Tổng quan nghiên cứu

Trong bối cảnh đổi mới căn bản, toàn diện giáo dục phổ thông theo Nghị quyết số 29-NQ/TW, việc phát triển năng lực và phẩm chất toàn diện cho học sinh trở thành mục tiêu trọng tâm. Tại Việt Nam, đặc biệt ở bậc Tiểu học, dạy học văn miêu tả cho học sinh lớp 5 đóng vai trò quan trọng trong việc hình thành năng lực ngôn ngữ và phát triển tư duy sáng tạo. Tuy nhiên, thực tế cho thấy học sinh còn thiếu vốn sống thực tiễn và cảm xúc phong phú để viết văn miêu tả sinh động. Hoạt động trải nghiệm được xem là phương pháp hiệu quả nhằm khắc phục những hạn chế này, giúp học sinh phát triển năng lực quan sát, cảm nhận và sáng tạo trong học tập.

Luận văn tập trung nghiên cứu việc vận dụng hoạt động trải nghiệm trong dạy học văn miêu tả cho học sinh lớp 5 tại các trường Tiểu học trên địa bàn quận Lê Chân, thành phố Hải Phòng trong năm học 2020-2021. Mục tiêu nghiên cứu nhằm đề xuất các hình thức tổ chức hoạt động trải nghiệm phù hợp, xây dựng quy trình tổ chức và kiểm nghiệm tính khả thi qua thực nghiệm sư phạm. Nghiên cứu có ý nghĩa thiết thực trong việc đổi mới phương pháp dạy học, nâng cao chất lượng giáo dục Tiếng Việt, đồng thời góp phần phát triển năng lực toàn diện cho học sinh tiểu học.

Theo khảo sát tại 3 trường Tiểu học với 23 giáo viên và 984 học sinh lớp 5, hơn 70% học sinh thể hiện sự hứng thú khi tham gia các hoạt động trải nghiệm trong giờ học văn miêu tả. Phụ huynh cũng đồng thuận với việc con em được tham gia hoạt động trải nghiệm nhằm bổ sung vốn sống và phát triển kỹ năng thực tiễn. Tuy nhiên, khảo sát cũng chỉ ra nhiều khó khăn như cơ sở vật chất hạn chế, giáo viên còn thiếu kinh nghiệm tổ chức hoạt động trải nghiệm hiệu quả, và học sinh chưa đồng đều về khả năng tiếp thu.

Cơ sở lý thuyết và phương pháp nghiên cứu

Khung lý thuyết áp dụng

Luận văn dựa trên các lý thuyết giáo dục trải nghiệm của John Dewey, nhấn mạnh việc học tập qua trải nghiệm thực tiễn giúp học sinh phát triển tư duy phản biện, sáng tạo và năng lực vận dụng kiến thức. Lý thuyết học tập trải nghiệm của David Kolb cũng được áp dụng, với quy trình gồm bốn bước: trải nghiệm cụ thể, phản ánh, khái quát hóa và vận dụng thực tiễn.

Ngoài ra, luận văn khai thác các khái niệm chuyên ngành như:

  • Hoạt động trải nghiệm: Hoạt động giáo dục thực tiễn, giúp học sinh tiếp xúc, quan sát và tham gia vào các tình huống thực tế để phát triển năng lực và phẩm chất.
  • Văn miêu tả: Kiểu văn bản sử dụng phương thức biểu đạt miêu tả nhằm tái hiện sinh động hình ảnh, tính chất của sự vật, con người hoặc cảnh vật.
  • Năng lực ngôn ngữ: Khả năng sử dụng tiếng Việt trong giao tiếp, tư duy và học tập.
  • Phương pháp dạy học tích cực: Phương pháp lấy học sinh làm trung tâm, khuyến khích sự chủ động, sáng tạo và hợp tác trong học tập.

Phương pháp nghiên cứu

Nghiên cứu sử dụng phương pháp kết hợp giữa lý luận và thực tiễn:

  • Phương pháp phân tích, tổng hợp: Thu thập, phân tích tài liệu, nghiên cứu các công trình liên quan đến hoạt động trải nghiệm và dạy học văn miêu tả.
  • Phương pháp điều tra - khảo sát: Sử dụng phiếu khảo sát với 23 giáo viên và 984 học sinh lớp 5 tại 3 trường Tiểu học trên địa bàn quận Lê Chân, Hải Phòng. Phiếu khảo sát tập trung vào nhận thức, thái độ, khả năng tổ chức và hiệu quả hoạt động trải nghiệm trong dạy học văn miêu tả.
  • Phương pháp thực nghiệm sư phạm: Thực hiện dạy học thử nghiệm tại một trường Tiểu học trong quận Lê Chân để kiểm chứng tính khả thi và hiệu quả của các hình thức, quy trình tổ chức hoạt động trải nghiệm đã đề xuất.
  • Phương pháp quan sát sư phạm: Dự giờ, tham gia các hoạt động trải nghiệm để đánh giá thực tế quá trình tổ chức và mức độ hứng thú của học sinh.
  • Phương pháp xử lý số liệu: Thống kê, phân tích dữ liệu khảo sát để rút ra kết luận và đề xuất.

