Tổng quan nghiên cứu

Trong bối cảnh đổi mới căn bản, toàn diện giáo dục theo Nghị quyết số 29/NQ-TW ngày 4/11/2013, việc phát triển năng lực người học trở thành mục tiêu trọng tâm của giáo dục phổ thông. Môn Tiếng Việt, đặc biệt phân môn Tập đọc ở tiểu học, giữ vai trò then chốt trong việc hình thành năng lực ngôn ngữ cho học sinh. Tuy nhiên, khảo sát thực trạng dạy học đọc hiểu tác phẩm văn học cho học sinh lớp 4 tại Trường Tiểu học Nguyễn Văn Tố, Hải Phòng cho thấy nhiều học sinh chưa thực sự hứng thú với các giờ Tập đọc, kỹ năng đọc hiểu còn hạn chế, chưa biết vận dụng thông tin trong văn bản vào giải quyết các vấn đề thực tiễn. Mục tiêu nghiên cứu nhằm đề xuất các biện pháp dạy học đọc hiểu tác phẩm văn học theo quan điểm phát triển năng lực, góp phần nâng cao chất lượng dạy học môn Tiếng Việt cho học sinh tiểu học. Phạm vi nghiên cứu tập trung vào 460 học sinh lớp 4 tại Trường Tiểu học Nguyễn Văn Tố, quận Lê Chân, thành phố Hải Phòng trong năm học 2018-2019. Ý nghĩa nghiên cứu được thể hiện qua việc cải thiện các chỉ số về mức độ hứng thú học tập và năng lực đọc hiểu văn bản văn học, góp phần phát triển phẩm chất và năng lực ngôn ngữ cho học sinh tiểu học.

Cơ sở lý thuyết và phương pháp nghiên cứu

Khung lý thuyết áp dụng

Luận văn dựa trên các lý thuyết về năng lực và phát triển năng lực trong giáo dục, trong đó năng lực được hiểu là khả năng huy động tổng hợp kiến thức, kỹ năng và các thuộc tính tâm lý cá nhân để thực hiện thành công một hoạt động trong bối cảnh cụ thể. Phát triển năng lực là quá trình giáo viên tổ chức các hoạt động nhằm khai thác và phát huy năng lực tiềm ẩn của học sinh. Lý thuyết dạy học phát triển năng lực nhấn mạnh sự chuyển đổi từ dạy học định hướng nội dung sang dạy học định hướng phát triển năng lực, tập trung vào kết quả đầu ra và khả năng vận dụng kiến thức vào thực tiễn. Về đọc hiểu, luận văn áp dụng quan niệm đọc hiểu là năng lực đọc văn bản đạt đến cấp độ hiểu sâu sắc và năng lực hiểu thông qua văn bản, bao gồm nhận biết, kết nối, đánh giá và vận dụng thông tin trong văn bản. Các khái niệm chính gồm: năng lực đọc hiểu, phát triển năng lực, kỹ thuật dạy học tích cực (sơ đồ tư duy, hợp tác nhóm, đặt câu hỏi), đặc điểm tâm sinh lý và ngôn ngữ của học sinh lớp 4.

Phương pháp nghiên cứu

Nguồn dữ liệu chính được thu thập từ khảo sát 460 học sinh lớp 4 và toàn bộ giáo viên dạy lớp 4 tại Trường Tiểu học Nguyễn Văn Tố, Hải Phòng. Phương pháp khảo sát sử dụng phiếu điều tra kết hợp phỏng vấn trực tiếp nhằm đánh giá thực trạng dạy học và học tập đọc hiểu tác phẩm văn học theo quan điểm phát triển năng lực. Phương pháp thực nghiệm sư phạm được áp dụng để kiểm chứng tính khả thi của các biện pháp đề xuất thông qua tổ chức các tiết dạy thử nghiệm. Phân tích thống kê mô tả được sử dụng để xử lý số liệu khảo sát, so sánh tỷ lệ phần trăm các chỉ số về nhận thức, phương pháp giảng dạy và mức độ hứng thú của học sinh. Thời gian nghiên cứu kéo dài trong năm học 2018-2019, với các giai đoạn khảo sát thực trạng, xây dựng biện pháp, thực nghiệm và đánh giá kết quả.

Kết quả nghiên cứu và thảo luận

Những phát hiện chính

  1. Nhận thức của giáo viên về đọc hiểu và phát triển năng lực: 100% giáo viên nắm được tầm quan trọng của phân môn Tập đọc; 60% hiểu rõ đọc hiểu là năng lực đọc văn bản đến cấp độ hiểu sâu sắc; 80% nhận thức được các phương pháp dạy học tích cực phù hợp như hợp tác nhóm, sử dụng tình huống có vấn đề. Tuy nhiên, 20% giáo viên vẫn hiểu đọc hiểu chỉ là đọc để hiểu nội dung, 30% cho rằng đọc hiểu chỉ là cơ sở để đọc đúng, đọc diễn cảm.

