Tổng quan nghiên cứu

Trong bối cảnh đổi mới căn bản, toàn diện giáo dục theo Nghị quyết số 29-NQ/TW và Luật Giáo dục năm 2019, việc phát triển năng lực giải quyết vấn đề (NL GQVĐ) cho học sinh tiểu học trở thành một yêu cầu cấp thiết. Theo báo cáo khảo sát tại Trường Tiểu học Kim Đồng và Quang Trung, Hải Phòng, chỉ có khoảng 16,7% giáo viên thường xuyên áp dụng phương pháp dạy học giải quyết vấn đề trong môn Toán lớp 4-5, trong khi 50% chỉ thỉnh thoảng áp dụng. Học sinh cũng thể hiện sự thiếu chủ động và sáng tạo trong giải toán có lời văn, phần lớn vẫn dựa vào sự hướng dẫn của giáo viên. Mục tiêu nghiên cứu nhằm đề xuất các biện pháp phát triển NL GQVĐ toán học cho học sinh tiểu học khi dạy học giải toán có lời văn trong chương trình môn Toán lớp 4-5, với phạm vi khảo sát tại các trường tiểu học ở quận Ngô Quyền, thành phố Hải Phòng, trong năm 2020. Nghiên cứu có ý nghĩa quan trọng trong việc nâng cao chất lượng dạy học môn Toán, góp phần phát triển tư duy logic, kỹ năng vận dụng kiến thức vào thực tiễn cho học sinh, đồng thời hỗ trợ giáo viên đổi mới phương pháp giảng dạy theo hướng phát triển năng lực học sinh.

Cơ sở lý thuyết và phương pháp nghiên cứu

Khung lý thuyết áp dụng

Năng lực (NL) được hiểu là tổ hợp các kiến thức, kỹ năng, thái độ và phẩm chất cá nhân nhằm thực hiện hiệu quả một hoạt động trong điều kiện cụ thể. NL Toán học là khả năng vận dụng kiến thức và kỹ năng toán học để giải quyết các tình huống thực tiễn. Trong đó, NL GQVĐ toán học được định nghĩa là khả năng huy động kiến thức, kỹ năng và phẩm chất cá nhân để giải quyết các nhiệm vụ toán học mà lời giải không rõ ràng ngay lập tức.

Khung lý thuyết nghiên cứu dựa trên mô hình quá trình giải quyết vấn đề của Polya gồm bốn bước: (1) Hiểu vấn đề, (2) Lập kế hoạch giải, (3) Thực hiện kế hoạch, (4) Kiểm tra và đánh giá kết quả. Ngoài ra, nghiên cứu vận dụng các lý thuyết về dạy học theo định hướng phát triển năng lực, nhấn mạnh vai trò của giáo viên trong việc tạo môi trường học tập tích cực, khuyến khích học sinh chủ động, sáng tạo và vận dụng kiến thức vào thực tiễn.

Các khái niệm chính bao gồm: năng lực giải quyết vấn đề, dạy học giải toán có lời văn, phương pháp dạy học phát hiện và giải quyết vấn đề, năng lực tư duy toán học, và năng lực vận dụng kiến thức toán học vào thực tiễn.

Phương pháp nghiên cứu

Nghiên cứu sử dụng phương pháp kết hợp giữa nghiên cứu lý luận, điều tra khảo sát và thực nghiệm sư phạm. Nguồn dữ liệu chính gồm: tài liệu chuyên ngành, sách giáo khoa, các văn bản pháp luật liên quan đến đổi mới giáo dục, kết quả khảo sát ý kiến 30 giáo viên và 120 học sinh lớp 4-5 tại Trường Tiểu học Kim Đồng và Quang Trung, Hải Phòng.

Phương pháp phân tích số liệu sử dụng thống kê mô tả để tổng hợp, phân tích tỷ lệ phần trăm các ý kiến, đánh giá thực trạng dạy học và phát triển NL GQVĐ. Thực nghiệm sư phạm được tiến hành trong một học kỳ nhằm so sánh kết quả học tập trước và sau khi áp dụng các biện pháp phát triển NL GQVĐ.

Timeline nghiên cứu kéo dài từ tháng 4 đến tháng 8 năm 2020, bao gồm giai đoạn khảo sát, xây dựng biện pháp, thực nghiệm và đánh giá kết quả.