Cỡ mẫu khảo sát gồm 23 giáo viên và 984 học sinh lớp 5, được chọn theo phương pháp chọn mẫu thuận tiện nhằm đảm bảo tính đại diện cho các trường Tiểu học trên địa bàn nghiên cứu. Thời gian nghiên cứu kéo dài trong năm học 2020-2021.

Kết quả nghiên cứu và thảo luận

Những phát hiện chính

  1. Nhận thức và thái độ của giáo viên về hoạt động trải nghiệm
    Khoảng 60% giáo viên hiểu đúng bản chất và vai trò của hoạt động trải nghiệm trong dạy học văn miêu tả. Tuy nhiên, 40% còn nhầm lẫn giữa hoạt động trải nghiệm và hoạt động giáo dục tập thể. Hơn 70% giáo viên mong muốn áp dụng nhiều hơn các hình thức trải nghiệm sáng tạo trong giờ học.

  2. Mức độ hứng thú và tham gia của học sinh
    Kết quả khảo sát cho thấy 70% học sinh rất thích thú và tích cực tham gia các hoạt động trải nghiệm trong giờ học văn miêu tả. Các hoạt động này giúp học sinh phát triển năng lực giao tiếp, tư duy sáng tạo và cảm xúc phong phú hơn khi viết văn.

  3. Cơ sở vật chất và điều kiện tổ chức
    Khoảng 65% giáo viên đánh giá cơ sở vật chất hiện tại đủ điều kiện để tổ chức các hoạt động trải nghiệm trong lớp học. Tuy nhiên, phòng học nhỏ và thiếu không gian ngoài trời là những hạn chế lớn khi tổ chức hoạt động nhóm hoặc trải nghiệm ngoài thực tế.

  4. Hiệu quả thực nghiệm sư phạm
    Qua thực nghiệm tại một trường Tiểu học, kết quả cho thấy học sinh lớp 5 sau khi tham gia các hoạt động trải nghiệm có sự tiến bộ rõ rệt về kỹ năng viết văn miêu tả, với tỷ lệ học sinh đạt điểm khá trở lên tăng từ 55% lên 78%. Học sinh cũng thể hiện sự chủ động, sáng tạo và tự tin hơn trong các bài tập viết.

Thảo luận kết quả

Kết quả nghiên cứu khẳng định hoạt động trải nghiệm là phương pháp hiệu quả trong dạy học văn miêu tả, phù hợp với đặc điểm tâm lý và nhu cầu phát triển năng lực của học sinh lớp 5. Việc tổ chức các hoạt động trải nghiệm giúp học sinh phát triển toàn diện các giác quan, từ đó nâng cao khả năng quan sát và cảm nhận đối tượng miêu tả, góp phần làm phong phú vốn sống và cảm xúc.

So sánh với các nghiên cứu trong và ngoài nước, kết quả phù hợp với quan điểm của John Dewey và David Kolb về vai trò của trải nghiệm trong học tập. Đồng thời, nghiên cứu cũng phản ánh thực trạng chung tại nhiều trường Tiểu học Việt Nam khi cơ sở vật chất và năng lực tổ chức của giáo viên còn hạn chế, ảnh hưởng đến hiệu quả áp dụng phương pháp này.

Dữ liệu có thể được trình bày qua biểu đồ cột thể hiện tỷ lệ học sinh yêu thích hoạt động trải nghiệm trước và sau thực nghiệm, hoặc bảng so sánh điểm số viết văn miêu tả giữa nhóm thực nghiệm và nhóm đối chứng.

Đề xuất và khuyến nghị

  1. Tăng cường tập huấn, bồi dưỡng năng lực cho giáo viên
    Tổ chức các khóa đào tạo chuyên sâu về tổ chức hoạt động trải nghiệm trong dạy học văn miêu tả, giúp giáo viên nâng cao kỹ năng thiết kế và điều phối hoạt động sáng tạo, phù hợp với đặc điểm học sinh lớp 5. Thời gian thực hiện: trong năm học tiếp theo. Chủ thể thực hiện: Sở Giáo dục và Đào tạo Hải Phòng phối hợp với các trường Đại học Sư phạm.

  2. Đầu tư cải thiện cơ sở vật chất, trang thiết bị dạy học
    Cải tạo phòng học, tạo không gian mở, trang bị thiết bị hỗ trợ như màn hình, dụng cụ học tập trải nghiệm để thuận lợi tổ chức các hoạt động nhóm và trải nghiệm ngoài trời. Thời gian: 1-2 năm. Chủ thể: Ban giám hiệu các trường Tiểu học, UBND quận Lê Chân.

  3. Xây dựng và áp dụng quy trình tổ chức hoạt động trải nghiệm chuẩn hóa
    Phát triển bộ tài liệu hướng dẫn chi tiết quy trình tổ chức hoạt động trải nghiệm trong dạy học văn miêu tả, bao gồm các bước chuẩn bị, thực hiện và đánh giá hiệu quả. Thời gian: 6 tháng. Chủ thể: Nhóm nghiên cứu phối hợp với Phòng Giáo dục quận.

