Tổng quan nghiên cứu

Ngân sách nhà nước (NSNN) là công cụ quan trọng trong điều chỉnh vĩ mô nền kinh tế, góp phần xây dựng nền tài chính quốc gia vững mạnh và thúc đẩy phát triển kinh tế - xã hội. Theo Luật Ngân sách Nhà nước năm 2015, ngân sách xã là bộ phận cấu thành của NSNN, đóng vai trò quan trọng trong việc triển khai chính sách của Đảng và pháp luật của Nhà nước đến người dân. Trên địa bàn huyện Thới Bình, tỉnh Cà Mau, công tác quản lý ngân sách xã đã đạt được nhiều kết quả tích cực, góp phần ổn định chính trị và phát triển kinh tế - xã hội. Tuy nhiên, thực tiễn cho thấy còn tồn tại nhiều bất cập trong việc thi hành pháp luật về ngân sách cấp xã, ảnh hưởng đến hiệu quả quản lý và phát triển địa phương.

Mục tiêu nghiên cứu nhằm đánh giá thực trạng pháp luật về ngân sách cấp xã, phân tích các hạn chế trong quản lý ngân sách tại huyện Thới Bình, đồng thời đề xuất các biện pháp nâng cao hiệu quả quản lý ngân sách cấp xã. Nghiên cứu tập trung vào các khía cạnh phân cấp quản lý ngân sách, quyền tự chủ của cấp xã trong lập, chấp hành và quyết toán ngân sách, cũng như sự tham gia của người dân và trách nhiệm giải trình trong quản lý ngân sách. Phạm vi nghiên cứu bao gồm các xã, thị trấn trên địa bàn huyện Thới Bình trong giai đoạn từ năm 2014 đến 2017.

Nghiên cứu có ý nghĩa quan trọng trong việc củng cố kiến thức pháp luật về ngân sách cấp xã, đồng thời góp phần hoàn thiện công tác quản lý ngân sách địa phương, tạo nền tảng phát triển kinh tế - xã hội bền vững. Qua đó, nâng cao hiệu quả sử dụng nguồn lực tài chính, tăng cường minh bạch và trách nhiệm giải trình trong quản lý ngân sách cấp xã.

Cơ sở lý thuyết và phương pháp nghiên cứu

Khung lý thuyết áp dụng

Luận văn vận dụng các lý thuyết và mô hình nghiên cứu về quản lý ngân sách nhà nước, phân cấp quản lý tài chính công và trách nhiệm giải trình trong quản lý công. Hai khung lý thuyết chính bao gồm:

  1. Lý thuyết phân cấp quản lý ngân sách: Nhấn mạnh vai trò của phân cấp ngân sách trong việc phân bổ quyền hạn, trách nhiệm và nguồn lực tài chính giữa các cấp chính quyền nhằm tăng cường hiệu quả quản lý và phát triển kinh tế - xã hội. Lý thuyết này làm rõ nguyên tắc phân cấp nguồn thu, nhiệm vụ chi và tỷ lệ phần trăm phân chia ngân sách giữa các cấp.

  2. Lý thuyết trách nhiệm giải trình và sự tham gia của người dân: Tập trung vào vai trò của minh bạch, công khai thông tin ngân sách và sự tham gia của cộng đồng trong giám sát, góp phần nâng cao hiệu quả quản lý ngân sách và phòng chống tham nhũng.

Các khái niệm chính được sử dụng gồm: ngân sách cấp xã, phân cấp quản lý ngân sách, quyền tự chủ tài chính, trách nhiệm giải trình, công khai minh bạch ngân sách, và sự tham gia của người dân trong quản lý ngân sách.

Phương pháp nghiên cứu

Nghiên cứu sử dụng phương pháp phân tích luật học kết hợp với các phương pháp duy vật biện chứng, quy nạp, phân tích, tổng hợp, thống kê và so sánh. Nguồn dữ liệu chính bao gồm các văn bản pháp luật liên quan đến ngân sách nhà nước, các nghị quyết, quyết định của Hội đồng nhân dân và Ủy ban nhân dân tỉnh Cà Mau, báo cáo tài chính ngân sách cấp xã trên địa bàn huyện Thới Bình, cùng các tài liệu nghiên cứu học thuật và báo cáo ngành.

