Tổng quan nghiên cứu

Trong bối cảnh đổi mới căn bản, toàn diện giáo dục Việt Nam, việc phát triển năng lực học sinh trở thành mục tiêu trọng tâm, đặc biệt trong môn Toán tiểu học. Theo Chương trình Giáo dục phổ thông 2018, môn Toán lớp 1 không chỉ cung cấp kiến thức cơ bản mà còn hướng tới phát triển năng lực toán học cho học sinh, bao gồm năng lực giải quyết vấn đề, tư duy logic, giao tiếp và tự học. Tuy nhiên, thực tế tổ chức hoạt động thực hành và trải nghiệm trong dạy học Toán lớp 1 tại một số trường tiểu học ở Hải Phòng còn nhiều hạn chế, với 34,21% giáo viên chưa từng triển khai hình thức này và chỉ 13,16% thường xuyên áp dụng. Mục tiêu nghiên cứu nhằm thiết kế và tổ chức các hoạt động thực hành, trải nghiệm phù hợp với tâm sinh lý học sinh lớp 1, qua đó phát triển năng lực toán học toàn diện cho các em. Phạm vi nghiên cứu tập trung tại các trường tiểu học trên địa bàn thành phố Hải Phòng trong năm học 2021. Nghiên cứu có ý nghĩa quan trọng trong việc nâng cao chất lượng dạy học Toán, góp phần thực hiện hiệu quả chương trình giáo dục phổ thông mới, đồng thời cung cấp cơ sở khoa học cho giáo viên trong việc tổ chức các hoạt động trải nghiệm nhằm phát triển năng lực học sinh.

Cơ sở lý thuyết và phương pháp nghiên cứu

Khung lý thuyết áp dụng

Luận văn dựa trên lý thuyết học tập trải nghiệm của David A. Kolb, trong đó học tập là quá trình chuyển hóa kinh nghiệm qua bốn pha: trải nghiệm cụ thể, quan sát phản ánh, trừu tượng hóa khái niệm và thử nghiệm tích cực. Lý thuyết này nhấn mạnh vai trò trung tâm của kinh nghiệm trong việc hình thành kiến thức và năng lực. Bên cạnh đó, quan điểm giáo dục của John Dewey về “học qua làm” cũng được vận dụng, nhấn mạnh sự kết nối giữa lý thuyết và thực tiễn, giúp học sinh phát triển toàn diện về trí tuệ và thể chất. Các khái niệm chính bao gồm: hoạt động thực hành và trải nghiệm, năng lực toán học, năng lực giải quyết vấn đề, năng lực tư duy logic và năng lực giao tiếp trong toán học. Mô hình tổ chức hoạt động trải nghiệm được thiết kế theo quy trình bốn bước: giới thiệu hoạt động, chuyển giao nhiệm vụ, tổ chức trải nghiệm và đánh giá kết quả, đảm bảo phù hợp với đặc điểm tâm sinh lý học sinh lớp 1.

Phương pháp nghiên cứu

Nghiên cứu sử dụng phương pháp kết hợp giữa nghiên cứu tài liệu, khảo sát thực trạng và thực nghiệm sư phạm. Nguồn dữ liệu chính gồm: khảo sát ý kiến 38 giáo viên tiểu học tại Hải Phòng qua Google Forms và phỏng vấn trực tiếp; quan sát 10 tiết dạy Toán lớp 1; thực nghiệm sư phạm với 29 học sinh lớp 1 tại Trường Tiểu học Đinh Tiên Hoàng. Phân tích dữ liệu sử dụng phương pháp thống kê mô tả, so sánh tỉ lệ phần trăm và đánh giá định tính. Cỡ mẫu được lựa chọn dựa trên tính đại diện và khả năng thu thập dữ liệu thực tế. Thời gian nghiên cứu kéo dài từ tháng 9 đến tháng 10 năm 2021, đảm bảo thu thập đủ thông tin phục vụ cho việc thiết kế và đánh giá hiệu quả các hoạt động thực hành và trải nghiệm trong dạy học Toán lớp 1.

Kết quả nghiên cứu và thảo luận

Những phát hiện chính

  1. Tần suất tổ chức hoạt động thực hành và trải nghiệm: 34,21% giáo viên chưa từng tổ chức, 52,63% thỉnh thoảng tổ chức, 13,16% thường xuyên tổ chức, không có giáo viên nào rất thường xuyên tổ chức. Điều này cho thấy hoạt động trải nghiệm chưa được áp dụng rộng rãi và liên tục trong dạy học Toán lớp 1.

  2. Ý kiến về vai trò của hoạt động trải nghiệm: 81,58% giáo viên đồng ý rằng tổ chức cho học sinh đi thực tế và lồng ghép hoạt động thực hành trải nghiệm là cần thiết; 60,52% tin rằng giáo viên có thể thiết kế và tổ chức các hoạt động này; 65,79% cho rằng nhà trường nên khuyến khích tổ chức hoạt động thực hành và trải nghiệm nhằm phát triển năng lực cho học sinh.