  2. Phương pháp giảng dạy và chuẩn bị bài: 50% giáo viên tự xây dựng câu hỏi phù hợp theo hướng phát triển năng lực; 40% ít đầu tư nghiên cứu nội dung bài dạy, lệ thuộc vào sách giáo khoa; 50% cho rằng cơ sở vật chất và phương tiện dạy học chưa đầy đủ; 100% giáo viên chưa được bồi dưỡng chuyên môn thường xuyên.

  3. Mức độ hứng thú và năng lực đọc hiểu của học sinh: 90% học sinh thích đọc văn bản nghệ thuật; 78,2% hào hứng trả lời câu hỏi tìm hiểu bài; 12,2% học sinh tỏ thái độ mệt mỏi hoặc ít hứng thú; 17% cho rằng câu hỏi trong sách giáo khoa quá khó; 26,1% cho rằng văn bản quá dài; 63% cho biết giáo viên chỉ sử dụng câu hỏi trong sách giáo khoa, giờ học còn đơn điệu.

  4. Nguyên nhân thực trạng: Nội dung chương trình và sách giáo khoa chưa thực sự đổi mới theo quan điểm phát triển năng lực; giáo viên chưa được bồi dưỡng thường xuyên về phương pháp dạy học phát triển năng lực; cơ sở vật chất, phương tiện dạy học còn hạn chế; giáo viên còn ngại đổi mới, chưa sáng tạo trong tổ chức giờ học.

Thảo luận kết quả

Kết quả khảo sát cho thấy sự chuyển biến tích cực trong nhận thức và thực hành dạy học đọc hiểu theo quan điểm phát triển năng lực, nhưng vẫn còn nhiều hạn chế cần khắc phục. Việc 60% giáo viên hiểu đúng về đọc hiểu và 80% áp dụng phương pháp tích cực là tín hiệu khả quan, song 20-30% giáo viên còn nhận thức chưa đầy đủ ảnh hưởng đến chất lượng giảng dạy. Mức độ hứng thú của học sinh cao (90%) với văn bản nghệ thuật chứng tỏ tiềm năng phát triển năng lực đọc hiểu nếu được tổ chức tốt. Tuy nhiên, việc sử dụng câu hỏi chưa phù hợp, giờ học đơn điệu và thiếu phương tiện hỗ trợ làm giảm hiệu quả học tập. So sánh với các nghiên cứu trong ngành giáo dục tiểu học, kết quả này tương đồng với thực trạng chung về đổi mới phương pháp dạy học tại nhiều địa phương. Việc đầu tư bồi dưỡng chuyên môn cho giáo viên và cải thiện cơ sở vật chất sẽ góp phần nâng cao các chỉ số về năng lực đọc hiểu và hứng thú học tập. Dữ liệu có thể được trình bày qua biểu đồ so sánh tỷ lệ nhận thức giáo viên, mức độ hứng thú học sinh và tỷ lệ áp dụng phương pháp tích cực trước và sau thực nghiệm.

Đề xuất và khuyến nghị

  1. Tăng cường bồi dưỡng chuyên môn cho giáo viên: Tổ chức các khóa tập huấn định kỳ về dạy học phát triển năng lực và kỹ thuật dạy học tích cực, nhằm nâng cao nhận thức và kỹ năng giảng dạy đọc hiểu tác phẩm văn học. Thời gian thực hiện trong vòng 6 tháng, do Sở Giáo dục và Đào tạo phối hợp với các trường đại học tổ chức.

  2. Đổi mới nội dung và phương pháp dạy học: Khuyến khích giáo viên tự xây dựng câu hỏi, bài tập phù hợp với năng lực học sinh, tăng cường sử dụng các kỹ thuật như sơ đồ tư duy, hợp tác nhóm, tình huống có vấn đề. Thực hiện ngay trong năm học hiện tại, do giáo viên chủ động áp dụng.

  3. Cải thiện cơ sở vật chất và phương tiện dạy học: Đầu tư trang thiết bị như tranh ảnh, video clip, máy chiếu, phần mềm hỗ trợ dạy học để tạo môi trường học tập sinh động, hấp dẫn. Kế hoạch thực hiện trong 1 năm, do nhà trường phối hợp với các cấp quản lý giáo dục.