Kết quả nghiên cứu và thảo luận

Những phát hiện chính

  1. Nhận thức về sự cần thiết dạy học giải quyết vấn đề: 80% giáo viên và 66,7% học sinh cho rằng dạy học theo phương pháp giải quyết vấn đề là rất cần thiết hoặc cần thiết trong môn Toán lớp 4-5. Tuy nhiên, vẫn còn khoảng 20% giáo viên và 33,3% học sinh đánh giá phương pháp này bình thường hoặc không cần thiết.

  2. Mức độ áp dụng phương pháp giải quyết vấn đề: Chỉ 16,7% giáo viên thường xuyên áp dụng phương pháp này trong giảng dạy, 50% thỉnh thoảng áp dụng, 6,7% không áp dụng. Điều này cho thấy phương pháp chưa được phổ biến rộng rãi.

  3. Thực trạng phát triển năng lực giải quyết vấn đề: Qua khảo sát, 73,3% giáo viên cho biết họ thường xuyên cho học sinh làm nhiều bài tập giải toán có lời văn; 70% hướng dẫn học sinh biến đổi bài toán về vấn đề quen thuộc để tìm cách giải quyết; 60% cho học sinh phát hiện sai lầm trong lời giải và giải thích nguyên nhân.

  4. Khó khăn trong dạy học theo hướng phát triển NL GQVĐ: Giáo viên gặp khó khăn trong việc tạo ra các tình huống học tập phù hợp, học sinh thiếu chủ động, tư duy sáng tạo còn hạn chế, và thời gian dành cho việc hướng dẫn giải quyết vấn đề chưa đủ.

Thảo luận kết quả

Kết quả khảo sát cho thấy nhận thức của giáo viên và học sinh về tầm quan trọng của dạy học giải quyết vấn đề tương đối tích cực, phù hợp với các nghiên cứu trước đây về vai trò của phương pháp này trong phát triển năng lực tư duy và sáng tạo. Tuy nhiên, mức độ áp dụng còn hạn chế do nhiều nguyên nhân như thiếu kỹ năng tổ chức dạy học của giáo viên, đặc điểm tâm sinh lý của học sinh tiểu học, và áp lực chương trình học.

Việc giáo viên ưu tiên cho học sinh làm nhiều bài tập và hướng dẫn biến đổi bài toán cho thấy sự nỗ lực trong việc phát triển NL GQVĐ, nhưng vẫn cần đa dạng hóa phương pháp để tăng tính sáng tạo và chủ động của học sinh. Các khó khăn được ghi nhận cũng phù hợp với các nghiên cứu trong nước và quốc tế về thách thức khi áp dụng phương pháp dạy học tích cực ở bậc tiểu học.

Dữ liệu có thể được trình bày qua biểu đồ cột thể hiện tỷ lệ giáo viên áp dụng phương pháp giải quyết vấn đề và biểu đồ tròn về nhận thức của học sinh đối với phương pháp này, giúp minh họa rõ nét sự phân bố ý kiến và mức độ áp dụng.

Đề xuất và khuyến nghị

  1. Tăng cường đào tạo, bồi dưỡng giáo viên: Tổ chức các khóa tập huấn chuyên sâu về phương pháp dạy học giải quyết vấn đề, kỹ năng thiết kế tình huống học tập phát triển NL GQVĐ, nhằm nâng cao năng lực sư phạm cho giáo viên tiểu học. Thời gian thực hiện: trong vòng 6 tháng, chủ thể thực hiện là Sở Giáo dục và Đào tạo phối hợp với các trường đại học sư phạm.

  2. Xây dựng và áp dụng bộ tài liệu, bài tập đa dạng: Phát triển hệ thống bài tập giải toán có lời văn phong phú, phù hợp với đặc điểm tâm sinh lý học sinh lớp 4-5, giúp học sinh phát triển kỹ năng tư duy và sáng tạo. Thời gian: 1 năm, chủ thể thực hiện là các nhóm chuyên môn của trường và tổ biên soạn sách giáo khoa.

  3. Tăng cường ứng dụng công nghệ thông tin trong dạy học: Khuyến khích giáo viên sử dụng phần mềm, ứng dụng hỗ trợ dạy học giải quyết vấn đề, tạo môi trường học tập tương tác, sinh động, giúp học sinh hứng thú và chủ động hơn. Thời gian: 6 tháng đến 1 năm, chủ thể thực hiện là nhà trường và giáo viên.

  4. Tổ chức các hoạt động ngoại khóa, câu lạc bộ toán học: Tạo điều kiện cho học sinh thực hành giải quyết các vấn đề toán học thực tiễn, phát triển kỹ năng làm việc nhóm, tư duy phản biện và sáng tạo. Thời gian: liên tục trong năm học, chủ thể thực hiện là nhà trường và giáo viên phụ trách.

