Tổng quan nghiên cứu
Người Tày là dân tộc thiểu số đông thứ hai tại Việt Nam với khoảng 1.392.000 người, tập trung chủ yếu ở các tỉnh miền núi phía Bắc như Thái Nguyên, Lạng Sơn, Cao Bằng, Hà Giang. Lam Vỹ, Định Hóa, Thái Nguyên là một trong những vùng cư trú lâu đời của người Tày, nơi lưu giữ nhiều giá trị văn hóa truyền thống đặc sắc, trong đó có hát Then – một loại hình sinh hoạt văn hóa tín ngưỡng độc đáo. Then không chỉ là hình thức diễn xướng dân gian tổng hợp gồm ca nhạc, múa và diễn trò mà còn gắn liền với tín ngưỡng, tâm linh của người Tày.
Luận văn tập trung nghiên cứu Then Tày ở Lam Vỹ, Định Hóa, Thái Nguyên từ góc độ văn học dân gian nhằm làm rõ đặc điểm nội dung và nghệ thuật của Then, đồng thời phân tích nguồn gốc, giá trị văn hóa và vai trò của Then trong đời sống tinh thần của cộng đồng người Tày tại địa phương. Phạm vi nghiên cứu bao gồm các bài hát Then chưa được xuất bản, thu thập qua phương pháp điền dã và khảo sát thực tế tại Lam Vỹ trong khoảng thời gian gần đây.
Nghiên cứu có ý nghĩa quan trọng trong việc bảo tồn và phát huy giá trị văn hóa Then, góp phần làm sáng tỏ bản sắc văn hóa dân tộc Tày, đồng thời cung cấp cơ sở khoa học cho các chính sách văn hóa và phát triển du lịch văn hóa tại vùng Việt Bắc. Các chỉ số như số lượng bài Then sưu tầm, tần suất tổ chức các nghi lễ Then tại Lam Vỹ, cũng như mức độ nhận thức của cộng đồng về Then được xem xét để đánh giá thực trạng và tiềm năng phát triển.
Cơ sở lý thuyết và phương pháp nghiên cứu
Khung lý thuyết áp dụng
Luận văn dựa trên các lý thuyết và mô hình nghiên cứu về văn học dân gian, tín ngưỡng dân gian và nghệ thuật diễn xướng. Hai khung lý thuyết chính được áp dụng gồm:
Lý thuyết văn học dân gian: Xem Then như một thể loại văn học dân gian tổng hợp, bao gồm các yếu tố thơ ca, âm nhạc, múa và diễn trò, phản ánh đời sống xã hội, tâm linh và quan niệm nhân sinh của người Tày. Các khái niệm chính gồm: thể loại Then, thể thơ dân gian (năm chữ, bảy chữ), ngôn ngữ đa dạng (tiếng Tày, xen kẽ tiếng Việt, tiếng Hán), và các biện pháp tu từ như ước lệ, phóng đại.
Lý thuyết tín ngưỡng dân gian và nghệ thuật diễn xướng: Then được xem là hình thức tín ngưỡng dân gian, có vai trò cầu an, chữa bệnh, cầu tự, và các nghi lễ vòng đời. Mô hình diễn xướng bao gồm các yếu tố: không gian, thời gian, người thực hiện (thầy Then), đạo cụ (đàn tính, chùm nhạc xóc, quạt), và các nghi thức hành lễ.
Các khái niệm chuyên ngành như "Then bắc cầu xin hoa", "Then mừng thọ", "Then tang ma", "Then kỳ yên", "Then cấp sắc" được phân tích chi tiết để làm rõ các dạng thức Then đặc trưng tại Lam Vỹ.
Phương pháp nghiên cứu
Nguồn dữ liệu: Tư liệu chính được thu thập qua phương pháp điền dã văn học tại Lam Vỹ, Định Hóa, Thái Nguyên, bao gồm ghi chép lời hát Then, quan sát nghi lễ, phỏng vấn các nghệ nhân Then và người dân địa phương. Ngoài ra, các tài liệu nghiên cứu trước đây về Then và văn hóa Tày cũng được sử dụng để đối chiếu.
Phương pháp phân tích: Luận văn sử dụng phương pháp phân tích tổng hợp để đánh giá nội dung và nghệ thuật của các bài Then, kết hợp với phương pháp đối chiếu so sánh nhằm làm rõ sự khác biệt và tương đồng giữa Then ở Lam Vỹ với các vùng khác. Phân tích văn bản được thực hiện trên cơ sở thể thơ, ngôn ngữ, hình tượng nghệ thuật và cấu trúc diễn xướng.
Cỡ mẫu và timeline: Nghiên cứu tập trung vào khoảng 30 bài Then chưa được xuất bản, thu thập trong vòng 12 tháng điền dã từ năm 2015 đến 2016. Các nghệ nhân Then có kinh nghiệm từ 20 đến hơn 40 năm được phỏng vấn sâu.
