Tổng quan nghiên cứu

Tỉnh Đồng Nai là một trong những vùng trọng điểm phát triển nông nghiệp và công nghiệp chế biến nông sản của Việt Nam, đặc biệt nổi bật với cây điều – loại cây công nghiệp lâu năm có diện tích trồng lớn thứ hai cả nước, khoảng hơn 40.000 ha. Theo số liệu năm 2017, Đồng Nai chiếm 13,26% tổng diện tích trồng điều cả nước và đóng góp gần 15% sản lượng điều quốc gia, tương đương 45,7 nghìn tấn. Tuy nhiên, diện tích trồng điều tại tỉnh có xu hướng giảm dần trong những năm gần đây do giá cả bấp bênh, đầu ra không ổn định và ảnh hưởng của quá trình công nghiệp hóa. Điều này ảnh hưởng trực tiếp đến thu nhập của người nông dân và sự phát triển bền vững của cụm ngành điều.

Luận văn tập trung nghiên cứu nâng cao năng lực cạnh tranh cụm ngành điều của tỉnh Đồng Nai trong giai đoạn 2020-2030. Mục tiêu chính là phân tích, đánh giá các yếu tố ảnh hưởng đến năng lực cạnh tranh của cụm ngành điều, từ đó đề xuất các giải pháp phù hợp nhằm phát triển bền vững, nâng cao giá trị gia tăng và cải thiện đời sống người dân. Phạm vi nghiên cứu bao gồm toàn tỉnh Đồng Nai với dữ liệu thu thập trong giai đoạn 2015-2018, kết hợp khảo sát thực tế từ năm 2017-2018. Nghiên cứu có ý nghĩa quan trọng trong việc định hướng phát triển ngành điều, góp phần nâng cao hiệu quả kinh tế, bảo vệ môi trường và phát triển kinh tế nông thôn.

Cơ sở lý thuyết và phương pháp nghiên cứu

Khung lý thuyết áp dụng

Luận văn sử dụng khung phân tích năng lực cạnh tranh địa phương của Michael Porter, được điều chỉnh bởi các chuyên gia trong nước, tập trung vào ba nhóm nhân tố chính: lợi thế sẵn có của địa phương, năng lực cạnh tranh cấp địa phương và năng lực cạnh tranh cấp doanh nghiệp. Trong đó, cụm ngành đóng vai trò trung tâm, ảnh hưởng trực tiếp đến năng lực cạnh tranh của doanh nghiệp và địa phương.

Ngoài ra, mô hình kim cương của Porter được áp dụng để đánh giá năng lực cạnh tranh cụm ngành điều, bao gồm bốn yếu tố: điều kiện nhân tố sản xuất (như lao động, công nghệ, cơ sở hạ tầng), điều kiện cầu (nhu cầu trong và ngoài nước), các ngành công nghiệp hỗ trợ và liên quan, cùng bối cảnh chiến lược và cạnh tranh của doanh nghiệp. Lý thuyết về cụm ngành cũng được vận dụng để phân tích cấu trúc, vai trò và điều kiện phát triển của cụm ngành điều tại Đồng Nai.

Các khái niệm chính bao gồm: năng lực cạnh tranh, cụm ngành, chuỗi giá trị, mô hình kim cương, và các yếu tố ảnh hưởng đến năng lực cạnh tranh như chính sách, công nghệ, thị trường và liên kết các thành phần trong cụm ngành.

Phương pháp nghiên cứu

Nghiên cứu sử dụng phương pháp định tính kết hợp định lượng với quy trình nghiên cứu 7 bước, bao gồm: xây dựng sơ đồ cụm ngành, phân tích nguồn gốc và sự phát triển, đánh giá hiện trạng, vẽ bản đồ vị trí các hoạt động kinh tế, đánh giá năng lực cạnh tranh theo mô hình kim cương, xây dựng sơ đồ hiện trạng và đề xuất chính sách.

