Tổng quan nghiên cứu

Trong bối cảnh công nghiệp hóa, hiện đại hóa đất nước, việc đổi mới căn bản, toàn diện giáo dục và đào tạo nhằm phát triển nguồn nhân lực chất lượng cao là nhiệm vụ trọng tâm được Đại hội XII của Đảng xác định. Giáo dục công dân, đặc biệt là phần “Công dân với pháp luật” trong chương trình lớp 12, giữ vai trò quan trọng trong việc hình thành ý thức pháp luật và phẩm chất công dân cho học sinh trung học phổ thông (THPT). Tuy nhiên, thực tế cho thấy phương pháp dạy học truyền thống còn nhiều hạn chế, chưa phát huy được tính tích cực, sáng tạo của học sinh.

Luận văn tập trung nghiên cứu việc sử dụng phương pháp dạy học tình huống vào phần “Công dân với pháp luật” cho học sinh THPT huyện Pác Nặm, tỉnh Bắc Kạn trong năm học 2019-2020. Huyện Pác Nặm là vùng miền núi với đặc điểm học sinh chủ yếu là dân tộc thiểu số, trình độ học lực trung bình và trung bình khá, điều này đặt ra yêu cầu đổi mới phương pháp dạy học để nâng cao chất lượng giáo dục. Mục tiêu nghiên cứu nhằm xây dựng quy trình sử dụng phương pháp tình huống phù hợp, góp phần nâng cao hiệu quả dạy và học môn Giáo dục công dân lớp 12, đồng thời phát triển năng lực giải quyết vấn đề và ý thức pháp luật cho học sinh.

Nghiên cứu có ý nghĩa thiết thực trong việc đổi mới phương pháp dạy học, nâng cao chất lượng giáo dục pháp luật, góp phần xây dựng môi trường học đường lành mạnh, phát huy vai trò của giáo dục công dân trong phát triển nhân cách và năng lực công dân trẻ.

Cơ sở lý thuyết và phương pháp nghiên cứu

Khung lý thuyết áp dụng

Luận văn dựa trên các lý thuyết và mô hình nghiên cứu về phương pháp dạy học tình huống và giáo dục công dân. Hai lý thuyết trọng tâm gồm:

  • Lý thuyết dạy học tình huống: Phương pháp này đặt học sinh vào các tình huống thực tiễn hoặc giả định có vấn đề cần giải quyết, kích thích tư duy phản biện, sáng tạo và phát triển kỹ năng giải quyết vấn đề. Tình huống được thiết kế có tính thực tiễn, liên quan đến kinh nghiệm và phù hợp với khả năng học sinh, tạo điều kiện cho học sinh chủ động tham gia, thảo luận và đưa ra giải pháp.

  • Lý thuyết giáo dục công dân: Tập trung vào việc hình thành kiến thức pháp luật, kỹ năng và thái độ đúng đắn của công dân trong xã hội hiện đại. Nội dung phần “Công dân với pháp luật” trong chương trình lớp 12 bao gồm các chủ đề về bản chất pháp luật, quyền và nghĩa vụ công dân, thực hiện pháp luật và phát triển bền vững.

Các khái niệm chính được sử dụng gồm: phương pháp dạy học tích cực, tình huống học tập, năng lực giải quyết vấn đề, ý thức pháp luật, và phát triển phẩm chất công dân.

Phương pháp nghiên cứu

Nghiên cứu sử dụng kết hợp các phương pháp sau:

  • Phương pháp phân tích và tổng hợp tài liệu: Thu thập, phân tích các công trình nghiên cứu trong và ngoài nước về dạy học tình huống và giáo dục công dân.

  • Phương pháp điều tra xã hội học: Sử dụng bảng hỏi khảo sát 140 học sinh lớp 12 và 2 giáo viên dạy môn Giáo dục công dân tại các trường THPT huyện Pác Nặm để thu thập dữ liệu về mức độ hứng thú, nhận thức và thực trạng áp dụng phương pháp tình huống.

  • Phương pháp thực nghiệm sư phạm: Tiến hành thực nghiệm dạy học theo phương pháp tình huống trong phần “Công dân với pháp luật” tại trường THPT Bộc Bố và Trung tâm GDNN-GDTX huyện Pác Nặm trong năm học 2019-2020 nhằm đánh giá hiệu quả và đề xuất quy trình sử dụng.

  • Phương pháp thống kê toán học: Xử lý số liệu khảo sát và kết quả thực nghiệm để phân tích, so sánh mức độ hứng thú và kết quả học tập trước và sau khi áp dụng phương pháp tình huống.

Cỡ mẫu gồm 140 học sinh lớp 12 và 2 giáo viên, được chọn theo phương pháp chọn mẫu thuận tiện tại các trường THPT trên địa bàn huyện Pác Nặm. Thời gian nghiên cứu tập trung trong năm học 2019-2020.

