Tổng quan nghiên cứu

Trong bối cảnh hội nhập kinh tế quốc tế ngày càng sâu rộng, hoạt động xuất nhập khẩu tại Việt Nam, đặc biệt qua cảng Hải Phòng, đã có sự tăng trưởng mạnh mẽ. Giai đoạn 2013-2017, tổng kim ngạch xuất nhập khẩu qua cảng Hải Phòng đạt khoảng 70,6 tỷ USD năm 2017, tăng 1,5 lần so với các năm trước đó. Song song với sự phát triển này, công tác kiểm tra sau thông quan (KTSTQ) trong lĩnh vực trị giá hàng hóa nhập khẩu loại hình nhập kinh doanh tiêu dùng (mã loại hình A11) tại Cục Hải quan TP Hải Phòng gặp nhiều thách thức do các hành vi gian lận thương mại ngày càng tinh vi, gây thất thu ngân sách nhà nước.

Mục tiêu nghiên cứu nhằm nâng cao hiệu quả công tác KTSTQ về trị giá hải quan, phân tích thực trạng, đánh giá các hạn chế và đề xuất giải pháp kiểm soát trị giá hàng hóa nhập khẩu loại hình A11 tại Cục Hải quan TP Hải Phòng trong giai đoạn từ năm 2013 đến giữa năm 2018. Nghiên cứu có phạm vi tập trung tại Cục Hải quan TP Hải Phòng và các chi cục trực thuộc, với đối tượng là các doanh nghiệp nhập khẩu hàng tiêu dùng qua loại hình A11. Ý nghĩa nghiên cứu thể hiện qua việc góp phần hoàn thiện quy trình KTSTQ, nâng cao hiệu quả quản lý nhà nước về hải quan, đồng thời tạo môi trường kinh doanh bình đẳng, minh bạch cho doanh nghiệp.

Cơ sở lý thuyết và phương pháp nghiên cứu

Khung lý thuyết áp dụng

Luận văn dựa trên các lý thuyết và mô hình quản trị kinh doanh liên quan đến quản lý rủi ro, kiểm toán sau thông quan và pháp luật hải quan. Hai khung lý thuyết chính được áp dụng gồm:

  • Lý thuyết quản lý rủi ro trong hải quan: Nhấn mạnh việc phân loại, đánh giá và kiểm soát các rủi ro liên quan đến gian lận thương mại, đặc biệt trong xác định trị giá hải quan nhằm tối ưu hóa nguồn lực kiểm tra.
  • Mô hình kiểm toán sau thông quan (Post Clearance Audit - PCA): Được Tổ chức Hải quan Thế giới (WCO) khuyến nghị, mô hình này tập trung vào kiểm tra hồ sơ, chứng từ, sổ sách kế toán và các tài liệu liên quan sau khi hàng hóa đã được thông quan nhằm phát hiện và ngăn chặn gian lận.

Các khái niệm chuyên ngành quan trọng bao gồm: trị giá hải quan, kiểm tra sau thông quan, loại hình nhập kinh doanh tiêu dùng (A11), quản lý rủi ro, gian lận thương mại, và hệ thống thông quan điện tử VNACCS/VCIS.

Phương pháp nghiên cứu

Nghiên cứu sử dụng phương pháp tổng hợp thống kê và phân tích kinh nghiệm thực tiễn. Cỡ mẫu nghiên cứu bao gồm toàn bộ các cuộc kiểm tra sau thông quan được thực hiện tại Cục Hải quan TP Hải Phòng từ năm 2013 đến tháng 6/2018, với hơn 3.000 cuộc kiểm tra, trong đó Chi cục KTSTQ thực hiện 1.718 cuộc. Phương pháp chọn mẫu là chọn toàn bộ dữ liệu có sẵn từ báo cáo tổng kết và hồ sơ kiểm tra.

Phân tích dữ liệu được thực hiện bằng phương pháp định lượng thông qua thống kê số liệu về số lượng doanh nghiệp, kim ngạch xuất nhập khẩu, số thu ngân sách từ hoạt động KTSTQ, tỷ lệ phát hiện vi phạm và truy thu thuế. Đồng thời, phương pháp phân tích định tính được áp dụng để đánh giá thực trạng, khó khăn, nguyên nhân và đề xuất giải pháp dựa trên kinh nghiệm thực tiễn và các tài liệu pháp luật liên quan.