Nguồn dữ liệu gồm số liệu thứ cấp từ các cơ quan như Hiệp hội Điều Việt Nam, Sở Nông nghiệp và PTNT, Cục Thống kê tỉnh Đồng Nai, các doanh nghiệp chế biến điều và UBND các huyện trọng điểm. Dữ liệu sơ cấp được thu thập qua phỏng vấn chuyên sâu với các doanh nghiệp, nông dân, cơ quan quản lý và các tổ chức liên quan.

Phân tích dữ liệu sử dụng phương pháp thống kê mô tả, so sánh đối chiếu với các tỉnh khác, tổng hợp và phân tích chuỗi giá trị cụm ngành điều. Phương pháp chuyên gia được áp dụng để thu thập ý kiến đánh giá, nhận định về thực trạng và giải pháp phát triển cụm ngành.

Cỡ mẫu khảo sát bao gồm 3 hộ nông dân trồng điều, 3 hộ thu mua, 3 đơn vị gia công chế biến và 1 doanh nghiệp chế biến xuất khẩu, cùng các lãnh đạo và chuyên gia trong ngành. Phương pháp chọn mẫu chủ yếu là chọn mẫu phi xác suất theo tiêu chí đại diện cho các thành phần trong chuỗi giá trị.

Kết quả nghiên cứu và thảo luận

Những phát hiện chính

  1. Diện tích và sản lượng điều giảm nhưng giá trị xuất khẩu tăng: Diện tích trồng điều tại Đồng Nai giảm từ 50,1 nghìn ha năm 2005 xuống còn khoảng 40 nghìn ha năm 2017, tuy nhiên sản lượng xuất khẩu hạt điều năm 2018 đạt khoảng 52 nghìn tấn, tăng hơn 35% so với năm trước, với trị giá gần 400 triệu USD, tăng 16%. Điều này cho thấy hiệu quả xuất khẩu được cải thiện dù diện tích thu hẹp.

  2. Cấu trúc cụm ngành điều còn manh mún, công nghệ chế biến thấp: Toàn tỉnh có 39 doanh nghiệp chế biến chính thức và gần 100 cơ sở nhỏ lẻ không đăng ký, phần lớn sử dụng công nghệ thô sơ, kết hợp thủ công. Sản phẩm chủ yếu là hạt điều nhân trắng (chiếm 95%), còn sản phẩm chế biến sâu như điều rang muối chiếm tỷ trọng nhỏ (khoảng 3-4% sản lượng).

  3. Thiếu thương hiệu và liên kết trong cụm ngành: Sản phẩm điều Đồng Nai chưa được đăng ký nhãn hiệu và chỉ dẫn địa lý, dẫn đến việc nhiều doanh nghiệp phải gắn mác thương hiệu của tỉnh khác như Bình Phước. Liên kết giữa nông dân, doanh nghiệp và các tổ chức hỗ trợ còn lỏng lẻo, thiếu hợp đồng chính thức, gây khó khăn trong kiểm soát chất lượng và giá cả.

  4. Thị trường xuất khẩu đa dạng nhưng cạnh tranh gay gắt: Đồng Nai xuất khẩu điều chủ yếu sang Trung Quốc (chiếm 50% kim ngạch), Mỹ, Anh, Hà Lan, Đức và Israel. Thị trường thế giới có nhu cầu tăng trưởng ổn định, đặc biệt tại Ấn Độ, Mỹ và EU, tuy nhiên Việt Nam phải nhập khẩu lượng lớn điều thô từ châu Phi để đáp ứng chế biến, tạo áp lực cạnh tranh và rủi ro về nguồn nguyên liệu.

Thảo luận kết quả

Nguyên nhân diện tích trồng điều giảm là do giá cả bấp bênh, đầu ra không ổn định, cùng với ảnh hưởng của công nghiệp hóa làm người dân chuyển đổi sang cây trồng khác có giá trị kinh tế cao hơn. Mặc dù vậy, giá trị xuất khẩu tăng cho thấy các doanh nghiệp chế biến đã nâng cao năng lực, tận dụng tốt thị trường quốc tế.