Kết quả nghiên cứu và thảo luận

Những phát hiện chính

  1. Mức độ hứng thú học tập tăng rõ rệt khi áp dụng phương pháp tình huống: Trước thực nghiệm, chỉ có 9,2% học sinh rất hứng thú và 23,5% hứng thú với môn Giáo dục công dân. Sau thực nghiệm, tỷ lệ này tăng lên 17,9% và 55,7% tương ứng, trong khi số học sinh không hứng thú giảm từ 6,4% xuống 0%.

  2. Kết quả học tập cải thiện đáng kể: Điểm kiểm tra học kỳ I năm học 2019-2020 của học sinh lớp thực nghiệm cao hơn rõ rệt so với lớp đối chứng tại trường THPT Bộc Bố và Trung tâm GDNN-GDTX. Ví dụ, điểm kiểm tra một tiết của lớp thực nghiệm cao hơn từ 10-15% so với lớp đối chứng.

  3. Giáo viên nhận thức tốt về phương pháp tình huống nhưng chưa áp dụng đồng bộ: Hai giáo viên dạy môn GDCD đều có trình độ đại học và đánh giá phương pháp tình huống là hiệu quả, giúp học sinh tích cực và hứng thú hơn. Tuy nhiên, việc sử dụng phương pháp này còn chưa thường xuyên và chưa có quy trình hệ thống.

  4. Hạn chế về cơ sở vật chất và kỹ năng giáo viên: Cơ sở vật chất các trường đã được cải thiện nhưng vẫn còn hạn chế về phòng học chuyên biệt và thiết bị hỗ trợ. Giáo viên cần được bồi dưỡng thêm kỹ năng xây dựng và tổ chức tình huống phù hợp với đặc điểm học sinh dân tộc thiểu số và vùng miền núi.

Thảo luận kết quả

Kết quả nghiên cứu cho thấy phương pháp dạy học tình huống phù hợp với đặc điểm tâm lý, nhận thức của học sinh THPT huyện Pác Nặm, giúp phát huy tính tích cực, chủ động và sáng tạo trong học tập. Việc tăng mức độ hứng thú học tập và cải thiện kết quả kiểm tra phản ánh hiệu quả của phương pháp này trong việc nâng cao chất lượng giáo dục pháp luật.

So sánh với các nghiên cứu trong nước và quốc tế, kết quả phù hợp với xu hướng đổi mới phương pháp dạy học tích cực, đặc biệt trong giáo dục công dân và pháp luật. Việc áp dụng tình huống giúp học sinh không chỉ tiếp thu kiến thức mà còn phát triển kỹ năng giải quyết vấn đề, tư duy phản biện và thái độ tuân thủ pháp luật.

Tuy nhiên, hạn chế về kỹ năng giáo viên và cơ sở vật chất cần được khắc phục để phương pháp tình huống phát huy tối đa hiệu quả. Việc xây dựng quy trình sử dụng tình huống có hệ thống, phù hợp với nội dung chương trình và đặc điểm học sinh là yếu tố then chốt.

Dữ liệu có thể được trình bày qua biểu đồ so sánh mức độ hứng thú trước và sau thực nghiệm, bảng điểm kiểm tra giữa lớp thực nghiệm và đối chứng để minh họa rõ nét hiệu quả phương pháp.

Đề xuất và khuyến nghị

  1. Xây dựng và phổ biến quy trình sử dụng phương pháp tình huống trong dạy học phần “Công dân với pháp luật”: Thiết kế các bước chuẩn mực từ xây dựng tình huống, tổ chức thảo luận đến đánh giá kết quả, áp dụng trong năm học tiếp theo. Chủ thể thực hiện: Sở Giáo dục và Đào tạo Bắc Kạn phối hợp với các trường THPT.

  2. Tổ chức bồi dưỡng nâng cao năng lực cho giáo viên về phương pháp tình huống: Tập huấn kỹ năng xây dựng tình huống thực tiễn, kỹ thuật tổ chức thảo luận và đánh giá học sinh. Thời gian: trong năm học 2021-2022. Chủ thể: Trung tâm bồi dưỡng giáo viên tỉnh Bắc Kạn.

  3. Đầu tư cơ sở vật chất, trang thiết bị hỗ trợ dạy học tích cực: Cải thiện phòng học, trang bị thiết bị nghe nhìn, tài liệu tham khảo để hỗ trợ việc áp dụng phương pháp tình huống hiệu quả. Chủ thể: UBND huyện Pác Nặm và các trường THPT.

  4. Tăng cường phối hợp giữa nhà trường, gia đình và cộng đồng trong giáo dục pháp luật: Tổ chức các hoạt động ngoại khóa, sinh hoạt câu lạc bộ pháp luật, mời chuyên gia pháp luật tham gia giảng dạy và tư vấn. Thời gian: liên tục trong năm học. Chủ thể: Ban giám hiệu các trường, đoàn thanh niên, phụ huynh học sinh.