Đối tượng nên tham khảo luận văn

  1. Giáo viên tiểu học: Nghiên cứu giúp nâng cao kỹ năng dạy học giải toán có lời văn, phát triển năng lực giải quyết vấn đề cho học sinh, từ đó đổi mới phương pháp giảng dạy hiệu quả.

  2. Nhà quản lý giáo dục: Cung cấp cơ sở khoa học để xây dựng chính sách đào tạo, bồi dưỡng giáo viên và phát triển chương trình giáo dục tiểu học theo hướng phát triển năng lực học sinh.

  3. Sinh viên sư phạm: Là tài liệu tham khảo quý giá trong quá trình học tập và thực hành sư phạm, giúp hiểu rõ hơn về phương pháp dạy học tích cực và phát triển năng lực học sinh.

  4. Các nhà nghiên cứu giáo dục: Cung cấp dữ liệu thực nghiệm và phân tích sâu sắc về thực trạng, biện pháp phát triển năng lực giải quyết vấn đề trong dạy học toán tiểu học, làm nền tảng cho các nghiên cứu tiếp theo.

Câu hỏi thường gặp

  1. Năng lực giải quyết vấn đề là gì?
    Năng lực giải quyết vấn đề là khả năng sử dụng kiến thức, kỹ năng và phẩm chất cá nhân để giải quyết các tình huống mà lời giải không rõ ràng ngay lập tức. Ví dụ, học sinh vận dụng kiến thức toán học để giải bài toán có lời văn phức tạp.

  2. Tại sao cần phát triển năng lực giải quyết vấn đề cho học sinh tiểu học?
    Phát triển năng lực này giúp học sinh hình thành tư duy logic, sáng tạo, kỹ năng vận dụng kiến thức vào thực tiễn, từ đó nâng cao hiệu quả học tập và chuẩn bị cho các cấp học cao hơn.

  3. Phương pháp dạy học giải quyết vấn đề có khó áp dụng không?
    Phương pháp này đòi hỏi giáo viên phải thiết kế tình huống học tập phù hợp và hướng dẫn học sinh chủ động, sáng tạo. Ban đầu có thể gặp khó khăn nhưng với đào tạo và thực hành, giáo viên sẽ thuần thục hơn.

  4. Làm thế nào để đánh giá năng lực giải quyết vấn đề của học sinh?
    Có thể đánh giá qua việc quan sát quá trình học sinh giải bài toán, khả năng lập kế hoạch, thực hiện và kiểm tra kết quả, cũng như qua các bài kiểm tra thực hành có tình huống mở.

  5. Các biện pháp nào giúp phát triển năng lực giải quyết vấn đề hiệu quả?
    Bao gồm đào tạo giáo viên, xây dựng tài liệu phong phú, ứng dụng công nghệ thông tin, tổ chức hoạt động ngoại khóa và tạo môi trường học tập tích cực, khuyến khích học sinh tự tìm tòi, sáng tạo.

Kết luận

  • Nghiên cứu khẳng định tầm quan trọng của việc phát triển năng lực giải quyết vấn đề toán học cho học sinh tiểu học, đặc biệt trong dạy học giải toán có lời văn lớp 4-5.
  • Thực trạng cho thấy nhận thức tích cực nhưng mức độ áp dụng phương pháp giải quyết vấn đề còn hạn chế, cần có các biện pháp hỗ trợ thiết thực.
  • Đề xuất các giải pháp cụ thể như đào tạo giáo viên, xây dựng tài liệu, ứng dụng công nghệ và tổ chức hoạt động ngoại khóa nhằm nâng cao hiệu quả dạy học.
  • Nghiên cứu góp phần làm rõ cơ sở lý luận và thực tiễn cho việc đổi mới phương pháp dạy học toán tiểu học theo hướng phát triển năng lực học sinh.
  • Các bước tiếp theo bao gồm triển khai thực hiện các biện pháp đề xuất, đánh giá hiệu quả và mở rộng nghiên cứu sang các cấp học khác.

Hành động ngay hôm nay: Giáo viên và nhà quản lý giáo dục cần phối hợp triển khai các biện pháp đổi mới phương pháp dạy học giải toán có lời văn để phát triển năng lực giải quyết vấn đề cho học sinh, góp phần nâng cao chất lượng giáo dục toàn diện.