Cỡ mẫu nghiên cứu gồm 12 đơn vị hành chính cấp xã (11 xã và 1 thị trấn) trên địa bàn huyện Thới Bình. Phương pháp chọn mẫu là chọn toàn bộ các xã, thị trấn trong huyện nhằm đảm bảo tính đại diện và toàn diện. Thời gian nghiên cứu tập trung vào giai đoạn 2014-2017, phù hợp với việc thực hiện Luật Ngân sách Nhà nước năm 2015 và các nghị quyết phân cấp ngân sách của tỉnh Cà Mau.

Quá trình phân tích dữ liệu được thực hiện theo timeline: thu thập và tổng hợp dữ liệu pháp lý, phân tích thực trạng quản lý ngân sách cấp xã, đánh giá hiệu quả và hạn chế, cuối cùng đề xuất các giải pháp nâng cao hiệu quả quản lý ngân sách cấp xã.

Kết quả nghiên cứu và thảo luận

Những phát hiện chính

  1. Phân cấp quản lý ngân sách cấp xã còn nhiều bất cập: Luật Ngân sách Nhà nước năm 2015 và Nghị quyết số 02/2016/NQ-HĐND của tỉnh Cà Mau đã quy định rõ nguồn thu, nhiệm vụ chi và tỷ lệ phân chia ngân sách cho các cấp. Tuy nhiên, thực tế cho thấy ngân sách cấp xã vẫn phụ thuộc lớn vào ngân sách cấp trên, với tỷ lệ bổ sung cân đối từ ngân sách tỉnh cho ngân sách huyện và xã tăng từ 215.266 triệu đồng năm 2014 lên khoảng 305 tỷ đồng năm 2016. Việc phân cấp chưa thực sự phù hợp với năng lực quản lý và đặc điểm kinh tế xã hội của từng xã, dẫn đến khó khăn trong cân đối ngân sách.

  2. Quyền tự chủ tài chính của cấp xã còn hạn chế: Mặc dù từ năm 2014, các xã, thị trấn trên địa bàn huyện Thới Bình đã thực hiện chế độ tự chủ, tự chịu trách nhiệm về biên chế và kinh phí quản lý hành chính với tổng kinh phí giao thực hiện tự chủ trong 3 năm là khoảng 146.167 triệu đồng, quyền quyết định ngân sách vẫn chủ yếu thuộc về cấp trên. Biên chế được giao là 286 người, nhưng mức khoán kinh phí hoạt động chưa phù hợp với thực tế, ảnh hưởng đến hiệu quả sử dụng ngân sách.

  3. Quá trình lập, chấp hành và quyết toán ngân sách được quy định đầy đủ nhưng thực hiện chưa đồng bộ: Các giai đoạn ngân sách được thực hiện theo quy định pháp luật với thời gian lập dự toán khoảng 6 tháng trước năm ngân sách, chấp hành và quyết toán theo năm dương lịch. Tuy nhiên, việc công khai, minh bạch và trách nhiệm giải trình trong quá trình này còn hạn chế, gây khó khăn cho người dân trong việc tiếp cận và giám sát ngân sách.

  4. Sự tham gia của người dân và trách nhiệm giải trình trong quản lý ngân sách còn yếu: Mặc dù Luật Ngân sách Nhà nước năm 2015 đã quy định về công khai ngân sách và giám sát ngân sách của cộng đồng, nhưng trên thực tế, việc công khai thông tin ngân sách cấp xã còn mang tính hình thức, thiếu minh bạch và chưa có quy trình hướng dẫn cụ thể. Người dân khó tiếp cận thông tin chi tiết về thu, chi ngân sách, hạn chế sự tham gia giám sát và phản biện xã hội.

