Tổng quan nghiên cứu

Trong bối cảnh cuộc Cách mạng Công nghiệp 4.0, việc đổi mới phương pháp dạy học nhằm phát triển năng lực cho học sinh (HS) trở thành yêu cầu cấp thiết. Theo Nghị quyết số 29–NQ/TW của Ban Chấp hành Trung ương khóa XI, giáo dục cần phát triển toàn diện năng lực, đạo đức và lối sống cho HS, đồng thời ứng dụng công nghệ thông tin (CNTT) trong dạy học. Phương pháp WebQuest, được phát triển từ năm 1995 tại Mỹ, là một trong những phương pháp dạy học tích cực ứng dụng CNTT, giúp HS tiết kiệm thời gian tìm kiếm thông tin và tập trung vào phân tích, tổng hợp, đánh giá thông tin.

Luận văn tập trung nghiên cứu vận dụng phương pháp WebQuest trong dạy học tích hợp phần hóa học hữu cơ lớp 11 nhằm phát triển năng lực hợp tác giải quyết vấn đề (HT GQVĐ) cho HS. Nghiên cứu được thực hiện tại một số trường THPT trên địa bàn thành phố Hồ Chí Minh trong khoảng thời gian từ tháng 11/2017 đến tháng 9/2018. Mục tiêu chính là xây dựng các chủ đề tích hợp phù hợp với chương trình hóa học hữu cơ, thiết kế WebQuest hỗ trợ HS phát triển năng lực HT GQVĐ, đồng thời đánh giá hiệu quả của phương pháp này trong thực tiễn giảng dạy.

Nghiên cứu có ý nghĩa quan trọng trong việc đổi mới phương pháp dạy học hóa học, góp phần nâng cao chất lượng giáo dục phổ thông, phát triển năng lực hợp tác và giải quyết vấn đề cho HS, đáp ứng yêu cầu phát triển nguồn nhân lực chất lượng cao của đất nước.

Cơ sở lý thuyết và phương pháp nghiên cứu

Khung lý thuyết áp dụng

Nghiên cứu dựa trên hai khung lý thuyết chính: năng lực hợp tác giải quyết vấn đề (HT GQVĐ) và phương pháp dạy học WebQuest.

  1. Năng lực HT GQVĐ: Theo khung năng lực PISA 2015, năng lực HT GQVĐ là khả năng tham gia tích cực và hiệu quả vào quá trình hợp tác để giải quyết vấn đề chung, sử dụng kiến thức, kỹ năng và nỗ lực của nhóm. Cấu trúc năng lực này bao gồm năng lực nhận thức, năng lực xã hội và năng lực điều chỉnh, thể hiện qua các bước xác định vấn đề, đề xuất giải pháp, lựa chọn giải pháp, lập kế hoạch, thực hiện và đánh giá (Griffin và Care, 2012; OECD, 2015). Mô hình hợp tác giải quyết vấn đề của Rod Windle và Suzanne Warren cũng được tham khảo để thiết kế các hoạt động hợp tác trong WebQuest.

  2. Phương pháp WebQuest: Là phương pháp dạy học tích cực, trong đó HS thực hiện nhiệm vụ học tập theo nhóm dựa trên các nguồn tài liệu trực tuyến được GV chọn lọc. WebQuest gồm các phần: giới thiệu, nhiệm vụ, tiến trình, đánh giá và kết luận. Phương pháp này giúp HS phát triển tư duy phê phán, sáng tạo, kỹ năng hợp tác và giải quyết vấn đề thông qua việc học tập tích hợp liên môn (Dodge, 1995; Nguyễn Văn Cường và Bernd Meier, 2010).

Các khái niệm chính bao gồm: năng lực HT GQVĐ, dạy học tích hợp liên môn, WebQuest, năng lực hợp tác, giải quyết vấn đề, và phương pháp dạy học tích cực.

