Tổng quan nghiên cứu

Trong bối cảnh đổi mới giáo dục phổ thông theo chương trình GDPT 2018, việc phát triển năng lực tự học (NLTH) cho học sinh tiểu học, đặc biệt là môn Toán lớp 4, trở thành một yêu cầu cấp thiết. Theo báo cáo khảo sát tại một số trường tiểu học ở Hải Phòng, có khoảng 76% giáo viên (GV) đánh giá hoạt động luyện tập, thực hành (LTTH) là rất cần thiết hoặc cần thiết để phát triển NLTH cho học sinh (HS). Tuy nhiên, thực trạng thiết kế và tổ chức hoạt động LTTH còn nhiều hạn chế, ảnh hưởng đến hiệu quả phát triển NLTH của HS. Mục tiêu nghiên cứu nhằm thiết kế và tổ chức các hoạt động LTTH phù hợp, phát triển NLTH cho HS lớp 4 trong dạy học môn Toán, dựa trên bộ sách "Kết nối tri thức với cuộc sống". Nghiên cứu được thực hiện từ tháng 10/2023 đến tháng 5/2024 tại bốn trường tiểu học thuộc thành phố Hải Phòng, với sự tham gia của 50 GV và 120 HS. Ý nghĩa của nghiên cứu thể hiện qua việc nâng cao hiệu quả dạy học môn Toán, phát triển năng lực tự học cho HS, góp phần thực hiện mục tiêu đổi mới giáo dục theo hướng phát triển phẩm chất và năng lực người học.

Cơ sở lý thuyết và phương pháp nghiên cứu

Khung lý thuyết áp dụng

Nghiên cứu dựa trên các lý thuyết giáo dục và tâm lý học về hoạt động dạy học, năng lực tự học và học tập trải nghiệm. Lý thuyết học tập trải nghiệm của David A. Kolb nhấn mạnh vai trò của thực hành và trải nghiệm trong quá trình học tập, giúp HS phát triển tư duy và kỹ năng giải quyết vấn đề. Khái niệm năng lực tự học được hiểu là khả năng tự xác định mục tiêu, lập kế hoạch, thực hiện và tự đánh giá quá trình học tập một cách chủ động và sáng tạo. Cấu trúc NLTH trong môn Toán lớp 4 gồm năm thành phần chính: hình thành động cơ tự học, xây dựng kế hoạch tự học, thực hiện kế hoạch, tự đánh giá và điều chỉnh, tư duy độc lập. Hoạt động LTTH được xem là công cụ quan trọng để phát triển NLTH, giúp HS củng cố kiến thức, rèn luyện kỹ năng và phát triển phẩm chất cá nhân.

Phương pháp nghiên cứu

Nghiên cứu sử dụng phương pháp hỗn hợp, kết hợp phân tích lý thuyết và thực nghiệm sư phạm. Nguồn dữ liệu chính bao gồm khảo sát ý kiến 50 GV và 120 HS tại bốn trường tiểu học ở Hải Phòng, thu thập qua phiếu điều tra, phỏng vấn và quan sát trong các tiết học Toán lớp 4. Cỡ mẫu được chọn theo phương pháp chọn mẫu thuận tiện nhằm đảm bảo tính đại diện cho nhóm GV và HS trong khu vực nghiên cứu. Phân tích dữ liệu sử dụng thống kê mô tả để đánh giá thực trạng và hiệu quả các biện pháp thiết kế hoạt động LTTH. Thời gian nghiên cứu kéo dài từ tháng 10/2023 đến tháng 5/2024, bao gồm giai đoạn khảo sát, đề xuất biện pháp và thực nghiệm sư phạm nhằm đánh giá tính khả thi và hiệu quả của các biện pháp.