  4. Xây dựng chương trình và sách giáo khoa mở: Đề xuất điều chỉnh nội dung sách giáo khoa Tiếng Việt lớp 4 theo hướng phát triển năng lực, bổ sung các dạng bài tập đa dạng, phù hợp với đặc điểm học sinh. Thời gian thực hiện trong 2 năm, do Bộ Giáo dục và Đào tạo chủ trì.

Đối tượng nên tham khảo luận văn

  1. Giáo viên tiểu học: Nắm bắt các biện pháp dạy học đọc hiểu tác phẩm văn học theo quan điểm phát triển năng lực, áp dụng vào thực tiễn giảng dạy để nâng cao hiệu quả giờ học.

  2. Nhà quản lý giáo dục: Hiểu rõ thực trạng và các giải pháp đổi mới phương pháp dạy học, từ đó xây dựng chính sách, kế hoạch bồi dưỡng và đầu tư cơ sở vật chất phù hợp.

  3. Sinh viên, nghiên cứu sinh ngành Giáo dục Tiểu học: Tham khảo cơ sở lý luận, phương pháp nghiên cứu và kết quả thực nghiệm để phát triển đề tài nghiên cứu hoặc hoàn thiện kỹ năng nghiên cứu khoa học.

  4. Các nhà biên soạn chương trình, sách giáo khoa: Cung cấp dữ liệu thực tiễn và đề xuất đổi mới nội dung, phương pháp dạy học nhằm phát triển năng lực đọc hiểu cho học sinh tiểu học.

Câu hỏi thường gặp

  1. Tại sao cần dạy học đọc hiểu theo quan điểm phát triển năng lực?
    Phát triển năng lực giúp học sinh không chỉ biết nội dung mà còn biết vận dụng kiến thức vào thực tiễn, nâng cao khả năng tư duy, sáng tạo và giải quyết vấn đề, phù hợp với yêu cầu đổi mới giáo dục hiện nay.

  2. Các phương pháp dạy học tích cực nào phù hợp với dạy đọc hiểu lớp 4?
    Các phương pháp như hợp tác nhóm, sử dụng tình huống có vấn đề, sơ đồ tư duy, đặt câu hỏi mở giúp học sinh chủ động tham gia, phát triển kỹ năng đọc hiểu và tư duy phản biện.

  3. Làm thế nào để giáo viên khai thác vốn hiểu biết của học sinh trong dạy đọc hiểu?
    Giáo viên có thể liên hệ nội dung bài học với kiến thức về tự nhiên, xã hội, lịch sử, địa lý mà học sinh đã biết, sử dụng tranh ảnh, video clip để kích thích sự hứng thú và phát triển năng lực ngôn ngữ.

  4. Những khó khăn phổ biến khi dạy đọc hiểu tác phẩm văn học cho học sinh lớp 4 là gì?
    Khó khăn gồm nhận thức chưa đồng bộ của giáo viên về đọc hiểu, thiếu phương tiện dạy học, nội dung sách giáo khoa chưa phù hợp, học sinh chưa hứng thú hoặc gặp khó khăn với câu hỏi trong sách.

  5. Làm thế nào để đánh giá hiệu quả của việc dạy học đọc hiểu theo phát triển năng lực?
    Có thể sử dụng các tiêu chí đánh giá kỹ năng đọc hiểu, mức độ hứng thú học tập, khả năng vận dụng kiến thức vào giải quyết vấn đề thực tế, kết hợp quan sát, phỏng vấn và kiểm tra định kỳ.

Kết luận

  • Luận văn đã làm rõ cơ sở lý luận và thực trạng dạy học đọc hiểu tác phẩm văn học cho học sinh lớp 4 theo quan điểm phát triển năng lực tại Trường Tiểu học Nguyễn Văn Tố, Hải Phòng.
  • Phát hiện chính gồm nhận thức giáo viên còn hạn chế, phương pháp giảng dạy chưa đa dạng, học sinh có mức độ hứng thú cao nhưng kỹ năng đọc hiểu chưa đồng đều.
  • Đề xuất các biện pháp cụ thể như bồi dưỡng chuyên môn, đổi mới phương pháp, cải thiện cơ sở vật chất và điều chỉnh nội dung chương trình.
  • Kết quả thực nghiệm bước đầu khẳng định tính khả thi của các biện pháp đề xuất, góp phần nâng cao chất lượng dạy học.
  • Khuyến nghị các cơ quan quản lý, nhà trường và giáo viên phối hợp triển khai các giải pháp nhằm phát triển năng lực đọc hiểu cho học sinh tiểu học trong thời gian tới.

Hãy áp dụng những biện pháp này để nâng cao hiệu quả dạy học đọc hiểu tác phẩm văn học, góp phần phát triển toàn diện năng lực ngôn ngữ cho học sinh lớp 4.