Phương pháp nghiên cứu

Nghiên cứu sử dụng phương pháp hỗn hợp kết hợp nghiên cứu lý thuyết và thực nghiệm sư phạm:

  • Nguồn dữ liệu: Bao gồm tài liệu lý thuyết, các công trình nghiên cứu trong và ngoài nước về WebQuest, năng lực HT GQVĐ, chương trình hóa học hữu cơ lớp 11, kết quả khảo sát thực trạng dạy học tại các trường THPT ở TP. Hồ Chí Minh và tỉnh Bà Rịa Vũng Tàu.

  • Phương pháp phân tích: Phân tích, tổng hợp, hệ thống hóa tài liệu; điều tra khảo sát ý kiến GV về thực trạng sử dụng WebQuest và năng lực HT GQVĐ của HS; thiết kế WebQuest cho các chủ đề tích hợp; thực nghiệm sư phạm với HS lớp 11; đánh giá kết quả bằng phương pháp thống kê toán học (phân phối tần số, tần suất, kiểm định thống kê).

  • Cỡ mẫu và chọn mẫu: 39 GV dạy Hóa học tại các trường THPT được chọn theo phương pháp thuận tiện và ngẫu nhiên có chủ đích nhằm phản ánh thực trạng dạy học tích hợp và ứng dụng WebQuest.

  • Timeline nghiên cứu: Từ tháng 11/2017 đến tháng 9/2018, gồm các giai đoạn: khảo sát thực trạng, thiết kế WebQuest, thực nghiệm sư phạm, thu thập và phân tích dữ liệu, hoàn thiện luận văn.

Kết quả nghiên cứu và thảo luận

Những phát hiện chính

  1. Thực trạng sử dụng phương pháp WebQuest và dạy học tích hợp: Qua khảo sát 39 GV, chỉ 13,16% GV sử dụng WebQuest, chủ yếu ở mức độ thỉnh thoảng hoặc hiếm khi. Tỉ lệ GV xây dựng chủ đề dạy học tích hợp liên môn thường xuyên chỉ chiếm 5,26%, trong khi 65,26% GV gần như không xây dựng chủ đề tích hợp. Tuy nhiên, 94,74% GV đánh giá việc xây dựng chủ đề tích hợp là cần thiết hoặc rất cần thiết.

  2. Năng lực HT GQVĐ của HS: Kết quả quan sát và đánh giá cho thấy trung bình chỉ có khoảng 37,88% HS biểu hiện tích cực năng lực HT GQVĐ. Nhiều HS chưa chủ động tham gia trao đổi, thảo luận nhóm hoặc đề xuất giải pháp, cho thấy năng lực này còn hạn chế.

  3. Ảnh hưởng của WebQuest đến phát triển năng lực HT GQVĐ: GV đồng thuận rằng WebQuest giúp HS phát triển năng lực giải quyết vấn đề và sáng tạo (68,63%), năng lực giao tiếp và hợp tác (57,89%), tự chủ và tự học (36,84%), và tìm hiểu tự nhiên xã hội (76,26%). Thời gian thực hiện chủ đề tích hợp phù hợp là từ 2 tiết trở lên, với không gian học tập linh hoạt, phối hợp giữa trường và nhà.

  4. Nguồn tài liệu và công cụ hỗ trợ: Internet được GV sử dụng phổ biến (76,32%) để xây dựng chủ đề tích hợp và hỗ trợ dạy học. Tuy nhiên, việc trao đổi qua mạng xã hội và ứng dụng nhắn tin còn hạn chế (khoảng 50% GV sử dụng thỉnh thoảng hoặc thường xuyên).

Thảo luận kết quả

Kết quả nghiên cứu cho thấy phương pháp WebQuest còn chưa được phổ biến rộng rãi trong dạy học hóa học tại các trường THPT ở TP. Hồ Chí Minh và Bà Rịa Vũng Tàu, do nhiều nguyên nhân như áp lực chương trình, hạn chế về CNTT, và thói quen dạy học truyền thống. Tuy nhiên, WebQuest được đánh giá cao về khả năng phát triển năng lực HT GQVĐ cho HS, phù hợp với xu hướng đổi mới giáo dục hiện nay.

