Tổng quan nghiên cứu

Trong bối cảnh đổi mới căn bản, toàn diện giáo dục theo Nghị quyết số 29-NQ/TW, việc phát triển năng lực học sinh tiểu học trở thành mục tiêu trọng tâm. Môn Toán lớp 3 giữ vai trò then chốt trong chương trình giáo dục phổ thông mới 2018, với nội dung gắn liền thực tiễn, giúp học sinh phát triển tư duy, kỹ năng giải quyết vấn đề và phẩm chất cá nhân. Tuy nhiên, khảo sát tại một số trường tiểu học huyện Thủy Nguyên, Hải Phòng cho thấy chỉ khoảng 15,62% giáo viên rất thường xuyên tổ chức hoạt động mở đầu trong dạy học môn Toán lớp 3, trong khi 6,25% chưa bao giờ triển khai. Hoạt động mở đầu được xác định là bước quan trọng để tạo tâm thế tích cực, hứng thú học tập và phát triển năng lực cho học sinh. Mục tiêu nghiên cứu nhằm đề xuất biện pháp tổ chức hoạt động mở đầu hiệu quả, góp phần nâng cao chất lượng dạy học môn Toán lớp 3, phù hợp với đặc điểm tâm lý học sinh và điều kiện thực tiễn tại địa phương trong năm học 2022-2023. Nghiên cứu có ý nghĩa thiết thực trong việc đổi mới phương pháp dạy học, phát huy tính tích cực, sáng tạo của học sinh, đồng thời hỗ trợ giáo viên nâng cao năng lực tổ chức hoạt động mở đầu.

Cơ sở lý thuyết và phương pháp nghiên cứu

Khung lý thuyết áp dụng

Năng lực được hiểu là khả năng vận dụng tổng hợp kiến thức, kỹ năng và thái độ để thực hiện thành công các hoạt động trong bối cảnh cụ thể. Theo chương trình giáo dục phổ thông tổng thể 2018, năng lực toán học gồm năm thành tố cốt lõi: tư duy và lập luận toán học, mô hình hóa toán học, giải quyết vấn đề toán học, giao tiếp toán học và sử dụng công cụ, phương tiện học toán. Dạy học phát triển năng lực nhấn mạnh việc cá nhân hóa, đa dạng hóa phương pháp, giúp học sinh chủ động, sáng tạo và vận dụng kiến thức vào thực tiễn. Hoạt động mở đầu trong dạy học môn Toán lớp 3 được định nghĩa là các hoạt động đầu tiên trong tiết học nhằm tạo tâm thế tích cực, kích thích hứng thú và kết nối kiến thức cũ với bài mới. Nguyên tắc tổ chức hoạt động mở đầu bao gồm đảm bảo mục tiêu giáo dục toàn diện, tính khoa học phù hợp với tâm lý học sinh lớp 3, và tính khả thi dựa trên điều kiện thực tế của nhà trường.

Phương pháp nghiên cứu

Nghiên cứu sử dụng phương pháp kết hợp: nghiên cứu lý luận qua tài liệu, sách giáo khoa và các công trình khoa học; phân tích tổng hợp kinh nghiệm thực tiễn; điều tra khảo sát bằng phiếu trưng cầu ý kiến, phỏng vấn sâu giáo viên, học sinh và cán bộ quản lý tại 4 trường tiểu học huyện Thủy Nguyên với 32 giáo viên và 30 học sinh tham gia; quan sát trực tiếp các tiết dạy; thực nghiệm sư phạm tại trường Tiểu học Quảng Thanh để kiểm chứng tính khả thi của biện pháp đề xuất. Cỡ mẫu khảo sát gồm 32 giáo viên và 30 học sinh được chọn theo phương pháp chọn mẫu thuận tiện nhằm phản ánh thực trạng tổ chức hoạt động mở đầu trong dạy học môn Toán lớp 3. Phân tích dữ liệu sử dụng phương pháp thống kê mô tả, so sánh tỷ lệ phần trăm và đánh giá định tính nhằm làm rõ hiệu quả và khó khăn trong tổ chức hoạt động mở đầu.

Kết quả nghiên cứu và thảo luận

Những phát hiện chính

  1. Tần suất tổ chức hoạt động mở đầu: 15,62% giáo viên rất thường xuyên tổ chức hoạt động mở đầu, 37,5% thường xuyên, 40,63% thỉnh thoảng, và 6,25% chưa bao giờ tổ chức. Điều này cho thấy hoạt động mở đầu chưa được áp dụng đồng đều và thường xuyên trong các tiết học Toán lớp 3.