Lý do lựa chọn phương pháp: Phương pháp điền dã giúp thu thập dữ liệu chân thực, sinh động từ thực tế cộng đồng, phù hợp với nghiên cứu văn hóa dân gian. Phân tích tổng hợp và so sánh giúp làm rõ giá trị nội dung và nghệ thuật của Then trong bối cảnh văn hóa đặc thù của Lam Vỹ.
Kết quả nghiên cứu và thảo luận
Những phát hiện chính
Đặc điểm nội dung Then Tày ở Lam Vỹ: Then phản ánh sinh động đời sống lao động, tín ngưỡng và quan niệm nhân sinh của người Tày. Ví dụ, lời Then mô tả cảnh đồng ruộng, núi rừng, chim muông, chợ búa, thể hiện mối quan hệ mật thiết giữa con người và thiên nhiên. Các bài Then còn chứa đựng các bài học đạo đức, phê phán thói hư tật xấu và ca ngợi tình thương, sự hiếu thảo. Khoảng 85% bài Then thu thập có nội dung liên quan đến cầu an, cầu tự, chữa bệnh và các nghi lễ vòng đời.
Nghệ thuật Then: Then sử dụng thể thơ năm chữ, bảy chữ linh hoạt, kết hợp ngôn ngữ Tày với xen kẽ tiếng Việt và Hán. Âm nhạc Then được biểu diễn bằng đàn tính và chùm nhạc xóc, tạo nên giai điệu êm dịu, nhẹ nhàng hoặc sôi động tùy theo nội dung. Múa trong Then gồm múa quạt, múa gậy, múa chèo thuyền, góp phần tăng tính biểu cảm. Khoảng 70% nghi lễ Then có múa minh họa, tạo nên sự sinh động trong diễn xướng.
Các dạng thức Then phổ biến: Then bắc cầu xin hoa, Then mừng thọ, Then tang ma, Then kỳ yên và Then cấp sắc là những dạng Then được tổ chức thường xuyên tại Lam Vỹ. Thời gian diễn xướng kéo dài từ 10 tiếng đến 3 ngày tùy loại lễ. Ví dụ, Then bắc cầu xin hoa diễn ra chủ yếu vào mùa xuân và thu, kéo dài 10-12 tiếng, còn Then cấp sắc có thể kéo dài 1-2 ngày.
Vai trò Then trong đời sống cộng đồng: Then không chỉ là nghi lễ tín ngưỡng mà còn là hoạt động văn hóa tinh thần quan trọng, giúp gắn kết cộng đồng, thể hiện đạo hiếu, cầu mong bình an và phát triển. Khoảng 90% gia đình Tày tại Lam Vỹ vẫn duy trì việc tổ chức Then trong các dịp lễ quan trọng.
Thảo luận kết quả
Các phát hiện cho thấy Then Tày ở Lam Vỹ giữ được sự phong phú về nội dung và nghệ thuật, phản ánh sâu sắc đời sống vật chất và tinh thần của người Tày. So với các nghiên cứu ở Cao Bằng, Lạng Sơn, Then Lam Vỹ có nét đặc trưng riêng về cách thức tổ chức nghi lễ và phong cách diễn xướng, thể hiện sự đa dạng trong văn hóa Then vùng Việt Bắc.
Việc sử dụng thể thơ linh hoạt và ngôn ngữ đa dạng giúp Then dễ dàng truyền tải các thông điệp tâm linh và xã hội. Âm nhạc và múa góp phần tạo nên không khí linh thiêng, huyền bí, đồng thời làm tăng tính thẩm mỹ và sức hấp dẫn của Then. Các nghi lễ Then như bắc cầu xin hoa hay tang ma thể hiện quan niệm về hồn vía, sự kết nối giữa thế giới trần gian và thiên giới, phù hợp với tín ngưỡng đa thần và vạn vật hữu linh của người Tày.
Tuy nhiên, sự tồn tại của Then cũng đối mặt với thách thức do hiện đại hóa và thay đổi xã hội. Một số nghi lễ kéo dài, phức tạp gây khó khăn cho đời sống hiện đại. Ngoài ra, sự thần bí hóa nghề Then có thể làm giảm giá trị văn hóa thực sự của Then. Do đó, việc bảo tồn cần có sự điều chỉnh phù hợp để giữ gìn bản sắc mà vẫn đáp ứng nhu cầu thực tế.
Dữ liệu có thể được trình bày qua biểu đồ tần suất các dạng Then theo mùa, bảng phân tích thể thơ và ngôn ngữ, cũng như sơ đồ quy trình các bước nghi lễ Then tiêu biểu.
Đề xuất và khuyến nghị
Tổ chức các lớp đào tạo, truyền dạy Then cho thế hệ trẻ nhằm bảo tồn và phát huy giá trị Then, tăng tỷ lệ người trẻ tham gia lên khoảng 50% trong 3 năm tới. Chủ thể thực hiện: các trung tâm văn hóa, trường học địa phương.
Đơn giản hóa một số nghi lễ Then kéo dài, phức tạp để phù hợp với nhịp sống hiện đại, giảm thời gian tổ chức xuống còn 50-70% so với hiện tại trong vòng 2 năm. Chủ thể thực hiện: Ban quản lý văn hóa địa phương phối hợp với các nghệ nhân Then.
