Tổng quan nghiên cứu

Quản lý rừng cộng đồng là một trong những giải pháp quan trọng nhằm bảo vệ và phát triển tài nguyên rừng bền vững, đồng thời góp phần nâng cao đời sống kinh tế của người dân địa phương. Tại thôn Mõ, xã Kim Sơn, huyện Kim Bôi, tỉnh Hòa Bình, với diện tích đất lâm nghiệp có rừng là 964,55 ha, trong đó rừng tự nhiên chiếm 688,3 ha, việc quản lý rừng cộng đồng đóng vai trò thiết yếu trong bảo vệ môi trường và phát triển kinh tế xã hội. Nghiên cứu được thực hiện từ tháng 6 đến tháng 11 năm 2019 nhằm đánh giá thực trạng quản lý rừng cộng đồng tại địa phương, phân tích các tác động ảnh hưởng và đề xuất giải pháp nâng cao hiệu quả quản lý.

Mục tiêu cụ thể của nghiên cứu bao gồm: đánh giá hiện trạng rừng và chất lượng rừng trước, sau khi giao cho cộng đồng quản lý; phân tích hình thức tổ chức quản lý và hiệu quả quản lý rừng cộng đồng; xác định các bên liên quan và các tác động bất lợi; đề xuất các giải pháp chính sách và kỹ thuật nhằm nâng cao hiệu quả quản lý. Nghiên cứu có phạm vi không gian tại thôn Mõ, xã Kim Sơn, với thời gian nghiên cứu trong năm 2019. Kết quả nghiên cứu có ý nghĩa quan trọng trong việc phát huy vai trò cộng đồng trong bảo vệ rừng, góp phần giảm nghèo và ứng phó biến đổi khí hậu, đồng thời cung cấp cơ sở khoa học cho các chính sách quản lý rừng cộng đồng tại địa phương và các vùng tương tự.

Cơ sở lý thuyết và phương pháp nghiên cứu

Khung lý thuyết áp dụng

Nghiên cứu dựa trên các lý thuyết và mô hình quản lý rừng cộng đồng (QLRCĐ) được công nhận rộng rãi. Theo FAO (1978), lâm nghiệp cộng đồng là hoạt động quản lý rừng có sự tham gia trực tiếp của người dân địa phương nhằm bảo vệ và sử dụng bền vững tài nguyên rừng. Arnold (1992) định nghĩa lâm nghiệp cộng đồng là tập hợp các hoạt động gắn kết người dân với cây và rừng, bao gồm cả lợi ích thu được từ rừng. Khái niệm quản lý rừng cộng đồng tại Việt Nam được hiểu là sự tham gia của cộng đồng địa phương trong tổ chức, điều khiển các hoạt động quản lý, bảo vệ và sử dụng rừng do Nhà nước giao hoặc quản lý truyền thống.

Nghiên cứu áp dụng các nguyên tắc cơ bản của QLRCĐ như: sự tham gia đầy đủ của người dân trong ra quyết định; tính đơn giản và hiệu quả về chi phí trong quản lý; tính tương ứng với nhu cầu thực tế của cộng đồng; và sự phù hợp với khung pháp lý hiện hành. Các khái niệm chính bao gồm: quyền sở hữu chung của cộng đồng, phân chia lợi ích từ rừng, vai trò của các bên liên quan trong quản lý rừng, và các hình thức tổ chức quản lý rừng cộng đồng.

Phương pháp nghiên cứu

Nguồn dữ liệu chính bao gồm số liệu thứ cấp từ các báo cáo, tài liệu pháp luật, bản đồ hiện trạng rừng, và số liệu điều tra thực địa tại thôn Mõ. Phương pháp nghiên cứu kết hợp phân tích tài liệu có sẵn và nghiên cứu hiện trường với các kỹ thuật phỏng vấn cá nhân, thảo luận nhóm và quan sát trực tiếp.