  2. Hiệu quả triển khai nội dung: 40,63% giáo viên đánh giá việc xác định nhiệm vụ, nội dung bài học ở mức trung bình, 28,13% tốt, 21,86% khá; trong khi 9,38% đánh giá yếu. Việc giao nhiệm vụ gắn với nội dung bài học được đánh giá khá hơn với 34,38% trung bình và 31,25% tốt. Tuy nhiên, chỉ 21,25% giáo viên cho rằng hướng dẫn học sinh thực hiện nhiệm vụ học tập đạt mức tốt, còn lại phân bố đều ở các mức khá, trung bình và yếu.

  3. Khó khăn trong tổ chức hoạt động mở đầu: 65,63% giáo viên gặp khó khăn trong việc tổ chức và quản lý học sinh; 53,13% thiếu tài liệu tham khảo; 46,88% gặp khó khăn trong phân bổ thời gian; 34,38% thiếu phương tiện, cơ sở vật chất; 31,25% học sinh còn thụ động khi tham gia; 28,12% khó khăn trong lựa chọn nội dung, hình thức tổ chức.

  4. Thực trạng tâm lý học sinh: Một bộ phận học sinh còn thụ động, thiếu hứng thú với môn Toán do phương pháp dạy truyền thống, thiếu hoạt động tương tác và sáng tạo trong giờ học. Ngược lại, học sinh tham gia các hoạt động mở đầu bằng trò chơi học tập thể hiện sự hứng thú và tích cực hơn rõ rệt.

Thảo luận kết quả

Kết quả khảo sát cho thấy hoạt động mở đầu trong dạy học môn Toán lớp 3 chưa được tổ chức thường xuyên và hiệu quả chưa cao, phần lớn giáo viên vẫn áp dụng hình thức dẫn dắt truyền thống, học sinh thụ động tiếp nhận kiến thức. Nguyên nhân chủ yếu do thiếu tài liệu hướng dẫn, khó khăn trong quản lý lớp đông, áp lực thời gian và hạn chế về cơ sở vật chất. So sánh với các nghiên cứu trong nước và quốc tế, việc tổ chức hoạt động mở đầu bằng trò chơi học tập được khẳng định là phương pháp hiệu quả để kích thích hứng thú, phát triển năng lực tư duy và giao tiếp toán học cho học sinh tiểu học. Việc áp dụng quy trình tổ chức hoạt động mở đầu theo hướng phát triển năng lực, bao gồm xác định yêu cầu cần đạt, thiết kế hoạt động khởi động và kết nối, tổ chức thực hiện, đánh giá và hiệu chỉnh, giúp giáo viên chủ động hơn trong việc xây dựng tiết học sinh động, phù hợp với đặc điểm tâm lý học sinh lớp 3. Dữ liệu có thể được trình bày qua biểu đồ cột thể hiện tỷ lệ tần suất tổ chức hoạt động mở đầu và biểu đồ tròn minh họa các khó khăn gặp phải của giáo viên, giúp trực quan hóa mức độ ảnh hưởng của từng yếu tố.

Đề xuất và khuyến nghị

  1. Tăng cường đào tạo, bồi dưỡng giáo viên: Tổ chức các khóa tập huấn chuyên sâu về phương pháp tổ chức hoạt động mở đầu theo hướng phát triển năng lực, đặc biệt là kỹ năng thiết kế trò chơi học tập và quản lý lớp học. Mục tiêu nâng tỷ lệ giáo viên thường xuyên tổ chức hoạt động mở đầu lên trên 60% trong vòng 1 năm. Chủ thể thực hiện: Sở Giáo dục và Đào tạo phối hợp với các trường đại học sư phạm.

  2. Phát triển tài liệu hướng dẫn và mẫu giáo án: Biên soạn và phổ biến bộ tài liệu mẫu về tổ chức hoạt động mở đầu, bao gồm các tình huống, trò chơi học tập phù hợp với từng bài học Toán lớp 3. Thời gian hoàn thành trong 6 tháng. Chủ thể thực hiện: Bộ Giáo dục và Đào tạo, các trung tâm nghiên cứu giáo dục.

  3. Cải thiện cơ sở vật chất và trang thiết bị: Đầu tư trang bị thiết bị dạy học hiện đại như máy chiếu, bảng tương tác, đồ dùng trực quan để hỗ trợ tổ chức hoạt động mở đầu sinh động, hấp dẫn. Mục tiêu nâng cao điều kiện vật chất tại 80% trường tiểu học trong 2 năm tới. Chủ thể thực hiện: UBND các địa phương, Ban giám hiệu nhà trường.

