Tổng quan nghiên cứu

Thị trường khoa học và công nghệ (KH&CN) đóng vai trò then chốt trong việc thúc đẩy hoạt động sáng tạo, đổi mới công nghệ và nâng cao năng lực KH&CN quốc gia, phục vụ phát triển kinh tế - xã hội. Tại Thành phố Hồ Chí Minh (TP.HCM), với hơn 20.000 doanh nghiệp sản xuất công nghiệp, nhu cầu đổi mới công nghệ ngày càng tăng, đặc biệt trong các ngành cơ khí, chế biến và điện - điện tử, với tỷ trọng đầu tư nhập khẩu máy móc trên 20% mỗi năm. Tuy nhiên, nguồn cung công nghệ trong nước chỉ đáp ứng khoảng 30% nhu cầu, phần lớn công nghệ được nhập khẩu, chủ yếu là công nghệ trung bình và lạc hậu. Số lượng đơn đăng ký sáng chế và giải pháp hữu ích trung bình khoảng 219 đơn/năm, trong khi số văn bằng bảo hộ chỉ đạt khoảng 38 văn bằng/năm, cho thấy thị trường KH&CN còn nhiều hạn chế về nguồn cung và tính thương mại hóa sản phẩm.

Mục tiêu nghiên cứu nhằm hệ thống hóa cơ sở lý luận và pháp lý về chính sách phát triển thị trường KH&CN, phân tích thực trạng chính sách tại TP.HCM trong giai đoạn 2011 đến nay, từ đó đề xuất các giải pháp hoàn thiện nhằm thúc đẩy phát triển thị trường này. Nghiên cứu có ý nghĩa quan trọng trong việc nâng cao hiệu quả quản lý nhà nước, tăng cường sự kết nối cung - cầu công nghệ, đồng thời hỗ trợ doanh nghiệp đổi mới công nghệ, góp phần phát triển kinh tế - xã hội bền vững tại TP.HCM.

Cơ sở lý thuyết và phương pháp nghiên cứu

Khung lý thuyết áp dụng

Luận văn dựa trên các lý thuyết và mô hình quản lý công, kinh tế thị trường định hướng xã hội chủ nghĩa, cùng các khái niệm chuyên ngành về khoa học, công nghệ, thị trường KH&CN và chính sách công. Ba khái niệm chính được làm rõ gồm:

  • Khoa học: Hệ thống tri thức và hoạt động xã hội nhằm phát hiện bản chất sự vật, sáng tạo các phương tiện cải tạo thế giới khách quan.
  • Công nghệ: Giải pháp, quy trình kỹ thuật dùng để biến đổi nguồn lực thành sản phẩm, bao gồm phần kỹ thuật, thông tin, con người và tổ chức.
  • Thị trường KH&CN: Môi trường pháp lý, đầu tư và thương mại thúc đẩy giao dịch, trao đổi, mua bán các sản phẩm, dịch vụ KH&CN, với các yếu tố cấu thành gồm khung pháp lý, bên mua, bên bán, hàng hóa và các dịch vụ hỗ trợ xúc tác giao dịch.

Khung pháp lý bao gồm Luật KH&CN 2013, Luật Chuyển giao công nghệ 2006, Luật Sở hữu trí tuệ, cùng các văn bản hướng dẫn và quyết định của Chính phủ, tạo hành lang pháp lý cho hoạt động phát triển thị trường KH&CN.

Phương pháp nghiên cứu

Nghiên cứu sử dụng phương pháp hệ thống để tổng hợp các chính sách phát triển thị trường KH&CN; phương pháp phân tích, tổng hợp tài liệu để đánh giá thực trạng chính sách tại TP.HCM; phương pháp thống kê để xử lý số liệu về đăng ký sáng chế, đầu tư đổi mới công nghệ và hoạt động thị trường KH&CN. Cỡ mẫu nghiên cứu bao gồm dữ liệu từ hơn 20.000 doanh nghiệp sản xuất công nghiệp trên địa bàn TP.HCM, các báo cáo của Sở KH&CN, Cục Thống kê TP.HCM và các văn bản pháp luật liên quan. Thời gian nghiên cứu tập trung vào giai đoạn 2011 đến nay, nhằm phản ánh thực trạng và xu hướng phát triển thị trường KH&CN trong bối cảnh hội nhập và đổi mới sáng tạo.