Công nghệ chế biến còn lạc hậu và quy mô nhỏ lẻ làm giảm năng suất và chất lượng sản phẩm, ảnh hưởng đến sức cạnh tranh. Việc thiếu thương hiệu và chỉ dẫn địa lý khiến sản phẩm khó tạo dựng niềm tin với người tiêu dùng, đồng thời làm giảm giá trị gia tăng.

So sánh với các nghiên cứu về cụm ngành nông nghiệp khác, như hồ tiêu Bà Rịa – Vũng Tàu hay cà phê Tây Nguyên, điểm chung là thiếu sự liên kết chặt chẽ giữa các thành phần trong cụm ngành và vai trò hỗ trợ của chính quyền chưa phát huy tối đa. Điều này cũng đúng với cụm ngành điều Đồng Nai, nơi các hiệp hội và tổ chức hỗ trợ còn hoạt động yếu kém.

Dữ liệu có thể được trình bày qua biểu đồ thể hiện xu hướng diện tích trồng điều giảm nhưng kim ngạch xuất khẩu tăng, bảng so sánh công nghệ chế biến và quy mô doanh nghiệp, cùng sơ đồ mạng lưới liên kết các thành phần trong cụm ngành để minh họa sự phân tán và thiếu liên kết.

Đề xuất và khuyến nghị

  1. Xây dựng và đăng ký thương hiệu, chỉ dẫn địa lý cho sản phẩm điều Đồng Nai: Tăng cường hỗ trợ doanh nghiệp và hợp tác xã trong việc đăng ký nhãn hiệu, chỉ dẫn địa lý nhằm nâng cao giá trị thương hiệu, tạo niềm tin với người tiêu dùng trong và ngoài nước. Thời gian thực hiện trong 2 năm đầu, chủ thể là Sở Khoa học và Công nghệ phối hợp với Hiệp hội Điều tỉnh.

  2. Đẩy mạnh ứng dụng công nghệ cao trong sản xuất và chế biến: Hỗ trợ đầu tư máy móc hiện đại, kỹ thuật chế biến sâu để nâng cao chất lượng sản phẩm, giảm chi phí và tăng giá trị gia tăng. Triển khai trong 3-5 năm, do các doanh nghiệp phối hợp với các viện nghiên cứu và trung tâm khuyến nông thực hiện.

  3. Tăng cường liên kết chuỗi giá trị giữa nông dân, doanh nghiệp và tổ chức hỗ trợ: Xây dựng mô hình hợp tác, hợp đồng rõ ràng giữa các bên nhằm ổn định nguồn nguyên liệu, nâng cao chất lượng và kiểm soát giá cả. Thời gian thực hiện liên tục, chủ thể là UBND các huyện, Hiệp hội Điều và các tổ chức liên quan.

  4. Phát triển thị trường tiêu thụ trong nước và mở rộng xuất khẩu: Đẩy mạnh quảng bá sản phẩm, phát triển kênh phân phối hiện đại, tận dụng các hiệp định thương mại tự do để mở rộng thị trường xuất khẩu. Thực hiện trong 5 năm, do Sở Công Thương phối hợp với doanh nghiệp và các cơ quan xúc tiến thương mại.

  5. Hỗ trợ đào tạo nâng cao năng lực cho người lao động và quản lý: Tổ chức các khóa đào tạo kỹ thuật trồng trọt, chế biến và quản lý doanh nghiệp nhằm nâng cao trình độ và hiệu quả sản xuất. Thời gian triển khai liên tục, do các trường đại học, trung tâm khuyến nông và doanh nghiệp phối hợp thực hiện.

Đối tượng nên tham khảo luận văn

  1. Các nhà quản lý và hoạch định chính sách địa phương: Luận văn cung cấp cơ sở khoa học để xây dựng chính sách phát triển cụm ngành điều, nâng cao năng lực cạnh tranh và phát triển bền vững ngành nông nghiệp tỉnh Đồng Nai.

  2. Doanh nghiệp chế biến và xuất khẩu điều: Tham khảo các phân tích về chuỗi giá trị, thị trường và công nghệ chế biến để cải tiến quy trình sản xuất, nâng cao chất lượng sản phẩm và mở rộng thị trường.

