Tổng quan nghiên cứu

Trong bối cảnh hội nhập kinh tế quốc tế ngày càng sâu rộng, hoạt động xuất nhập khẩu tại Việt Nam đã có sự phát triển vượt bậc, đòi hỏi các cơ quan quản lý nhà nước, đặc biệt là ngành Hải quan, phải đổi mới và hiện đại hóa thủ tục hành chính. Từ năm 2005, thủ tục hải quan điện tử (TTHQĐT) được triển khai nhằm thay thế thủ tục truyền thống, mang lại nhiều lợi ích thiết thực cho doanh nghiệp và cơ quan Hải quan. Tại Chi cục Hải quan cửa khẩu cảng Hải Phòng khu vực 3, thủ tục này được áp dụng từ năm 2013 đến 2017, với hệ thống thông quan tự động VNACCS/VCIS được đưa vào vận hành từ tháng 4/2014. Qua đó, số lượng tờ khai luồng xanh (miễn kiểm tra hồ sơ và hàng hóa) tăng từ 85.927 tờ năm 2013 lên 180.927 tờ năm 2017, tương đương mức tăng 29% trong năm cuối giai đoạn. Mục tiêu nghiên cứu nhằm đánh giá thực trạng, xác định những khó khăn, bất cập trong quá trình thực hiện TTHQĐT tại Chi cục, từ đó đề xuất các biện pháp nâng cao chất lượng thủ tục, góp phần thúc đẩy hiệu quả quản lý nhà nước và tạo thuận lợi cho hoạt động xuất nhập khẩu. Nghiên cứu có phạm vi tập trung tại Chi cục Hải quan cửa khẩu cảng Hải Phòng khu vực 3 trong giai đoạn 2013-2017, với ý nghĩa quan trọng trong việc hoàn thiện quy trình thủ tục hải quan điện tử, nâng cao năng lực cạnh tranh của doanh nghiệp và phát triển kinh tế bền vững.

Cơ sở lý thuyết và phương pháp nghiên cứu

Khung lý thuyết áp dụng

Luận văn dựa trên các lý thuyết và mô hình quản lý hiện đại trong lĩnh vực hải quan và công nghệ thông tin, bao gồm:

  • Lý thuyết quản lý rủi ro (QLRR): Đây là phương pháp trọng tâm trong quản lý hải quan hiện đại, giúp xác định các đối tượng có nguy cơ cao về buôn lậu, gian lận thương mại, từ đó áp dụng các biện pháp kiểm tra phù hợp nhằm giảm thiểu rủi ro và tạo thuận lợi cho doanh nghiệp tuân thủ pháp luật.

  • Mô hình hệ thống thông quan điện tử VNACCS/VCIS: Hệ thống này bao gồm hai thành phần chính là VNACCS (hệ thống thông quan hàng hóa tự động) và VCIS (hệ thống cơ sở dữ liệu thông tin nghiệp vụ), được xây dựng dựa trên nền tảng công nghệ của Nhật Bản, nhằm tự động hóa quy trình thông quan, nâng cao hiệu quả quản lý và giảm thiểu thủ tục giấy tờ.

  • Khái niệm về thủ tục hải quan điện tử: Theo Luật Hải quan và các văn bản pháp luật liên quan, thủ tục hải quan điện tử là quá trình khai báo, tiếp nhận, xử lý thông tin hải quan qua hệ thống xử lý dữ liệu điện tử, thay thế cho thủ tục truyền thống bằng giấy tờ, giúp tiết kiệm thời gian và chi phí.

  • Tiêu chí đánh giá thủ tục hải quan điện tử: Bao gồm các tiêu chí về cơ chế, chính sách; nguồn nhân lực; cơ sở vật chất kỹ thuật; quy trình thủ tục; và quản lý rủi ro, nhằm đảm bảo tính hiệu quả, minh bạch và phù hợp với chuẩn mực quốc tế.