Kết quả nghiên cứu và thảo luận

Những phát hiện chính

  1. Nhận thức của GV về vai trò hoạt động LTTH và NLTH: Khoảng 96% GV đánh giá hoạt động LTTH có vai trò quan trọng hoặc rất quan trọng trong phát triển NLTH cho HS lớp 4. Tuy nhiên, 4% GV còn lại chưa nhận thức đầy đủ về vai trò này, cho thấy cần nâng cao nhận thức chuyên môn.

  2. Phương tiện và công cụ sử dụng trong LTTH: 80% GV thường xuyên sử dụng phiếu bài tập cuối tuần, 50% sử dụng tình huống có vấn đề, 44% sử dụng phiếu giao nhiệm vụ. Việc đa dạng hóa công cụ còn hạn chế, ảnh hưởng đến sự hứng thú và hiệu quả tự học của HS.

  3. Phương pháp dạy học phát triển NLTH: Phương pháp giảng giải – minh họa, dạy học phát hiện, dạy học nhóm và phương pháp trò chơi được sử dụng phổ biến với tỷ lệ trên 70%. Phương pháp dạy học dự án ít được áp dụng (12%), cho thấy sự hạn chế trong đổi mới phương pháp.

  4. Mức độ biểu hiện NLTH của HS: GV đánh giá mức độ NLTH của HS chủ yếu ở mức đạt, nhưng có tỷ lệ đáng kể HS chưa đạt ở các tiêu chí như tự đánh giá, thu thập thông tin và sử dụng tiêu chí đánh giá. Khoảng 58% HS gặp khó khăn do thiếu tài liệu hướng dẫn và 62,5% không hiểu hết nội dung tài liệu tham khảo.

Thảo luận kết quả

Kết quả khảo sát cho thấy hoạt động LTTH đóng vai trò then chốt trong việc phát triển NLTH cho HS lớp 4, phù hợp với lý thuyết học tập trải nghiệm và quan điểm giáo dục hiện đại. Tuy nhiên, sự hạn chế trong đa dạng công cụ và phương pháp dạy học, cùng với khó khăn trong tiếp cận chương trình mới và thiếu tài liệu tham khảo, ảnh hưởng đến hiệu quả phát triển NLTH. So sánh với các nghiên cứu trong và ngoài nước, việc phát triển NLTH cần sự phối hợp chặt chẽ giữa GV và HS, đồng thời đổi mới phương pháp và công cụ dạy học. Dữ liệu có thể được trình bày qua biểu đồ cột thể hiện tỷ lệ GV sử dụng các phương pháp và công cụ, biểu đồ tròn về mức độ NLTH của HS, và bảng tổng hợp các khó khăn của GV và HS trong quá trình LTTH.

Đề xuất và khuyến nghị

  1. Xây dựng hệ thống phiếu hướng dẫn tự học đa dạng và phù hợp: Thiết kế phiếu bài tập, phiếu giao nhiệm vụ và tình huống có vấn đề theo từng chủ đề Toán lớp 4, đảm bảo bám sát yêu cầu chương trình và phù hợp với trình độ HS. Thời gian thực hiện: 6 tháng; Chủ thể: Ban chuyên môn trường và GV.

  2. Tăng cường áp dụng phương pháp dạy học tích cực: Khuyến khích GV sử dụng phương pháp dạy học phát hiện, dạy học nhóm, trò chơi và dự án để phát triển NLTH, nâng cao sự chủ động và sáng tạo của HS. Thời gian: liên tục trong năm học; Chủ thể: GV và Ban giám hiệu.

  3. Tổ chức tập huấn nâng cao năng lực cho GV: Đào tạo GV về thiết kế và tổ chức hoạt động LTTH, sử dụng công cụ và phương pháp mới nhằm phát triển NLTH cho HS. Thời gian: 3 tháng đầu năm học; Chủ thể: Phòng GD&ĐT và trường học.

  4. Phát triển tài liệu tham khảo và hỗ trợ học tập: Cung cấp tài liệu hướng dẫn tự học, video bài giảng, phần mềm học Toán trực tuyến phù hợp với HS lớp 4, giúp HS tự học hiệu quả hơn. Thời gian: 6 tháng; Chủ thể: Nhà trường phối hợp với các đơn vị xuất bản.