Thảo luận kết quả

Nguyên nhân của các hạn chế trên xuất phát từ việc phân cấp ngân sách chưa thực sự rõ ràng và phù hợp với năng lực quản lý của cấp xã, dẫn đến sự phụ thuộc lớn vào ngân sách cấp trên và hạn chế quyền tự chủ tài chính. So sánh với các nghiên cứu trong ngành, việc phân cấp ngân sách cần đảm bảo nguyên tắc “ngân sách cấp nào do cấp đó quyết định” để tăng tính chủ động và trách nhiệm của các cấp chính quyền địa phương.

Việc thực hiện chế độ tự chủ tài chính ở cấp xã đã tạo ra bước tiến trong quản lý ngân sách, tuy nhiên mức khoán kinh phí chưa tương xứng với thực tế, ảnh hưởng đến hiệu quả hoạt động của các đơn vị. Điều này phù hợp với các báo cáo ngành cho thấy nhiều địa phương còn gặp khó khăn trong cân đối ngân sách và quản lý chi tiêu.

Về sự tham gia của người dân, mặc dù có quy định pháp luật nhưng thiếu hướng dẫn chi tiết và công khai minh bạch thông tin đã làm giảm hiệu quả giám sát của cộng đồng. Kết quả này tương đồng với các nghiên cứu về quản lý ngân sách công cho thấy minh bạch và trách nhiệm giải trình là yếu tố then chốt để nâng cao hiệu quả quản lý tài chính công.

Dữ liệu có thể được trình bày qua biểu đồ thể hiện tỷ lệ ngân sách cấp xã được bổ sung từ cấp trên qua các năm, bảng tổng hợp số liệu biên chế và kinh phí tự chủ, cũng như biểu đồ đánh giá mức độ công khai minh bạch ngân sách theo khảo sát người dân.

Đề xuất và khuyến nghị

  1. Tăng cường phân cấp ngân sách thực chất cho cấp xã: Giao quyền tự chủ cao hơn cho cấp xã trong việc quyết định các khoản thu, chi ngân sách, giảm sự phụ thuộc vào ngân sách cấp trên. Đề xuất thực hiện trong giai đoạn 2024-2026, do Hội đồng nhân dân tỉnh và Ủy ban nhân dân tỉnh chủ trì.

  2. Điều chỉnh mức khoán kinh phí hoạt động phù hợp với thực tế: Nâng mức khoán kinh phí cho biên chế cấp xã để đảm bảo đủ nguồn lực hoạt động, đồng thời hỗ trợ mua sắm trang thiết bị chuyên môn. Thời gian thực hiện từ năm 2024, do Sở Tài chính phối hợp với UBND huyện Thới Bình thực hiện.

  3. Hoàn thiện quy trình công khai, minh bạch và trách nhiệm giải trình ngân sách cấp xã: Xây dựng hướng dẫn chi tiết về công khai dự toán, quyết toán ngân sách, kèm theo giải trình rõ ràng để người dân dễ tiếp cận và giám sát. Thực hiện trong năm 2024, do Sở Tài chính và Mặt trận Tổ quốc tỉnh phối hợp triển khai.

  4. Tăng cường sự tham gia của người dân và các tổ chức xã hội trong giám sát ngân sách: Phát huy vai trò của Mặt trận Tổ quốc và các đoàn thể trong việc tổ chức giám sát ngân sách, đồng thời nâng cao năng lực đại biểu Hội đồng nhân dân cấp xã. Thời gian thực hiện từ 2024 đến 2025, do UBND huyện và MTTQ huyện chủ trì.

  5. Rà soát, hoàn thiện pháp luật về phân cấp và quản lý ngân sách cấp xã: Đề xuất sửa đổi, bổ sung các quy định pháp luật để đảm bảo tính rõ ràng, minh bạch và phù hợp với thực tiễn địa phương. Thực hiện trong giai đoạn 2024-2027, do Bộ Tài chính phối hợp với các cơ quan liên quan.

Đối tượng nên tham khảo luận văn

  1. Cán bộ quản lý ngân sách cấp xã, huyện: Nghiên cứu giúp hiểu rõ hơn về pháp luật ngân sách cấp xã, các quy trình lập, chấp hành và quyết toán ngân sách, từ đó nâng cao hiệu quả quản lý tài chính địa phương.