So sánh với các nghiên cứu quốc tế và trong nước, kết quả tương đồng với nhận định rằng WebQuest thúc đẩy sự hợp tác, tư duy phản biện và giải quyết vấn đề (Qing Zhou et al., 2012; Gabriel Gorghiu et al., 2005). Việc xây dựng bộ tiêu chí đánh giá năng lực HT GQVĐ giúp GV có công cụ đánh giá chính xác hơn, từ đó điều chỉnh phương pháp dạy học phù hợp.

Dữ liệu có thể được trình bày qua biểu đồ tần suất sử dụng phương pháp dạy học, biểu đồ phân phối năng lực HT GQVĐ của HS, và bảng so sánh mức độ phát triển năng lực trước và sau thực nghiệm WebQuest, giúp minh họa rõ ràng hiệu quả của phương pháp.

Đề xuất và khuyến nghị

  1. Tăng cường đào tạo, tập huấn GV về phương pháp WebQuest và dạy học tích hợp: Tổ chức các khóa bồi dưỡng chuyên sâu nhằm nâng cao năng lực CNTT và kỹ năng thiết kế, sử dụng WebQuest, tập trung vào phát triển năng lực HT GQVĐ cho HS. Thời gian thực hiện: 6-12 tháng; chủ thể: Sở GD&ĐT, trường ĐHSP.

  2. Xây dựng và phổ biến bộ chủ đề tích hợp hóa học hữu cơ lớp 11 theo phương pháp WebQuest: Thiết kế các chủ đề có tính liên môn, gắn với thực tiễn và phù hợp với chương trình hiện hành, hỗ trợ GV trong việc áp dụng. Thời gian: 3-6 tháng; chủ thể: Ban biên soạn chương trình, GV chuyên môn.

  3. Phát triển hệ thống công cụ đánh giá năng lực HT GQVĐ: Áp dụng bộ tiêu chí đánh giá gồm 11 tiêu chí với 3 mức độ để đánh giá chính xác năng lực HS, đồng thời hướng dẫn GV sử dụng hiệu quả. Thời gian: 3 tháng; chủ thể: GV, nhà trường.

  4. Khuyến khích sử dụng Internet và các công cụ hỗ trợ trực tuyến trong dạy học: Tăng cường đầu tư cơ sở vật chất CNTT, khuyến khích GV và HS sử dụng mạng xã hội, ứng dụng nhắn tin để trao đổi, thảo luận, tăng cường hợp tác học tập. Thời gian: liên tục; chủ thể: nhà trường, phụ huynh.

Đối tượng nên tham khảo luận văn

  1. Giáo viên bộ môn Hóa học THPT: Nghiên cứu giúp GV hiểu rõ cách thiết kế và áp dụng WebQuest trong dạy học tích hợp, phát triển năng lực HT GQVĐ cho HS, từ đó nâng cao hiệu quả giảng dạy.

  2. Nhà quản lý giáo dục và Sở GD&ĐT: Tham khảo để xây dựng chính sách đào tạo, bồi dưỡng GV, phát triển chương trình dạy học tích hợp và ứng dụng CNTT trong giáo dục phổ thông.

  3. Sinh viên, nghiên cứu sinh ngành Giáo dục học, Lí luận và Phương pháp dạy học: Tài liệu tham khảo quý giá về phương pháp nghiên cứu, thiết kế WebQuest và phát triển năng lực hợp tác giải quyết vấn đề trong giáo dục.

  4. Các chuyên gia phát triển chương trình và biên soạn sách giáo khoa: Cung cấp cơ sở khoa học và thực tiễn để xây dựng các chủ đề tích hợp liên môn, phù hợp với xu hướng đổi mới giáo dục và phát triển năng lực HS.

