũi với đời sống học sinh như tài chính cá nhân, mô hình tăng trưởng, xác suất trong trò chơi. Thời gian: triển khai trong năm học tiếp theo. Chủ thể: tổ chuyên môn Toán phối hợp với giáo viên các bộ môn liên quan.

  3. Tăng cường đào tạo, bồi dưỡng giáo viên về phương pháp dạy học gắn với thực tiễn: Tổ chức các khóa tập huấn, hội thảo nhằm nâng cao năng lực khai thác bối cảnh thực trong dạy học, đồng thời cung cấp tài liệu hướng dẫn cụ thể. Thời gian: định kỳ hàng năm. Chủ thể: Sở Giáo dục và Đào tạo, trường Đại học Sư phạm.

  4. Phối hợp liên môn trong xây dựng nội dung dạy học: Khuyến khích giáo viên Toán phối hợp với giáo viên Vật lý, Hóa học, Sinh học để thiết kế các bài học tích hợp, giúp học sinh hiểu sâu hơn về ứng dụng toán học trong các lĩnh vực khoa học khác. Thời gian: triển khai từ năm học tới. Chủ thể: Ban giám hiệu các trường THPT.

Đối tượng nên tham khảo luận văn

  1. Giáo viên Toán THPT: Nắm bắt các biện pháp dạy học gắn với thực tiễn, áp dụng vào giảng dạy để nâng cao hiệu quả và hứng thú học tập của học sinh.

  2. Sinh viên sư phạm ngành Toán: Học hỏi phương pháp dạy học hiện đại, phát triển năng lực toán học hóa tình huống thực tiễn, chuẩn bị tốt cho công tác giảng dạy tương lai.

  3. Nhà quản lý giáo dục: Tham khảo để xây dựng chính sách đào tạo, bồi dưỡng giáo viên, phát triển chương trình và tài liệu dạy học phù hợp với xu hướng đổi mới giáo dục.

  4. Nghiên cứu sinh, học viên cao học ngành Giáo dục Toán học: Sử dụng luận văn làm tài liệu tham khảo cho các nghiên cứu về đổi mới phương pháp dạy học, phát triển năng lực vận dụng kiến thức toán học.

Câu hỏi thường gặp

  1. Tại sao cần khai thác bối cảnh thực trong dạy học Đại số và Giải tích?
    Khai thác bối cảnh thực giúp học sinh nhận thức rõ vai trò của Toán học trong đời sống, tăng hứng thú và phát triển năng lực vận dụng kiến thức vào thực tiễn, từ đó nâng cao hiệu quả học tập.

  2. Các biện pháp chính để khai thác bối cảnh thực là gì?
    Bao gồm tạo tình huống có vấn đề trong bối cảnh thực, xây dựng hệ thống bài tập gắn với thực tiễn, bồi dưỡng giáo viên về phương pháp dạy học thực tiễn và phối hợp liên môn trong giảng dạy.

  3. Làm thế nào để giáo viên thiết kế tình huống có vấn đề phù hợp?
    Giáo viên cần lựa chọn các tình huống thực tế gần gũi với học sinh, liên quan trực tiếp đến nội dung bài học, đồng thời tạo điều kiện để học sinh tự đặt câu hỏi và giải quyết vấn đề.

  4. Hệ thống bài tập gắn với bối cảnh thực có tác dụng như thế nào?
    Giúp học sinh phát triển kỹ năng giải quyết vấn đề thực tiễn, tăng khả năng toán học hóa tình huống, đồng thời làm cho môn Toán trở nên sinh động và hấp dẫn hơn.

  5. Khó khăn phổ biến khi áp dụng phương pháp này là gì?
    Bao gồm hạn chế về thời gian, thiếu tài liệu bài tập thực tiễn, giáo viên chưa được đào tạo bài bản về phương pháp dạy học gắn với thực tiễn, và áp lực thi cử khiến việc đổi mới phương pháp gặp khó khăn.

Kết luận

  • Khai thác bối cảnh thực trong dạy học Đại số và Giải tích 11 góp phần nâng cao hứng thú và năng lực vận dụng kiến thức của học sinh.
  • Hệ thống bài tập gắn với thực tiễn và tình huống có vấn đề là những công cụ hiệu quả để phát triển năng lực toán học hóa tình huống thực tiễn.
  • Giáo viên cần được bồi dưỡng chuyên sâu về phương pháp dạy học gắn với thực tiễn và phối hợp liên môn để nâng cao chất lượng giảng dạy.
  • Thực nghiệm sư phạm tại các trường THPT tỉnh Thái Nguyên cho thấy tính khả thi và hiệu quả của các biện pháp đề xuất.
  • Đề nghị các nhà quản lý giáo dục, giáo viên và sinh viên sư phạm nghiên cứu, áp dụng và phát triển các biện pháp này trong thực tiễn giảng dạy.

Hành động tiếp theo: Các trường THPT và Sở Giáo dục nên triển khai tập huấn, xây dựng ngân hàng bài tập thực tiễn và tổ chức thực nghiệm mở rộng nhằm nhân rộng hiệu quả nghiên cứu. Độc giả quan tâm có thể liên hệ với tác giả để nhận tài liệu chi tiết và hỗ trợ triển khai.