Phương pháp nghiên cứu

Nghiên cứu sử dụng phương pháp kết hợp định lượng và định tính nhằm đánh giá toàn diện thực trạng TTHQĐT tại Chi cục Hải quan cửa khẩu cảng Hải Phòng khu vực 3. Cụ thể:

  • Nguồn dữ liệu: Số liệu thống kê từ năm 2013 đến 2017 về số lượng tờ khai hải quan theo các luồng (xanh, vàng, đỏ), kim ngạch xuất nhập khẩu, thuế phải nộp; báo cáo nội bộ của Chi cục; khảo sát ý kiến cán bộ công chức và doanh nghiệp; các văn bản pháp luật và tài liệu chuyên ngành.

  • Phương pháp phân tích: Phân tích thống kê mô tả, so sánh tỷ lệ phần trăm tăng trưởng số tờ khai theo từng luồng; phân tích SWOT để đánh giá điểm mạnh, điểm yếu, cơ hội và thách thức; phương pháp so sánh với các nghiên cứu và thực tiễn tại các đơn vị hải quan khác.

  • Timeline nghiên cứu: Thu thập và xử lý dữ liệu trong khoảng thời gian từ tháng 1/2018 đến tháng 10/2018, tập trung phân tích giai đoạn 2013-2017 nhằm phản ánh chính xác quá trình triển khai và vận hành TTHQĐT tại Chi cục.

Kết quả nghiên cứu và thảo luận

Những phát hiện chính

  1. Tăng trưởng số lượng tờ khai luồng xanh: Số tờ khai luồng xanh tại Chi cục tăng từ 85.927 tờ năm 2013 lên 180.927 tờ năm 2017, tương đương mức tăng 110% trong 5 năm, cho thấy hiệu quả của việc áp dụng TTHQĐT trong việc giảm thiểu kiểm tra thủ công và rút ngắn thời gian thông quan.

  2. Nguồn nhân lực có trình độ chuyên môn cao: Trong tổng số 133 công chức thực hiện nhiệm vụ liên quan đến thủ tục hải quan, 11,3% có trình độ thạc sĩ, 84,9% có trình độ đại học, phần lớn thuộc độ tuổi 36-45 (53,38%), đảm bảo năng lực thực hiện công việc. Tuy nhiên, khoảng 30% cán bộ thuộc đội giám sát còn hạn chế về kỹ năng CNTT.

  3. Cơ sở vật chất kỹ thuật được trang bị đầy đủ: Chi cục được trang bị hệ thống mạng WAN, LAN với đường truyền tốc độ cao (từ 256 kbps trở lên), 01 máy chủ và 133 máy trạm, đảm bảo 1 công chức/1 máy tính. Tuy nhiên, vẫn còn tồn tại sự cố nghẽn mạng và một số máy tính cấu hình thấp ảnh hưởng đến hiệu suất làm việc.

  4. Khó khăn trong quy trình thủ tục: Mặc dù TTHQĐT đã giảm thiểu thủ tục giấy tờ và thời gian thông quan, nhưng vẫn còn tồn tại các khó khăn như sự không đồng đều về nhận thức và kỹ năng CNTT của cán bộ, sự cố kỹ thuật trong hệ thống, và một số quy trình chưa được đơn giản hóa tối đa.

Thảo luận kết quả

Việc tăng trưởng số lượng tờ khai luồng xanh phản ánh sự chuyển đổi thành công từ thủ tục truyền thống sang thủ tục điện tử, giúp doanh nghiệp tiết kiệm thời gian và chi phí, đồng thời nâng cao hiệu quả quản lý của cơ quan Hải quan. Kết quả này phù hợp với các nghiên cứu trong ngành hải quan hiện đại, nhấn mạnh vai trò của công nghệ thông tin trong cải cách thủ tục hành chính.

Nguồn nhân lực có trình độ cao là yếu tố then chốt đảm bảo vận hành hiệu quả hệ thống VNACCS/VCIS. Tuy nhiên, sự chênh lệch về kỹ năng CNTT giữa các đội nghiệp vụ, đặc biệt là đội giám sát, cần được khắc phục thông qua đào tạo chuyên sâu và nâng cao nhận thức về vai trò của CNTT trong công tác hải quan.