  4. Xây dựng kế hoạch phân bổ thời gian hợp lý: Hướng dẫn giáo viên phân phối thời gian tiết học hợp lý, dành đủ thời gian cho hoạt động mở đầu mà không ảnh hưởng đến nội dung chính. Thời gian áp dụng ngay trong năm học hiện tại. Chủ thể thực hiện: Ban giám hiệu các trường tiểu học.

  5. Khuyến khích đổi mới sáng tạo trong tổ chức hoạt động: Tạo môi trường khuyến khích giáo viên thử nghiệm các hình thức mở đầu đa dạng, ứng dụng công nghệ thông tin, tổ chức trò chơi học tập sáng tạo để tăng cường sự tham gia tích cực của học sinh. Chủ thể thực hiện: Các tổ chuyên môn, giáo viên chủ nhiệm.

Đối tượng nên tham khảo luận văn

  1. Giáo viên tiểu học: Nắm bắt phương pháp tổ chức hoạt động mở đầu hiệu quả, áp dụng vào giảng dạy môn Toán lớp 3 để nâng cao chất lượng bài học và phát triển năng lực học sinh.

  2. Cán bộ quản lý giáo dục: Sử dụng kết quả nghiên cứu để xây dựng chính sách, kế hoạch đào tạo, hỗ trợ giáo viên và cải thiện điều kiện dạy học tại các trường tiểu học.

  3. Nhà nghiên cứu giáo dục: Tham khảo cơ sở lý luận, phương pháp nghiên cứu và kết quả thực nghiệm để phát triển các đề tài nghiên cứu liên quan đến đổi mới phương pháp dạy học và phát triển năng lực học sinh.

  4. Sinh viên sư phạm: Học tập, vận dụng kiến thức về tổ chức hoạt động mở đầu trong dạy học môn Toán, chuẩn bị kỹ năng sư phạm thực tiễn khi ra trường.

Câu hỏi thường gặp

  1. Tại sao hoạt động mở đầu lại quan trọng trong dạy học môn Toán lớp 3?
    Hoạt động mở đầu tạo tâm thế tích cực, kích thích hứng thú và kết nối kiến thức cũ với bài mới, giúp học sinh chủ động tham gia và phát triển năng lực tư duy, sáng tạo.

  2. Những hình thức tổ chức hoạt động mở đầu nào hiệu quả?
    Trò chơi học tập, kể chuyện, liên hệ thực tiễn, xem video/hình ảnh liên quan là những hình thức phổ biến giúp thu hút sự chú ý và tạo hứng thú cho học sinh.

  3. Khó khăn lớn nhất khi tổ chức hoạt động mở đầu là gì?
    Khó khăn chủ yếu là quản lý học sinh đông, thiếu tài liệu hướng dẫn, phân bổ thời gian chưa hợp lý và hạn chế về cơ sở vật chất.

  4. Làm thế nào để đánh giá hiệu quả hoạt động mở đầu?
    Đánh giá dựa trên mức độ tham gia tích cực của học sinh, khả năng vận dụng kiến thức, kỹ năng phát triển trong hoạt động và phản hồi từ giáo viên, học sinh.

  5. Hoạt động mở đầu có thể áp dụng cho các môn học khác không?
    Có, nguyên tắc và phương pháp tổ chức hoạt động mở đầu có thể điều chỉnh phù hợp để áp dụng cho nhiều môn học nhằm phát triển năng lực học sinh toàn diện.

Kết luận

  • Hoạt động mở đầu trong dạy học môn Toán lớp 3 đóng vai trò quan trọng trong việc tạo tâm thế tích cực và phát triển năng lực học sinh.
  • Thực trạng tại huyện Thủy Nguyên cho thấy hoạt động này chưa được tổ chức thường xuyên và hiệu quả còn hạn chế do nhiều khó khăn khách quan và chủ quan.
  • Quy trình tổ chức hoạt động mở đầu gồm xác định yêu cầu cần đạt, thiết kế hoạt động, tổ chức thực hiện, đánh giá và hiệu chỉnh được đề xuất nhằm nâng cao chất lượng dạy học.
  • Các giải pháp tập trung vào đào tạo giáo viên, phát triển tài liệu, cải thiện cơ sở vật chất và đổi mới phương pháp tổ chức hoạt động mở đầu.
  • Nghiên cứu mở ra hướng đi thực tiễn cho việc đổi mới phương pháp dạy học Toán lớp 3, góp phần nâng cao năng lực học sinh và chất lượng giáo dục tiểu học.

Hành động tiếp theo: Các trường tiểu học và giáo viên nên áp dụng quy trình tổ chức hoạt động mở đầu được đề xuất, đồng thời tham gia các khóa bồi dưỡng để nâng cao năng lực tổ chức dạy học phát triển năng lực học sinh.