  3. Hợp tác xã và nông dân trồng điều: Hiểu rõ các yếu tố ảnh hưởng đến năng lực cạnh tranh, từ đó áp dụng các giải pháp kỹ thuật, liên kết với doanh nghiệp để ổn định đầu ra và tăng thu nhập.

  4. Các nhà nghiên cứu và sinh viên chuyên ngành quản lý công, kinh tế nông nghiệp: Tài liệu tham khảo hữu ích về phương pháp nghiên cứu cụm ngành, mô hình kim cương và ứng dụng thực tiễn trong phát triển kinh tế địa phương.

Câu hỏi thường gặp

  1. Năng lực cạnh tranh cụm ngành điều là gì?
    Năng lực cạnh tranh cụm ngành điều là khả năng của toàn bộ các thành phần trong cụm ngành (nông dân, doanh nghiệp, tổ chức hỗ trợ) phối hợp hiệu quả để tạo ra sản phẩm điều có chất lượng cao, giá trị gia tăng lớn và chiếm lĩnh thị trường trong và ngoài nước.

  2. Tại sao diện tích trồng điều tại Đồng Nai giảm?
    Nguyên nhân chính là giá cả hạt điều bấp bênh, đầu ra không ổn định, người dân chuyển đổi sang cây trồng khác có giá trị kinh tế cao hơn và ảnh hưởng của quá trình công nghiệp hóa làm thu hẹp diện tích đất nông nghiệp.

  3. Công nghệ chế biến điều hiện nay ở Đồng Nai như thế nào?
    Phần lớn công nghệ chế biến còn thô sơ, kết hợp thủ công với máy móc đơn giản, dẫn đến năng suất thấp và chất lượng sản phẩm chưa cao, chủ yếu sản xuất hạt điều nhân trắng, ít chế biến sâu.

  4. Làm thế nào để nâng cao giá trị sản phẩm điều Đồng Nai?
    Cần xây dựng thương hiệu, áp dụng công nghệ chế biến hiện đại, tăng cường liên kết chuỗi giá trị, phát triển thị trường tiêu thụ và đào tạo nâng cao năng lực cho người lao động.

  5. Thị trường xuất khẩu chính của điều Đồng Nai là ở đâu?
    Thị trường chính gồm Trung Quốc, Mỹ, Anh, Hà Lan, Đức và Israel, trong đó Trung Quốc chiếm khoảng 50% kim ngạch xuất khẩu. Thị trường này có nhu cầu tăng trưởng ổn định nhưng cũng cạnh tranh gay gắt.

Kết luận

  • Đồng Nai là tỉnh có diện tích trồng điều lớn thứ hai cả nước, đóng góp quan trọng vào sản lượng và giá trị xuất khẩu hạt điều Việt Nam.
  • Diện tích trồng điều giảm do nhiều yếu tố kinh tế và xã hội, trong khi giá trị xuất khẩu tăng cho thấy tiềm năng phát triển chế biến và thị trường.
  • Cụm ngành điều còn nhiều hạn chế về công nghệ chế biến, liên kết chuỗi giá trị và xây dựng thương hiệu, ảnh hưởng đến năng lực cạnh tranh.
  • Luận văn đề xuất các giải pháp trọng tâm gồm xây dựng thương hiệu, ứng dụng công nghệ cao, tăng cường liên kết, phát triển thị trường và đào tạo nguồn nhân lực.
  • Các bước tiếp theo cần tập trung triển khai các khuyến nghị trong giai đoạn 2020-2030 nhằm phát triển cụm ngành điều bền vững, nâng cao thu nhập người dân và đóng góp vào phát triển kinh tế địa phương.

Quý độc giả và các nhà quản lý, doanh nghiệp được khuyến khích áp dụng các kết quả nghiên cứu và giải pháp đề xuất để thúc đẩy sự phát triển năng lực cạnh tranh cụm ngành điều tỉnh Đồng Nai trong thời gian tới.