Đối tượng nên tham khảo luận văn

  1. Giáo viên tiểu học: Nâng cao kỹ năng thiết kế và tổ chức hoạt động LTTH, phát triển NLTH cho HS trong dạy học môn Toán lớp 4, áp dụng các phương pháp tích cực và công cụ đa dạng.

  2. Cán bộ quản lý giáo dục: Xây dựng kế hoạch đào tạo, tập huấn GV, phát triển chương trình và tài liệu hỗ trợ nhằm nâng cao chất lượng dạy học và phát triển NLTH cho HS.

  3. Nhà nghiên cứu giáo dục: Tham khảo cơ sở lý luận, phương pháp nghiên cứu và kết quả thực nghiệm để phát triển các đề tài nghiên cứu liên quan đến phát triển năng lực học sinh.

  4. Phụ huynh học sinh: Hiểu rõ vai trò của hoạt động LTTH và NLTH, hỗ trợ con em trong việc tự học môn Toán tại nhà, phối hợp với nhà trường để nâng cao hiệu quả học tập.

Câu hỏi thường gặp

  1. Tại sao năng lực tự học lại quan trọng đối với học sinh lớp 4?
    NLTH giúp HS phát triển khả năng tự chủ, tự giác trong học tập, từ đó nâng cao hiệu quả tiếp thu kiến thức và kỹ năng giải quyết vấn đề, phù hợp với yêu cầu đổi mới giáo dục hiện nay.

  2. Hoạt động luyện tập, thực hành có vai trò gì trong phát triển NLTH?
    Hoạt động LTTH giúp HS củng cố kiến thức, rèn luyện kỹ năng và phát triển tư duy độc lập, từ đó hình thành thói quen tự học và khả năng tự đánh giá kết quả học tập.

  3. GV nên sử dụng những phương pháp nào để phát triển NLTH cho HS?
    Các phương pháp như dạy học phát hiện, dạy học nhóm, trò chơi và dự án được khuyến khích sử dụng để kích thích sự chủ động, sáng tạo và hợp tác của HS trong học tập.

  4. Khó khăn phổ biến của GV khi tổ chức hoạt động LTTH là gì?
    GV thường gặp khó khăn trong việc tiếp cận chương trình mới, thiếu tài liệu tham khảo phù hợp và chưa quen với các phương pháp dạy học tích cực nhằm phát triển NLTH.

  5. Làm thế nào để HS vượt qua khó khăn trong tự học môn Toán?
    HS cần được hướng dẫn cách tìm kiếm tài liệu, sử dụng các công cụ học tập đa dạng như video bài giảng, phần mềm trực tuyến, đồng thời được hỗ trợ từ GV và gia đình để duy trì động lực học tập.

Kết luận

  • Hoạt động luyện tập, thực hành đóng vai trò then chốt trong phát triển năng lực tự học cho học sinh lớp 4 môn Toán.
  • Thực trạng thiết kế và tổ chức hoạt động LTTH còn nhiều hạn chế, ảnh hưởng đến hiệu quả phát triển NLTH.
  • Các biện pháp thiết kế phiếu hướng dẫn tự học, áp dụng phương pháp dạy học tích cực và tập huấn GV được đề xuất nhằm nâng cao chất lượng dạy học.
  • Nghiên cứu thực nghiệm tại các trường tiểu học Hải Phòng cho thấy tính khả thi và hiệu quả của các biện pháp đề xuất.
  • Đề nghị các nhà trường, GV và phụ huynh phối hợp triển khai các giải pháp để phát triển NLTH cho HS, góp phần nâng cao chất lượng giáo dục toàn diện.

Hành động tiếp theo: Các trường tiểu học nên triển khai tập huấn GV và áp dụng các biện pháp thiết kế hoạt động LTTH trong năm học tới, đồng thời xây dựng hệ thống tài liệu hỗ trợ tự học cho HS.