Kết quả nghiên cứu và thảo luận

Những phát hiện chính

  1. Nguồn cầu công nghệ tại TP.HCM tăng nhưng chưa đồng bộ: Trên 20.000 doanh nghiệp sản xuất công nghiệp, trong đó doanh nghiệp ngoài nhà nước và có vốn đầu tư nước ngoài đầu tư đổi mới công nghệ với tỷ lệ nhập khẩu máy móc trên 20%/năm. Doanh nghiệp nhà nước đầu tư đổi mới công nghệ chiếm khoảng 16,3%, doanh nghiệp ngoài quốc doanh chiếm 11,2%. TP.HCM có 106 doanh nghiệp thành lập Quỹ phát triển KH&CN để đổi mới công nghệ.

  2. Nguồn cung công nghệ trong nước còn hạn chế: Số lượng đơn đăng ký sáng chế và giải pháp hữu ích trung bình 219 đơn/năm, văn bằng bảo hộ được cấp khoảng 38 văn bằng/năm, thấp so với quy mô thị trường. Khoảng 70% công nghệ doanh nghiệp sử dụng là nhập khẩu, chủ yếu là công nghệ trung bình và lạc hậu. Tỷ lệ đầu tư đổi mới công nghệ của doanh nghiệp chỉ chiếm 0,2% - 0,3% doanh thu, thấp hơn nhiều so với các nước trong khu vực như Ấn Độ (5%) và Hàn Quốc (10%).

  3. Hoạt động các tổ chức trung gian còn yếu kém: TP.HCM đã thử nghiệm Sàn Giao dịch Công nghệ từ năm 2012 và duy trì các hoạt động Techmart, Techmart online, Công viên phần mềm Quang Trung. Tuy nhiên, các tổ chức dịch vụ đánh giá, định giá, tư vấn chuyển giao công nghệ chuyên nghiệp còn thiếu, mạng lưới dịch vụ môi giới và hỗ trợ mua bán công nghệ chưa phát triển, làm hạn chế sự kết nối cung - cầu trên thị trường.

  4. Khung pháp lý và chính sách chưa hoàn chỉnh, tính thực thi thấp: Mặc dù có nhiều văn bản pháp luật và chính sách hỗ trợ phát triển thị trường KH&CN, nhưng hiệu lực thực thi còn hạn chế, đặc biệt trong việc bảo hộ quyền sở hữu trí tuệ, hỗ trợ doanh nghiệp đổi mới công nghệ và phát triển các tổ chức trung gian. Các doanh nghiệp còn thiếu kinh nghiệm thương lượng, đàm phán hợp đồng chuyển giao công nghệ, dẫn đến chi phí cao và rủi ro lớn.

Thảo luận kết quả

Nguyên nhân chính của các hạn chế trên xuất phát từ việc khung pháp lý chưa đồng bộ và chưa được thực thi hiệu quả, nguồn lực tài chính và nhân lực cho đổi mới công nghệ còn hạn chế, đặc biệt là ở các doanh nghiệp vừa và nhỏ. So với các nghiên cứu trước đây tại các địa phương như Hà Nội, Hải Phòng và Quảng Ninh, TP.HCM có lợi thế về quy mô doanh nghiệp và tiềm năng thị trường nhưng vẫn chưa phát huy hết do thiếu các chính sách hỗ trợ đồng bộ và tổ chức trung gian chuyên nghiệp.