  5. Đánh giá và điều chỉnh thường xuyên việc áp dụng phương pháp tình huống: Thu thập phản hồi từ giáo viên và học sinh, phân tích kết quả học tập để điều chỉnh nội dung và hình thức tình huống phù hợp hơn. Chủ thể: Tổ chuyên môn các trường THPT.

Đối tượng nên tham khảo luận văn

  1. Giáo viên môn Giáo dục công dân THPT: Nắm bắt phương pháp dạy học tình huống, áp dụng hiệu quả trong giảng dạy phần “Công dân với pháp luật” nhằm nâng cao chất lượng bài giảng và phát triển năng lực học sinh.

  2. Cán bộ quản lý giáo dục các trường THPT: Tham khảo quy trình và giải pháp đổi mới phương pháp dạy học, từ đó chỉ đạo, hỗ trợ giáo viên và xây dựng kế hoạch đào tạo phù hợp.

  3. Sinh viên, nghiên cứu sinh ngành Giáo dục học và Lý luận chính trị: Tài liệu tham khảo về phương pháp dạy học tích cực, đặc biệt trong lĩnh vực giáo dục pháp luật và công dân.

  4. Các nhà hoạch định chính sách giáo dục: Cung cấp cơ sở khoa học để xây dựng chính sách đổi mới phương pháp dạy học, đầu tư phát triển giáo dục công dân và pháp luật trong trường phổ thông.

Câu hỏi thường gặp

  1. Phương pháp dạy học tình huống là gì?
    Phương pháp dạy học tình huống là cách tổ chức dạy học dựa trên việc đưa ra các tình huống thực tiễn hoặc giả định có vấn đề cần giải quyết, giúp học sinh phát triển kỹ năng tư duy phản biện và giải quyết vấn đề. Ví dụ, học sinh được đặt vào tình huống vi phạm pháp luật để thảo luận và tìm giải pháp xử lý.

  2. Tại sao nên áp dụng phương pháp tình huống trong dạy học phần “Công dân với pháp luật”?
    Phương pháp này giúp học sinh hiểu sâu sắc hơn về pháp luật qua trải nghiệm thực tế, phát triển năng lực phân tích, đánh giá và thái độ tuân thủ pháp luật, từ đó nâng cao hiệu quả giáo dục công dân.

  3. Phương pháp này có phù hợp với học sinh vùng miền núi như huyện Pác Nặm không?
    Rất phù hợp vì phương pháp tình huống giúp học sinh dân tộc thiểu số, có trình độ học lực trung bình, phát huy tính tích cực, sáng tạo và chủ động trong học tập, đồng thời gắn kiến thức với thực tiễn cuộc sống của các em.

  4. Những khó khăn khi áp dụng phương pháp tình huống là gì?
    Khó khăn gồm thiếu kỹ năng xây dựng và tổ chức tình huống của giáo viên, hạn chế về cơ sở vật chất, và thói quen học tập truyền thống của học sinh. Cần có bồi dưỡng chuyên môn và đầu tư trang thiết bị hỗ trợ.

  5. Làm thế nào để đánh giá hiệu quả của phương pháp tình huống trong dạy học?
    Có thể đánh giá qua mức độ hứng thú học tập, kết quả kiểm tra, sự tham gia tích cực của học sinh trong các hoạt động thảo luận và giải quyết tình huống, cũng như phản hồi từ giáo viên và học sinh.

Kết luận

  • Phương pháp dạy học tình huống là công cụ hiệu quả giúp phát huy tính tích cực, sáng tạo và năng lực giải quyết vấn đề của học sinh trong môn Giáo dục công dân lớp 12 phần “Công dân với pháp luật”.
  • Thực nghiệm tại huyện Pác Nặm cho thấy mức độ hứng thú học tập và kết quả học tập của học sinh được cải thiện rõ rệt khi áp dụng phương pháp này.
  • Giáo viên cần được bồi dưỡng kỹ năng xây dựng và tổ chức tình huống phù hợp với đặc điểm học sinh vùng miền núi.
  • Cơ sở vật chất và trang thiết bị hỗ trợ dạy học tích cực cần được đầu tư nâng cấp để tạo điều kiện thuận lợi cho việc áp dụng phương pháp tình huống.
  • Các nhà quản lý giáo dục và nhà trường cần xây dựng quy trình chuẩn và tổ chức đánh giá, điều chỉnh thường xuyên để nâng cao hiệu quả dạy học theo phương pháp tình huống.

Tiếp theo, cần triển khai bồi dưỡng giáo viên, hoàn thiện quy trình sử dụng tình huống và mở rộng thực nghiệm tại các trường THPT khác trong tỉnh. Mời các nhà giáo dục, cán bộ quản lý và nghiên cứu sinh quan tâm áp dụng và phát triển phương pháp này nhằm nâng cao chất lượng giáo dục công dân và pháp luật trong trường phổ thông.