Câu hỏi thường gặp

  1. Phương pháp WebQuest là gì và có ưu điểm gì trong dạy học hóa học?
    WebQuest là phương pháp dạy học tích cực dựa trên việc HS tự tìm kiếm, xử lý thông tin qua các nguồn trực tuyến được GV chọn lọc. Ưu điểm gồm phát triển tư duy phản biện, sáng tạo, kỹ năng hợp tác và giải quyết vấn đề, tiết kiệm thời gian tìm kiếm thông tin, phù hợp với dạy học tích hợp liên môn.

  2. Năng lực hợp tác giải quyết vấn đề (HT GQVĐ) gồm những thành phần nào?
    Năng lực HT GQVĐ bao gồm năng lực nhận thức (xác định vấn đề, phân tích, tổng hợp), năng lực xã hội (giao tiếp, hợp tác), và năng lực điều chỉnh (điều phối, đánh giá quá trình và kết quả). Đây là năng lực quan trọng giúp HS làm việc nhóm hiệu quả và giải quyết các vấn đề phức tạp.

  3. Làm thế nào để thiết kế một WebQuest hiệu quả cho phần hóa học hữu cơ lớp 11?
    Thiết kế WebQuest hiệu quả cần chọn chủ đề tích hợp liên môn phù hợp với chương trình, xây dựng nhiệm vụ rõ ràng, có tính thực tiễn, thiết kế tiến trình thực hiện chi tiết, cung cấp nguồn tài liệu trực tuyến chất lượng, và xây dựng tiêu chí đánh giá năng lực HT GQVĐ cho HS.

  4. WebQuest có thể áp dụng trong bao lâu cho một chủ đề tích hợp?
    Thời gian thực hiện chủ đề tích hợp bằng WebQuest thường từ 2 tiết học trở lên, tùy thuộc vào nội dung và độ phức tạp của chủ đề. Thời gian này đủ để HS thực hiện các bước hợp tác, tìm hiểu, thảo luận và trình bày kết quả.

  5. Những khó khăn nào thường gặp khi áp dụng WebQuest trong dạy học phổ thông?
    Khó khăn gồm hạn chế về cơ sở vật chất CNTT, thiếu kỹ năng sử dụng công nghệ của GV, áp lực chương trình học và thi cử, thói quen dạy học truyền thống, và sự chưa quen của HS với phương pháp học tập tích cực, hợp tác nhóm.

Kết luận

  • Phương pháp WebQuest phù hợp để dạy học tích hợp phần hóa học hữu cơ lớp 11, giúp phát triển năng lực hợp tác giải quyết vấn đề cho HS.
  • Thực trạng sử dụng WebQuest và dạy học tích hợp tại các trường THPT ở TP. Hồ Chí Minh và Bà Rịa Vũng Tàu còn hạn chế, nhưng GV đánh giá cao tầm quan trọng của phương pháp này.
  • Năng lực HT GQVĐ của HS hiện còn thấp, cần được rèn luyện thông qua các hoạt động học tập tích cực, đặc biệt là qua WebQuest.
  • Đề xuất các giải pháp đào tạo GV, xây dựng chủ đề tích hợp, phát triển công cụ đánh giá và tăng cường ứng dụng CNTT trong dạy học.
  • Nghiên cứu mở ra hướng đi mới cho đổi mới phương pháp dạy học hóa học, góp phần nâng cao chất lượng giáo dục phổ thông trong thời đại công nghệ số.

Hành động tiếp theo: Các nhà trường và GV nên bắt đầu áp dụng WebQuest trong giảng dạy, đồng thời tham gia các khóa tập huấn để nâng cao năng lực thiết kế và tổ chức dạy học tích hợp. Các nhà quản lý giáo dục cần hỗ trợ về chính sách và cơ sở vật chất để thúc đẩy đổi mới giáo dục hiệu quả.