Cỡ mẫu nghiên cứu gồm: 7 cá nhân liên quan trực tiếp đến quản lý rừng cộng đồng, 15 nông dân chủ chốt đại diện cho các nhóm hộ khá, trung bình và nghèo, cùng cán bộ địa chính, kiểm lâm và cán bộ thôn. Phương pháp chọn mẫu là chọn mẫu phi xác suất theo tiêu chí nhằm đảm bảo đại diện các nhóm đối tượng liên quan.

Phân tích số liệu sử dụng phương pháp thống kê mô tả, so sánh và phân tích định lượng bằng phần mềm Excel. Kết quả được trình bày dưới dạng bảng biểu, biểu đồ và sơ đồ để minh họa các phát hiện chính. Timeline nghiên cứu kéo dài 6 tháng, từ tháng 6 đến tháng 11 năm 2019, bao gồm thu thập dữ liệu, xử lý và phân tích số liệu, thảo luận kết quả và đề xuất giải pháp.

Kết quả nghiên cứu và thảo luận

Những phát hiện chính

  1. Hiện trạng rừng cộng đồng: Diện tích rừng cộng đồng tại thôn Mõ là 428,38 ha, chiếm phần lớn diện tích rừng của thôn. Rừng chủ yếu là rừng thứ sinh, với độ che phủ trung bình khoảng 40%, đường kính trung bình cây rừng từ 12 đến 18 cm. Chất lượng rừng được đánh giá là nghèo kiệt, chủ yếu là rừng non phát triển sau khai thác. So sánh hiện trạng rừng năm 1994 và 2014 cho thấy rừng chuyển từ trạng thái phục hồi sau nương rẫy (IIa) sang trạng thái phục hồi sau khai thác kiệt (IIb), phản ánh sự suy giảm chất lượng rừng trong giai đoạn này.

  2. Hình thức tổ chức quản lý: Cơ cấu tổ chức quản lý rừng cộng đồng gồm UBND huyện, Ban chỉ đạo bảo vệ và phát triển rừng, Hạt Kiểm lâm, UBND xã, lực lượng kiểm lâm địa bàn, tổ đội bảo vệ rừng thôn và lực lượng công an, dân quân tự vệ. Tuy nhiên, chính sách hỗ trợ và chế độ bồi dưỡng cho lực lượng bảo vệ rừng còn hạn chế, ảnh hưởng đến hiệu quả hoạt động.

  3. Hiệu quả quản lý và hưởng lợi từ rừng: Người dân chủ yếu thu hái lâm sản ngoài gỗ phục vụ nhu cầu gia đình như tre nứa, củi, mật ong, cây dược liệu. Thu nhập từ rừng chiếm tỷ trọng cao nhất ở nhóm hộ nghèo (37%), thấp hơn ở nhóm hộ trung bình (13%) và khá (4%). Các khoản hỗ trợ từ dự án khoanh nuôi bảo vệ rừng được phân bổ hợp lý, góp phần nâng cao ý thức bảo vệ rừng.

  4. Tình hình vi phạm và phòng cháy chữa cháy rừng: Từ năm 2015 đến 2018, xã Kim Sơn xảy ra 11 vụ vi phạm Luật Lâm nghiệp, chủ yếu là lấn chiếm đất rừng và phá rừng với mức xử phạt hành chính. Công tác phòng cháy chữa cháy rừng được tổ chức chặt chẽ với phương án cụ thể, trực 24/24 giờ vào mùa cao điểm, tuy nhiên vẫn tiềm ẩn nguy cơ do điều kiện khí hậu khô nóng và gió mạnh.

Thảo luận kết quả

Việc rừng cộng đồng tại thôn Mõ chủ yếu là rừng thứ sinh và có chất lượng nghèo kiệt phản ánh tác động của khai thác và quản lý chưa đồng bộ trong quá khứ. Sự chuyển đổi trạng thái rừng từ IIa sang IIb cho thấy cần có các biện pháp phục hồi và làm giàu rừng hiệu quả hơn. Cơ cấu tổ chức quản lý tuy đầy đủ nhưng thiếu sự hỗ trợ về chính sách và chế độ đã ảnh hưởng đến động lực tham gia của lực lượng bảo vệ rừng.