  3. Khó khăn trong tổ chức hoạt động: 94,7% giáo viên cho biết thiếu tài liệu tham khảo là khó khăn lớn nhất; 81,57% chưa được trang bị đủ kiến thức và năng lực thực hiện; 73,68% gặp khó khăn trong tổ chức và quản lý học sinh; 65,78% cho rằng phân bổ thời lượng chưa phù hợp; 60,52% gặp khó khăn do học sinh còn thụ động khi tham gia.

  4. Mong muốn hỗ trợ: 94,7% giáo viên mong muốn được hướng dẫn thiết kế kế hoạch tổ chức hoạt động; 88,84% cần các bài tập vận dụng và trò chơi học tập; 81,57% muốn được cung cấp phương pháp và phương tiện dạy học; 71,05% cần nguồn tư liệu hỗ trợ như video, tranh ảnh; 44,73% mong muốn có tiêu chí đánh giá kết quả học tập.

Thảo luận kết quả

Kết quả khảo sát phản ánh thực trạng tổ chức hoạt động thực hành và trải nghiệm trong dạy học Toán lớp 1 còn nhiều hạn chế, chủ yếu do thiếu tài liệu hướng dẫn và năng lực tổ chức của giáo viên. Tỉ lệ giáo viên chưa từng tổ chức hoạt động trải nghiệm chiếm hơn một phần ba, cho thấy sự mới mẻ và chưa phổ biến của phương pháp này. So với các nghiên cứu quốc tế, như mô hình học tập trải nghiệm của Kolb hay kinh nghiệm tổ chức hoạt động trải nghiệm sáng tạo tại Hàn Quốc và Anh Quốc, việc áp dụng tại Việt Nam còn nhiều khó khăn về mặt thực tiễn. Việc thiếu tài liệu và hướng dẫn cụ thể khiến giáo viên khó khăn trong việc thiết kế hoạt động phù hợp với chương trình và tâm sinh lý học sinh lớp 1. Tuy nhiên, phần lớn giáo viên nhận thức rõ vai trò quan trọng của hoạt động trải nghiệm trong phát triển năng lực học sinh, đặc biệt là năng lực giải quyết vấn đề, tư duy và giao tiếp toán học. Dữ liệu có thể được trình bày qua biểu đồ tần suất tổ chức hoạt động và bảng xếp hạng các khó khăn, giúp minh họa rõ nét các vấn đề cần giải quyết. Kết quả này nhấn mạnh nhu cầu cấp thiết về đào tạo, cung cấp tài liệu và xây dựng chương trình hỗ trợ giáo viên trong việc tổ chức hoạt động thực hành và trải nghiệm hiệu quả.

Đề xuất và khuyến nghị

  1. Xây dựng tài liệu hướng dẫn thiết kế hoạt động thực hành và trải nghiệm: Cung cấp bộ tài liệu chi tiết, bao gồm kế hoạch bài giảng, bài tập vận dụng, trò chơi học tập và tiêu chí đánh giá năng lực học sinh. Thời gian thực hiện trong vòng 6 tháng, do Bộ Giáo dục phối hợp với các trường đại học sư phạm chủ trì.

  2. Tổ chức tập huấn nâng cao năng lực cho giáo viên: Triển khai các khóa đào tạo chuyên sâu về phương pháp dạy học trải nghiệm, kỹ năng tổ chức và quản lý lớp học, sử dụng công cụ hỗ trợ dạy học. Mục tiêu nâng tỷ lệ giáo viên thường xuyên tổ chức hoạt động trải nghiệm lên trên 50% trong 1 năm. Chủ thể thực hiện là Sở Giáo dục và Đào tạo Hải Phòng phối hợp với các trung tâm bồi dưỡng giáo viên.

  3. Tăng cường đầu tư cơ sở vật chất và kinh phí: Hỗ trợ các trường tiểu học trang bị đồ dùng học tập, thiết bị dạy học và kinh phí tổ chức các hoạt động trải nghiệm thực tế. Thời gian triển khai trong 2 năm, nhằm tạo điều kiện thuận lợi cho giáo viên và học sinh.

  4. Xây dựng chương trình trải nghiệm tích hợp liên môn: Thiết kế các hoạt động trải nghiệm gắn kết môn Toán với các môn học khác như Tự nhiên và Xã hội, Đạo đức, giúp học sinh phát triển toàn diện năng lực và phẩm chất. Chủ thể thực hiện là các nhà chuyên môn chương trình giáo dục và giáo viên cốt cán.