Dữ liệu có thể được trình bày qua biểu đồ thể hiện tỷ lệ đầu tư đổi mới công nghệ theo loại hình doanh nghiệp, bảng thống kê số lượng đơn đăng ký và văn bằng bảo hộ sáng chế qua các năm, cùng biểu đồ so sánh tỷ lệ đầu tư đổi mới công nghệ giữa Việt Nam và các nước trong khu vực. Những biểu đồ này giúp minh họa rõ ràng sự chênh lệch về nguồn cung và nhu cầu công nghệ, cũng như mức độ phát triển của các tổ chức trung gian hỗ trợ thị trường.

Ý nghĩa của nghiên cứu là làm rõ thực trạng và những điểm nghẽn trong phát triển thị trường KH&CN tại TP.HCM, từ đó cung cấp cơ sở khoa học để đề xuất các giải pháp chính sách phù hợp, góp phần nâng cao hiệu quả đổi mới sáng tạo và phát triển kinh tế địa phương.

Đề xuất và khuyến nghị

  1. Hoàn thiện khung pháp lý và nâng cao hiệu lực thực thi: Cần rà soát, bổ sung các quy định pháp luật liên quan đến sở hữu trí tuệ, chuyển giao công nghệ và cạnh tranh để tạo hành lang pháp lý đồng bộ, rõ ràng và dễ thực thi. Chủ thể thực hiện: Bộ KH&CN phối hợp với UBND TP.HCM, thời gian: 1-2 năm.

  2. Phát triển các tổ chức trung gian chuyên nghiệp: Hỗ trợ thành lập và phát triển các tổ chức định giá công nghệ, môi giới, tư vấn chuyển giao công nghệ chuyên nghiệp, nhằm giảm chi phí giao dịch và tăng tính minh bạch trên thị trường. Chủ thể thực hiện: Sở KH&CN TP.HCM, các tổ chức khoa học công nghệ, thời gian: 2-3 năm.

  3. Tăng cường hỗ trợ tài chính và đào tạo cho doanh nghiệp đổi mới công nghệ: Xây dựng các chương trình hỗ trợ vốn, ưu đãi thuế, đào tạo kỹ năng quản trị và thương lượng hợp đồng chuyển giao công nghệ cho doanh nghiệp, đặc biệt là doanh nghiệp vừa và nhỏ. Chủ thể thực hiện: UBND TP.HCM, các quỹ phát triển KH&CN, thời gian: 3-5 năm.

  4. Mở rộng và nâng cao hiệu quả hoạt động các sàn giao dịch công nghệ và Techmart: Đầu tư nâng cấp hạ tầng công nghệ thông tin, phát triển Techmart online chuyên nghiệp, tăng cường kết nối cung - cầu công nghệ trong và ngoài nước. Chủ thể thực hiện: Sở KH&CN TP.HCM, Bộ KH&CN, thời gian: 1-3 năm.

  5. Khuyến khích doanh nghiệp sử dụng công nghệ trong nước và phát triển tài sản trí tuệ địa phương: Tăng cường tuyên truyền, hỗ trợ đăng ký bảo hộ quyền sở hữu trí tuệ, phát triển các sản phẩm công nghệ đặc thù của TP.HCM. Chủ thể thực hiện: Sở KH&CN, các tổ chức nghiên cứu, thời gian: liên tục.

Đối tượng nên tham khảo luận văn

  1. Cơ quan quản lý nhà nước về KH&CN và chính sách công: Giúp hiểu rõ thực trạng và các giải pháp phát triển thị trường KH&CN, từ đó xây dựng và hoàn thiện chính sách phù hợp.

  2. Doanh nghiệp KH&CN và các doanh nghiệp đổi mới công nghệ: Nắm bắt các cơ chế hỗ trợ, chính sách ưu đãi, cũng như các kênh kết nối cung - cầu công nghệ để nâng cao năng lực đổi mới.