So với các nghiên cứu tại các vùng khác ở Việt Nam và quốc tế, kết quả cho thấy vai trò quan trọng của cộng đồng trong bảo vệ rừng, nhưng cũng gặp nhiều thách thức về quyền lợi và nguồn lực. Việc thu nhập từ rừng chiếm tỷ trọng cao ở nhóm hộ nghèo cho thấy rừng là nguồn sinh kế quan trọng, do đó cần đảm bảo quyền lợi và hỗ trợ kỹ thuật để phát triển bền vững.

Công tác tuyên truyền và phòng chống vi phạm đã có chuyển biến tích cực, tuy nhiên vẫn cần tăng cường hơn nữa để giảm thiểu các hành vi xâm hại tài nguyên rừng. Dữ liệu có thể được trình bày qua biểu đồ cơ cấu thu nhập theo nhóm hộ và bảng thống kê các vụ vi phạm để minh họa rõ nét hơn.

Đề xuất và khuyến nghị

  1. Tăng cường công tác tuyên truyền, giáo dục pháp luật về quản lý rừng cộng đồng: Tổ chức các buổi tập huấn, hội thảo định kỳ cho cán bộ và người dân, mở rộng đối tượng tuyên truyền đến toàn bộ các thôn trong xã. Mục tiêu nâng cao nhận thức và trách nhiệm bảo vệ rừng trong vòng 12 tháng, do UBND xã phối hợp với Hạt Kiểm lâm thực hiện.

  2. Cải thiện chính sách hỗ trợ và chế độ cho lực lượng bảo vệ rừng: Xây dựng cơ chế bồi dưỡng, khen thưởng phù hợp nhằm khuyến khích lực lượng bảo vệ rừng tham gia tích cực. Thực hiện trong 6 tháng tới, do UBND huyện và xã chủ trì.

  3. Áp dụng các biện pháp kỹ thuật phục hồi và làm giàu rừng: Triển khai các dự án khoanh nuôi, trồng mới và cải tạo rừng nhằm nâng cao chất lượng rừng cộng đồng, tập trung vào các diện tích rừng thứ sinh nghèo kiệt. Thời gian thực hiện 2-3 năm, phối hợp giữa Ban quản lý rừng thôn và các tổ chức chuyên môn.

  4. Xây dựng mô hình đồng quản lý rừng dựa vào cộng đồng: Thí điểm mô hình đồng quản lý giữa cộng đồng, chính quyền và các tổ chức liên quan nhằm tăng cường hiệu quả quản lý và phân chia lợi ích công bằng. Thời gian triển khai 1 năm, do UBND xã và các bên liên quan phối hợp thực hiện.

  5. Tăng cường công tác phòng cháy chữa cháy rừng và xử lý vi phạm: Nâng cao năng lực, trang thiết bị cho lực lượng phòng cháy chữa cháy, đồng thời tăng cường kiểm tra, xử lý nghiêm các hành vi vi phạm Luật Lâm nghiệp. Thực hiện liên tục hàng năm, do Hạt Kiểm lâm và UBND xã đảm nhiệm.

Đối tượng nên tham khảo luận văn

  1. Cán bộ quản lý nhà nước về lâm nghiệp: Nghiên cứu cung cấp cơ sở khoa học và thực tiễn để xây dựng chính sách, kế hoạch quản lý rừng cộng đồng hiệu quả, đặc biệt tại các vùng miền núi và đồng bào dân tộc thiểu số.

  2. Các tổ chức phi chính phủ và dự án phát triển lâm nghiệp cộng đồng: Thông tin chi tiết về thực trạng, khó khăn và giải pháp giúp thiết kế các chương trình hỗ trợ phù hợp, nâng cao hiệu quả bảo vệ và phát triển rừng.