Cơ sở vật chất kỹ thuật được đầu tư đồng bộ tạo nền tảng vững chắc cho việc triển khai TTHQĐT, nhưng các sự cố kỹ thuật như nghẽn mạng và thiết bị lỗi thời vẫn ảnh hưởng đến hiệu quả công việc, đòi hỏi nâng cấp và bảo trì thường xuyên.

Khó khăn trong quy trình thủ tục, bao gồm các bước kiểm tra hồ sơ và thực tế hàng hóa, cũng như sự phức tạp trong phối hợp giữa các bộ phận, làm giảm tốc độ thông quan và gây khó khăn cho doanh nghiệp. Việc áp dụng các công cụ hỗ trợ và đơn giản hóa thủ tục là cần thiết để nâng cao chất lượng dịch vụ.

Dữ liệu có thể được trình bày qua biểu đồ tăng trưởng số tờ khai theo luồng, bảng phân bố trình độ và độ tuổi cán bộ công chức, cũng như sơ đồ quy trình thủ tục hải quan điện tử để minh họa rõ ràng các phát hiện.

Đề xuất và khuyến nghị

  1. Tăng cường đào tạo và nâng cao năng lực CNTT cho cán bộ công chức: Tổ chức các khóa đào tạo chuyên sâu về kỹ năng sử dụng hệ thống VNACCS/VCIS và các công nghệ mới, đặc biệt tập trung vào đội giám sát và cán bộ có kỹ năng hạn chế. Mục tiêu nâng tỷ lệ cán bộ thành thạo CNTT lên trên 90% trong vòng 12 tháng.

  2. Nâng cấp và bảo trì hệ thống cơ sở vật chất kỹ thuật: Đầu tư nâng cấp đường truyền mạng, thay thế máy tính cấu hình thấp, đảm bảo hệ thống vận hành ổn định, giảm thiểu sự cố kỹ thuật. Thực hiện bảo trì định kỳ hàng quý để duy trì hiệu suất làm việc.

  3. Đơn giản hóa quy trình thủ tục hải quan điện tử: Rà soát và cải tiến các bước kiểm tra hồ sơ và thực tế hàng hóa, áp dụng tối đa công nghệ tự động hóa và quản lý rủi ro để giảm thiểu thủ tục giấy tờ và thời gian xử lý. Mục tiêu rút ngắn thời gian thông quan trung bình xuống dưới 24 giờ trong 18 tháng tới.

  4. Tăng cường phối hợp điện tử giữa ngành Hải quan và các Bộ, ngành liên quan: Xây dựng hệ thống kết nối dữ liệu đồng bộ, tạo thuận lợi cho việc trao đổi thông tin, giảm thiểu trùng lặp và sai sót trong thủ tục. Triển khai trong vòng 24 tháng với sự phối hợp chặt chẽ giữa các bên liên quan.

  5. Xây dựng mối quan hệ đối tác Hải quan - Doanh nghiệp: Tổ chức các buổi hội thảo, tọa đàm để lắng nghe phản hồi, giải đáp thắc mắc và hỗ trợ doanh nghiệp trong quá trình thực hiện thủ tục hải quan điện tử. Mục tiêu nâng cao sự hài lòng của doanh nghiệp lên trên 85% trong vòng 1 năm.

Đối tượng nên tham khảo luận văn

  1. Cán bộ công chức ngành Hải quan: Nghiên cứu giúp nâng cao hiểu biết về quy trình, công nghệ và các biện pháp cải tiến thủ tục hải quan điện tử, từ đó nâng cao hiệu quả công tác quản lý và phục vụ doanh nghiệp.

  2. Doanh nghiệp xuất nhập khẩu và đại lý hải quan: Hiểu rõ về quy trình, lợi ích và các khó khăn trong thực hiện thủ tục hải quan điện tử, giúp chủ động trong khai báo, giảm thiểu rủi ro và tiết kiệm chi phí.