  3. Các tổ chức trung gian, sàn giao dịch công nghệ, Techmart: Tham khảo các mô hình hoạt động, vai trò và giải pháp phát triển dịch vụ môi giới, tư vấn, định giá công nghệ.

  4. Nhà nghiên cứu, học giả và sinh viên chuyên ngành quản lý công, quản lý KH&CN: Cung cấp cơ sở lý luận, dữ liệu thực tiễn và phân tích chuyên sâu về chính sách phát triển thị trường KH&CN tại TP.HCM.

Câu hỏi thường gặp

  1. Thị trường KH&CN là gì và tại sao nó quan trọng?
    Thị trường KH&CN là môi trường giao dịch các sản phẩm và dịch vụ khoa học, công nghệ, thúc đẩy đổi mới sáng tạo và phát triển kinh tế. Nó giúp kết nối người sáng tạo và người sử dụng công nghệ, tạo động lực phát triển bền vững.

  2. Tình hình phát triển thị trường KH&CN tại TP.HCM hiện nay ra sao?
    TP.HCM có nhu cầu đổi mới công nghệ lớn với hơn 20.000 doanh nghiệp sản xuất, nhưng nguồn cung công nghệ trong nước còn hạn chế, phần lớn công nghệ nhập khẩu. Các tổ chức trung gian và dịch vụ hỗ trợ thị trường còn yếu kém.

  3. Những khó khăn chính trong phát triển thị trường KH&CN tại TP.HCM là gì?
    Khó khăn gồm khung pháp lý chưa hoàn chỉnh, hiệu lực thực thi thấp, thiếu tổ chức trung gian chuyên nghiệp, doanh nghiệp thiếu kinh nghiệm thương lượng hợp đồng chuyển giao công nghệ và nguồn lực tài chính hạn chế.

  4. Các chính sách hiện hành hỗ trợ phát triển thị trường KH&CN gồm những gì?
    Bao gồm xây dựng cơ chế góp vốn bằng tài sản trí tuệ, phát triển sàn giao dịch công nghệ, hỗ trợ tổ chức định giá công nghệ, ươm tạo doanh nghiệp KH&CN, cung cấp dịch vụ tư vấn miễn phí và hỗ trợ đăng ký bảo hộ sở hữu trí tuệ.

  5. Làm thế nào để doanh nghiệp có thể tận dụng các chính sách hỗ trợ đổi mới công nghệ?
    Doanh nghiệp cần chủ động tiếp cận thông tin, tham gia các chương trình hỗ trợ của Nhà nước, hợp tác với các tổ chức nghiên cứu, sử dụng dịch vụ tư vấn, đồng thời nâng cao năng lực quản trị và thương lượng hợp đồng chuyển giao công nghệ.

Kết luận

  • Thị trường KH&CN tại TP.HCM có tiềm năng lớn nhưng còn nhiều hạn chế về nguồn cung công nghệ trong nước và tổ chức trung gian hỗ trợ.
  • Khung pháp lý và chính sách phát triển thị trường KH&CN đã được xây dựng nhưng cần hoàn thiện và nâng cao hiệu lực thực thi.
  • Doanh nghiệp đóng vai trò trung tâm trong phát triển thị trường, cần được hỗ trợ về tài chính, kỹ năng và kết nối công nghệ.
  • Các tổ chức trung gian như sàn giao dịch công nghệ, Techmart cần được đầu tư phát triển chuyên nghiệp để thúc đẩy giao dịch công nghệ.
  • Nghiên cứu đề xuất các giải pháp hoàn thiện chính sách nhằm thúc đẩy phát triển thị trường KH&CN bền vững tại TP.HCM trong giai đoạn 2021-2025.

Hành động tiếp theo: Các cơ quan quản lý và doanh nghiệp cần phối hợp triển khai các giải pháp đề xuất, đồng thời tiếp tục nghiên cứu, đánh giá hiệu quả chính sách để điều chỉnh kịp thời, góp phần phát triển thị trường KH&CN năng động, hiệu quả tại TP.HCM.