Xây dựng các chương trình quảng bá, giới thiệu Then trên các phương tiện truyền thông và du lịch văn hóa nhằm nâng cao nhận thức cộng đồng và thu hút khách du lịch, tăng lượt khách tham quan các lễ hội Then lên 30% trong 2 năm. Chủ thể thực hiện: Sở Văn hóa, Thể thao và Du lịch tỉnh Thái Nguyên.
Hỗ trợ kinh phí và kỹ thuật cho các nghệ nhân Then trong việc ghi âm, ghi hình, biên soạn tài liệu Then để lưu giữ tư liệu quý giá, hoàn thành bộ sưu tập Then Lam Vỹ trong 3 năm. Chủ thể thực hiện: Viện Văn học, Trung tâm Học liệu Đại học Thái Nguyên.
Đối tượng nên tham khảo luận văn
Nhà nghiên cứu văn hóa dân gian và ngôn ngữ học: Luận văn cung cấp dữ liệu phong phú về Then Tày, giúp nghiên cứu sâu về văn học dân gian, tín ngưỡng và ngôn ngữ đa dạng của dân tộc Tày.
Nghệ nhân và người làm nghề Then: Tài liệu chi tiết về các dạng thức Then, nội dung và nghệ thuật giúp họ nâng cao kỹ năng biểu diễn và bảo tồn truyền thống.
Cơ quan quản lý văn hóa và du lịch: Thông tin về thực trạng, giá trị và đề xuất bảo tồn Then hỗ trợ xây dựng chính sách phát triển văn hóa và du lịch bền vững.
Sinh viên, học viên ngành Văn học, Văn hóa dân tộc thiểu số: Luận văn là tài liệu tham khảo quý giá cho việc học tập, nghiên cứu chuyên sâu về văn hóa dân tộc Tày và các hình thức diễn xướng dân gian.
Câu hỏi thường gặp
Then là gì và có nguồn gốc từ đâu?
Then là hình thức văn hóa tín ngưỡng dân gian của người Tày, kết hợp ca hát, múa và diễn trò trong các nghi lễ. Nguồn gốc Then được cho là từ vùng Cao Bằng, xuất hiện từ thời nhà Mạc (cuối thế kỷ XVI), nhưng có thể có mầm mống từ thời Bắc thuộc.Các dạng Then phổ biến ở Lam Vỹ gồm những loại nào?
Các dạng Then chính gồm Then bắc cầu xin hoa, Then mừng thọ, Then tang ma, Then kỳ yên và Then cấp sắc, mỗi loại phục vụ mục đích tín ngưỡng và nghi lễ khác nhau trong đời sống người Tày.Nội dung Then phản ánh điều gì trong đời sống người Tày?
Then phản ánh hiện thực xã hội, quan niệm tâm linh, ước mơ về cuộc sống no đủ, bình an, các giá trị đạo đức, tình cảm gia đình và cộng đồng, đồng thời phê phán những thói hư tật xấu.Âm nhạc và múa trong Then có đặc điểm gì?
Âm nhạc Then sử dụng đàn tính và chùm nhạc xóc, giai điệu linh hoạt từ nhẹ nhàng đến sôi động. Múa gồm múa quạt, múa gậy, múa chèo thuyền, tạo nên sự sinh động và biểu cảm trong diễn xướng.Then hiện nay có còn được duy trì và phát triển không?
Then vẫn được duy trì tại Lam Vỹ, đặc biệt trong các nghi lễ truyền thống. Tuy nhiên, sự phát triển gặp thách thức do hiện đại hóa, cần có các giải pháp bảo tồn phù hợp để giữ gìn giá trị văn hóa này.
Kết luận
- Luận văn là công trình nghiên cứu đầu tiên có hệ thống về Then Tày ở Lam Vỹ, Định Hóa, Thái Nguyên, làm rõ đặc điểm nội dung và nghệ thuật của Then.
- Then thể hiện giá trị văn hóa, tín ngưỡng sâu sắc, phản ánh đời sống vật chất và tinh thần của người Tày.
- Các dạng Then phổ biến gồm Then bắc cầu xin hoa, mừng thọ, tang ma, kỳ yên và cấp sắc, với thời gian diễn xướng từ 10 tiếng đến 3 ngày.
- Nghiên cứu góp phần bảo tồn, phát huy bản sắc văn hóa dân tộc Tày, đồng thời cung cấp cơ sở khoa học cho chính sách văn hóa và phát triển du lịch.
- Đề xuất các giải pháp đào tạo, đơn giản hóa nghi lễ, quảng bá và lưu giữ tư liệu Then nhằm bảo tồn và phát triển bền vững.
Next steps: Triển khai các lớp đào tạo nghệ nhân trẻ, xây dựng tài liệu số hóa Then, phối hợp với các cơ quan văn hóa để tổ chức các sự kiện quảng bá Then.
Call to action: Các nhà nghiên cứu, nghệ nhân và cơ quan quản lý văn hóa cần chung tay bảo vệ và phát huy giá trị Then Tày, góp phần giữ gìn di sản văn hóa dân tộc Việt Nam.