  4. Tăng cường phối hợp giữa nhà trường và phụ huynh
    Tuyên truyền, vận động phụ huynh hỗ trợ con em tham gia các hoạt động trải nghiệm, đồng thời phối hợp tổ chức các chuyến tham quan, dã ngoại thực tế. Thời gian: liên tục trong năm học. Chủ thể: Giáo viên chủ nhiệm, Ban đại diện cha mẹ học sinh.

Đối tượng nên tham khảo luận văn

  1. Giáo viên Tiểu học, đặc biệt giáo viên dạy môn Tiếng Việt lớp 5
    Giúp nâng cao năng lực tổ chức hoạt động trải nghiệm, đổi mới phương pháp dạy học văn miêu tả, từ đó nâng cao chất lượng giảng dạy và sự hứng thú của học sinh.

  2. Cán bộ quản lý giáo dục tại các trường Tiểu học và Phòng Giáo dục quận/huyện
    Là cơ sở để xây dựng kế hoạch đào tạo, đầu tư cơ sở vật chất và phát triển chương trình giáo dục trải nghiệm phù hợp với đặc điểm địa phương.

  3. Sinh viên, nghiên cứu sinh ngành Giáo dục Tiểu học và Sư phạm Ngữ văn
    Cung cấp tài liệu tham khảo về lý thuyết và thực tiễn tổ chức hoạt động trải nghiệm trong dạy học văn miêu tả, hỗ trợ nghiên cứu và thực hành sư phạm.

  4. Phụ huynh học sinh Tiểu học
    Hiểu rõ vai trò và lợi ích của hoạt động trải nghiệm trong phát triển năng lực ngôn ngữ và phẩm chất cho con em, từ đó phối hợp hiệu quả với nhà trường trong giáo dục.

Câu hỏi thường gặp

  1. Hoạt động trải nghiệm là gì và tại sao cần áp dụng trong dạy học văn miêu tả?
    Hoạt động trải nghiệm là các hoạt động giáo dục thực tiễn giúp học sinh tiếp xúc, quan sát và tham gia vào các tình huống thực tế. Áp dụng trong dạy học văn miêu tả giúp học sinh phát triển vốn sống, kỹ năng quan sát và cảm xúc phong phú, từ đó viết văn sinh động hơn.

  2. Làm thế nào để giáo viên tổ chức hoạt động trải nghiệm hiệu quả trong lớp học có nhiều học sinh?
    Giáo viên cần phân nhóm nhỏ, sử dụng đa dạng hình thức như trò chơi, thảo luận nhóm, tham quan thực tế gần trường. Đồng thời, chuẩn bị kỹ kế hoạch, phân công nhiệm vụ rõ ràng để đảm bảo sự tham gia tích cực của từng học sinh.

  3. Hoạt động trải nghiệm có thể được tổ chức ở đâu ngoài lớp học?
    Có thể tổ chức tại sân trường, công viên, khu di tích lịch sử, làng nghề truyền thống hoặc các địa điểm gần gũi với học sinh để tạo điều kiện quan sát và cảm nhận thực tế.

  4. Phụ huynh có thể hỗ trợ con em tham gia hoạt động trải nghiệm như thế nào?
    Phụ huynh có thể đồng hành cùng con trong các chuyến tham quan, khuyến khích con quan sát, ghi chép và chia sẻ cảm nhận, đồng thời phối hợp với nhà trường trong việc chuẩn bị và tổ chức hoạt động.

  5. Làm sao để đánh giá hiệu quả của hoạt động trải nghiệm trong dạy học văn miêu tả?
    Có thể đánh giá qua sự tiến bộ về kỹ năng viết văn của học sinh, mức độ hứng thú và chủ động tham gia, cũng như qua các sản phẩm văn bản miêu tả và phản hồi từ học sinh, giáo viên và phụ huynh.

Kết luận

  • Hoạt động trải nghiệm là phương pháp hiệu quả giúp phát triển năng lực ngôn ngữ và phẩm chất cho học sinh lớp 5 trong dạy học văn miêu tả.
  • Nghiên cứu đã đề xuất các hình thức tổ chức và quy trình tổ chức hoạt động trải nghiệm phù hợp với đặc điểm tâm lý và chương trình học.
  • Thực nghiệm sư phạm cho thấy sự tiến bộ rõ rệt về kỹ năng viết và sự hứng thú của học sinh khi áp dụng hoạt động trải nghiệm.
  • Cần tăng cường đào tạo giáo viên, cải thiện cơ sở vật chất và phối hợp chặt chẽ giữa nhà trường và phụ huynh để nâng cao hiệu quả phương pháp này.
  • Đề nghị các cơ quan quản lý giáo dục và nhà trường triển khai áp dụng rộng rãi hoạt động trải nghiệm trong dạy học Tiếng Việt nhằm nâng cao chất lượng giáo dục tiểu học.

Hành động tiếp theo: Các trường Tiểu học nên xây dựng kế hoạch tập huấn và áp dụng hoạt động trải nghiệm trong năm học tới, đồng thời phối hợp với phụ huynh để tạo môi trường học tập tích cực, sáng tạo cho học sinh.