  2. Các nhà hoạch định chính sách và cơ quan quản lý nhà nước: Tài liệu cung cấp cơ sở khoa học để hoàn thiện chính sách phân cấp ngân sách, tăng cường quyền tự chủ và trách nhiệm giải trình của cấp xã.

  3. Các tổ chức xã hội, Mặt trận Tổ quốc và đại biểu Hội đồng nhân dân: Giúp nâng cao nhận thức về vai trò giám sát ngân sách, thúc đẩy sự tham gia của người dân trong quản lý tài chính công.

  4. Học viên, nghiên cứu sinh ngành Luật kinh tế, Tài chính công: Là tài liệu tham khảo quý giá về lý thuyết và thực tiễn quản lý ngân sách nhà nước cấp xã, đặc biệt trong bối cảnh cải cách hành chính và phân cấp quản lý tài chính công.

Câu hỏi thường gặp

  1. Phân cấp ngân sách cấp xã có vai trò gì trong quản lý tài chính công?
    Phân cấp ngân sách giúp phân bổ quyền hạn và trách nhiệm tài chính cho cấp xã, tạo điều kiện cho địa phương chủ động trong quản lý nguồn thu, chi ngân sách, góp phần nâng cao hiệu quả sử dụng ngân sách và phát triển kinh tế - xã hội.

  2. Quyền tự chủ tài chính của cấp xã hiện nay được quy định như thế nào?
    Theo Luật Ngân sách Nhà nước 2015 và các nghị quyết địa phương, cấp xã được thực hiện chế độ tự chủ, tự chịu trách nhiệm về biên chế và kinh phí quản lý hành chính, tuy nhiên quyền quyết định ngân sách vẫn còn hạn chế do phụ thuộc vào ngân sách cấp trên.

  3. Người dân có thể tham gia giám sát ngân sách cấp xã bằng cách nào?
    Người dân tham gia giám sát thông qua việc tiếp cận thông tin công khai về dự toán, quyết toán ngân sách, tham gia các cuộc họp Hội đồng nhân dân, cũng như qua các tổ chức xã hội như Mặt trận Tổ quốc và các đoàn thể chính trị - xã hội.

  4. Những khó khăn chính trong việc công khai minh bạch ngân sách cấp xã là gì?
    Khó khăn gồm thiếu quy trình hướng dẫn chi tiết, thông tin công khai còn mang tính hình thức, khó hiểu, thiếu giải trình kèm theo, và hạn chế trong việc tiếp cận thông tin của người dân.

  5. Các giải pháp nâng cao hiệu quả quản lý ngân sách cấp xã là gì?
    Bao gồm tăng cường phân cấp ngân sách, điều chỉnh mức khoán kinh phí phù hợp, hoàn thiện quy trình công khai minh bạch, tăng cường sự tham gia của người dân và tổ chức xã hội, đồng thời hoàn thiện pháp luật liên quan.

Kết luận

  • Luận văn làm sáng tỏ các vấn đề lý luận và thực tiễn về pháp luật ngân sách cấp xã, đặc biệt tại huyện Thới Bình, tỉnh Cà Mau.
  • Phân tích thực trạng phân cấp quản lý ngân sách, quyền tự chủ tài chính và sự tham gia của người dân trong quản lý ngân sách cấp xã.
  • Đề xuất các giải pháp cụ thể nhằm nâng cao hiệu quả quản lý ngân sách cấp xã, tăng cường minh bạch và trách nhiệm giải trình.
  • Nghiên cứu có giá trị ứng dụng cao, hỗ trợ các cấp chính quyền và tổ chức xã hội trong công tác quản lý tài chính công địa phương.
  • Khuyến nghị tiếp tục hoàn thiện pháp luật và tăng cường đào tạo, nâng cao năng lực quản lý ngân sách cấp xã trong giai đoạn 2024-2027.

Luận văn kêu gọi các cơ quan quản lý, nhà nghiên cứu và cộng đồng cùng chung tay thực hiện các giải pháp nhằm xây dựng hệ thống ngân sách cấp xã hiệu quả, minh bạch và bền vững, góp phần phát triển kinh tế - xã hội địa phương.