  3. Nhà quản lý và hoạch định chính sách: Cung cấp cơ sở khoa học và thực tiễn để xây dựng, điều chỉnh chính sách, quy định nhằm thúc đẩy hiện đại hóa ngành Hải quan và tạo thuận lợi cho hoạt động thương mại quốc tế.

  4. Các nhà nghiên cứu và sinh viên chuyên ngành quản trị kinh doanh, logistics, công nghệ thông tin: Tài liệu tham khảo quý giá về ứng dụng công nghệ thông tin trong quản lý nhà nước, cải cách thủ tục hành chính và phát triển kinh tế.

Câu hỏi thường gặp

  1. Thủ tục hải quan điện tử là gì và có lợi ích gì?
    Thủ tục hải quan điện tử là quá trình khai báo, xử lý thông tin hải quan qua hệ thống điện tử thay vì thủ công. Lợi ích gồm tiết kiệm thời gian, giảm chi phí, tăng tính minh bạch và giảm tiếp xúc trực tiếp giữa doanh nghiệp và cán bộ hải quan, hạn chế tiêu cực.

  2. Hệ thống VNACCS/VCIS hoạt động như thế nào?
    VNACCS/VCIS là hệ thống thông quan điện tử tự động, bao gồm VNACCS xử lý thông tin hàng hóa xuất nhập khẩu và VCIS quản lý thông tin nghiệp vụ, giúp phân luồng tờ khai, kiểm tra rủi ro và ra quyết định thông quan nhanh chóng, chính xác.

  3. Những khó khăn phổ biến khi triển khai thủ tục hải quan điện tử là gì?
    Khó khăn gồm sự không đồng đều về kỹ năng CNTT của cán bộ, sự cố kỹ thuật như nghẽn mạng, thiết bị lỗi thời, quy trình thủ tục còn phức tạp và thiếu sự phối hợp đồng bộ giữa các bộ phận và ngành liên quan.

  4. Làm thế nào để nâng cao chất lượng thủ tục hải quan điện tử?
    Cần tăng cường đào tạo cán bộ, nâng cấp cơ sở vật chất kỹ thuật, đơn giản hóa quy trình thủ tục, tăng cường phối hợp điện tử giữa các cơ quan và xây dựng mối quan hệ đối tác chặt chẽ với doanh nghiệp.

  5. Tại sao quản lý rủi ro lại quan trọng trong thủ tục hải quan điện tử?
    Quản lý rủi ro giúp xác định các lô hàng có nguy cơ cao để kiểm tra kỹ lưỡng, đồng thời tạo điều kiện thuận lợi cho các lô hàng tuân thủ pháp luật, giúp giảm thiểu thời gian và chi phí thông quan, nâng cao hiệu quả quản lý.

Kết luận

  • Thủ tục hải quan điện tử tại Chi cục Hải quan cửa khẩu cảng Hải Phòng khu vực 3 đã góp phần nâng cao hiệu quả quản lý, giảm thời gian và chi phí cho doanh nghiệp trong giai đoạn 2013-2017.
  • Hệ thống VNACCS/VCIS là nền tảng công nghệ hiện đại, giúp tự động hóa quy trình thông quan và quản lý rủi ro hiệu quả.
  • Nguồn nhân lực có trình độ chuyên môn cao nhưng cần nâng cao kỹ năng CNTT và nhận thức về công nghệ để đáp ứng yêu cầu hiện đại hóa.
  • Cơ sở vật chất kỹ thuật được trang bị đầy đủ nhưng cần được bảo trì, nâng cấp để đảm bảo vận hành ổn định.
  • Các biện pháp đề xuất tập trung vào đào tạo, nâng cấp kỹ thuật, đơn giản hóa quy trình và tăng cường phối hợp nhằm nâng cao chất lượng thủ tục hải quan điện tử trong thời gian tới.

Hành động tiếp theo: Các cơ quan quản lý và Chi cục Hải quan cần triển khai đồng bộ các giải pháp đề xuất, đồng thời tiếp tục theo dõi, đánh giá hiệu quả để điều chỉnh phù hợp, góp phần thúc đẩy phát triển thương mại và hội nhập kinh tế quốc tế.