  3. Nhà nghiên cứu và sinh viên chuyên ngành lâm học, quản lý tài nguyên môi trường: Cung cấp dữ liệu thực địa, phương pháp nghiên cứu và phân tích chuyên sâu về quản lý rừng cộng đồng, làm tài liệu tham khảo học thuật.

  4. Cộng đồng dân cư và các nhóm hộ tại vùng có rừng cộng đồng: Giúp hiểu rõ vai trò, quyền lợi và trách nhiệm trong quản lý rừng, từ đó nâng cao ý thức và tham gia tích cực vào công tác bảo vệ rừng.

Câu hỏi thường gặp

  1. Quản lý rừng cộng đồng là gì?
    Quản lý rừng cộng đồng là sự tham gia của người dân địa phương trong việc tổ chức, bảo vệ và sử dụng rừng do Nhà nước giao hoặc quản lý truyền thống, nhằm bảo vệ tài nguyên rừng bền vững và nâng cao sinh kế.

  2. Hiệu quả quản lý rừng cộng đồng tại thôn Mõ như thế nào?
    Rừng được bảo vệ tốt trong giai đoạn đầu sau giao khoán, tuy nhiên chất lượng rừng hiện nay chủ yếu là rừng thứ sinh nghèo kiệt. Thu nhập từ rừng đóng vai trò quan trọng với nhóm hộ nghèo, chiếm 37% tổng thu nhập.

  3. Những khó khăn chính trong quản lý rừng cộng đồng là gì?
    Thiếu chính sách hỗ trợ rõ ràng cho lực lượng bảo vệ rừng, nhận thức pháp luật của người dân chưa đồng đều, và các hành vi vi phạm như lấn chiếm đất rừng, phá rừng vẫn còn xảy ra.

  4. Các giải pháp kỹ thuật nào được đề xuất để nâng cao chất lượng rừng?
    Triển khai các dự án khoanh nuôi, trồng mới và cải tạo rừng nhằm làm giàu rừng, tăng độ che phủ và đa dạng sinh học, đồng thời áp dụng kỹ thuật quản lý bền vững phù hợp với điều kiện địa phương.

  5. Vai trò của cộng đồng trong phòng cháy chữa cháy rừng ra sao?
    Cộng đồng là lực lượng quan trọng trong phát hiện sớm, phối hợp với các cơ quan chức năng thực hiện trực 24/24 giờ vào mùa cao điểm, góp phần giảm thiểu thiệt hại do cháy rừng gây ra.

Kết luận

  • Rừng cộng đồng tại thôn Mõ có diện tích lớn nhưng chất lượng rừng chủ yếu là rừng thứ sinh nghèo kiệt, cần có biện pháp phục hồi hiệu quả.
  • Cơ cấu tổ chức quản lý rừng đầy đủ nhưng thiếu chính sách hỗ trợ và chế độ đã ảnh hưởng đến hiệu quả bảo vệ rừng.
  • Thu nhập từ rừng đóng vai trò quan trọng với nhóm hộ nghèo, thể hiện tầm quan trọng của rừng trong sinh kế cộng đồng.
  • Công tác tuyên truyền, phòng cháy chữa cháy và xử lý vi phạm đã có chuyển biến tích cực nhưng cần được tăng cường hơn nữa.
  • Đề xuất các giải pháp chính sách, kỹ thuật và mô hình đồng quản lý nhằm nâng cao hiệu quả quản lý rừng cộng đồng trong thời gian tới.

Next steps: Triển khai các giải pháp đề xuất trong vòng 1-3 năm, đồng thời tiếp tục nghiên cứu đánh giá hiệu quả để điều chỉnh phù hợp.

Call to action: Các cơ quan quản lý, tổ chức và cộng đồng cần phối hợp chặt chẽ để thực hiện các giải pháp nhằm bảo vệ và phát triển rừng cộng đồng bền vững, góp phần nâng cao đời sống người dân và bảo vệ môi trường sinh thái.