  5. Phát triển hệ thống đánh giá năng lực học sinh: Xây dựng bộ tiêu chí đánh giá năng lực dựa trên kết quả tham gia hoạt động thực hành và trải nghiệm, giúp giáo viên theo dõi tiến bộ và điều chỉnh phương pháp dạy học phù hợp. Thời gian thực hiện trong 1 năm, do các chuyên gia giáo dục và giáo viên phối hợp thực hiện.

Đối tượng nên tham khảo luận văn

  1. Giáo viên tiểu học, đặc biệt là giáo viên Toán lớp 1: Luận văn cung cấp cơ sở lý luận và thực tiễn về tổ chức hoạt động thực hành và trải nghiệm, giúp giáo viên nâng cao hiệu quả dạy học, phát triển năng lực học sinh.

  2. Cán bộ quản lý giáo dục tại các trường tiểu học: Tài liệu giúp hiểu rõ thực trạng, khó khăn và giải pháp tổ chức hoạt động trải nghiệm, từ đó xây dựng kế hoạch, chính sách hỗ trợ giáo viên và học sinh.

  3. Nhà nghiên cứu và giảng viên sư phạm: Luận văn là nguồn tham khảo quý giá cho các nghiên cứu về đổi mới phương pháp dạy học, phát triển năng lực học sinh và thiết kế chương trình đào tạo giáo viên.

  4. Các cơ quan quản lý giáo dục và hoạch định chính sách: Cung cấp dữ liệu thực tiễn và đề xuất chính sách nhằm nâng cao chất lượng giáo dục tiểu học, đặc biệt trong việc triển khai chương trình giáo dục phổ thông mới.

Câu hỏi thường gặp

  1. Hoạt động thực hành và trải nghiệm trong dạy học Toán lớp 1 là gì?
    Hoạt động này là quá trình học sinh trực tiếp tham gia các nhiệm vụ học tập, vận dụng kiến thức toán học vào thực tiễn, qua đó phát triển năng lực tư duy, giải quyết vấn đề và giao tiếp. Ví dụ như đo đạc, đếm số lượng đồ vật trong lớp học.

  2. Tại sao hoạt động trải nghiệm lại quan trọng trong phát triển năng lực học sinh?
    Hoạt động trải nghiệm giúp học sinh kết nối kiến thức với thực tế, phát triển kỹ năng tư duy logic, sáng tạo và tự học. Qua đó, các em không chỉ nhớ kiến thức mà còn biết vận dụng vào cuộc sống hàng ngày.

  3. Những khó khăn phổ biến khi tổ chức hoạt động này là gì?
    Khó khăn lớn nhất là thiếu tài liệu hướng dẫn, giáo viên chưa được đào tạo đầy đủ, khó khăn trong quản lý học sinh và phân bổ thời gian. Ngoài ra, thiếu kinh phí và cơ sở vật chất cũng là rào cản.

  4. Làm thế nào để giáo viên thiết kế hoạt động thực hành và trải nghiệm hiệu quả?
    Giáo viên cần bám sát nội dung chương trình, thiết kế hoạt động phù hợp với tâm sinh lý học sinh, sử dụng phương pháp linh hoạt như làm việc nhóm, giải quyết vấn đề và sắm vai. Đồng thời, cần có kế hoạch rõ ràng và tiêu chí đánh giá cụ thể.

  5. Hoạt động trải nghiệm có thể được tổ chức ở đâu?
    Có thể tổ chức trong lớp học qua các trò chơi, bài tập thực hành hoặc ngoài giờ học như tham quan, dã ngoại tại các địa điểm phù hợp như bảo tàng, làng nghề, khu du lịch, giúp học sinh tiếp xúc thực tế và hứng thú học tập hơn.

Kết luận

  • Hoạt động thực hành và trải nghiệm là phương pháp thiết yếu để phát triển năng lực toán học cho học sinh lớp 1, giúp các em vận dụng kiến thức vào thực tiễn.
  • Thực trạng tổ chức hoạt động này còn hạn chế do thiếu tài liệu, năng lực giáo viên và điều kiện cơ sở vật chất.
  • Nghiên cứu đã đề xuất quy trình tổ chức và thiết kế hoạt động phù hợp với đặc điểm tâm sinh lý học sinh lớp 1.
  • Các giải pháp tập trung vào đào tạo giáo viên, xây dựng tài liệu hướng dẫn, đầu tư cơ sở vật chất và phát triển hệ thống đánh giá năng lực học sinh.
  • Tiếp theo, cần triển khai thực nghiệm mở rộng và đánh giá hiệu quả lâu dài nhằm hoàn thiện phương pháp dạy học phát triển năng lực trong môn Toán tiểu học.

Hãy áp dụng những kiến thức và giải pháp trong luận văn để nâng cao chất lượng dạy học Toán lớp 1, góp phần phát triển toàn diện năng lực học sinh trong thời đại đổi mới giáo dục hiện nay.