Nguồn dữ liệu chính gồm: báo cáo tổng kết năm của Cục Hải quan TP Hải Phòng (2013-2017), báo cáo của Chi cục KTSTQ (2014-2017), các văn bản pháp luật như Luật Hải quan số 54/2014/QH13, Nghị định 08/2015/NĐ-CP, Thông tư 38/2015/TT-BTC, và các tài liệu hướng dẫn nghiệp vụ của Tổng cục Hải quan.

Kết quả nghiên cứu và thảo luận

Những phát hiện chính

  1. Tăng trưởng số lượng doanh nghiệp và kim ngạch xuất nhập khẩu: Từ năm 2013 đến 2017, số doanh nghiệp tham gia thủ tục hải quan tại Cục Hải quan TP Hải Phòng tăng khoảng 26%, từ 13.727 doanh nghiệp lên hơn 17.000 doanh nghiệp. Kim ngạch xuất nhập khẩu năm 2017 đạt khoảng 70,6 tỷ USD, tăng 50% so với các năm trước đó.

  2. Hiệu quả công tác kiểm tra sau thông quan: Trong giai đoạn 2015-2017, Cục Hải quan TP Hải Phòng đã thực hiện 3.076 cuộc kiểm tra sau thông quan, trong đó Chi cục KTSTQ thực hiện 1.718 cuộc. Số thu từ hoạt động KTSTQ đạt 325,1 tỷ đồng, vượt 8% so với chỉ tiêu 300 tỷ đồng do Tổng cục Hải quan giao.

  3. Tỷ lệ kiểm tra tại trụ sở người khai hải quan tăng mạnh: Số cuộc kiểm tra tại trụ sở người khai hải quan năm 2017 đạt 187 cuộc, tăng 167% so với năm 2016, vượt 18% so với kế hoạch đề ra.

  4. Phát hiện và xử lý vi phạm: Qua kiểm tra, nhiều trường hợp gian lận về trị giá hàng hóa được phát hiện, với số tiền truy thu thuế lên đến hàng chục tỷ đồng trong các chuyên đề kiểm tra như mặt hàng phôi thép (62 tỷ đồng), xăng dầu (92 tỷ đồng), gỗ nhập khẩu (70 tỷ đồng).

Thảo luận kết quả

Kết quả nghiên cứu cho thấy công tác KTSTQ tại Cục Hải quan TP Hải Phòng đã có những bước tiến rõ rệt, góp phần nâng cao hiệu quả quản lý thuế và chống thất thu ngân sách. Việc phân bổ công tác KTSTQ đến các chi cục trực thuộc giúp tận dụng tối đa nguồn nhân lực và tăng cường kiểm soát tại địa bàn, đồng thời giảm tải cho đầu mối trung tâm.

Tuy nhiên, năng lực cán bộ công chức (CBCC) còn chưa đồng đều, đặc biệt về kỹ năng kiểm tra hệ thống kế toán, thu thập chứng cứ và kỹ năng giao tiếp với doanh nghiệp. Việc luân chuyển công tác thường xuyên cũng làm giảm tính chuyên sâu và kinh nghiệm của CBCC. Ngoài ra, các quy định pháp luật và chế tài xử lý vi phạm chưa theo kịp với thủ đoạn gian lận ngày càng tinh vi của doanh nghiệp, đặc biệt là các doanh nghiệp nước ngoài có hệ thống tư vấn pháp lý chuyên nghiệp.

So với kinh nghiệm của các nước phát triển, tỷ lệ kiểm tra thực tế hàng hóa tại cửa khẩu rất thấp (dưới 15%), tập trung chủ yếu vào hàng cấm và hàng hạn chế nhập khẩu. Việt Nam cũng đang chuyển hướng sang kiểm tra sau thông quan nhằm tạo thuận lợi cho doanh nghiệp và nâng cao hiệu quả quản lý. Việc áp dụng mô hình kiểm toán sau thông quan (PCA) theo khuyến nghị của WCO là phù hợp và cần được đẩy mạnh.

Dữ liệu có thể được trình bày qua biểu đồ thể hiện sự tăng trưởng số lượng doanh nghiệp và kim ngạch xuất nhập khẩu qua các năm, bảng thống kê số cuộc kiểm tra và số thu ngân sách từ KTSTQ, cũng như biểu đồ so sánh tỷ lệ kiểm tra tại trụ sở người khai hải quan qua các năm.

Đề xuất và khuyến nghị

  1. Nâng cao năng lực cán bộ công chức: Tổ chức các khóa đào tạo chuyên sâu về kỹ năng kiểm tra hệ thống kế toán, thu thập và phân tích chứng cứ, kỹ năng giao tiếp và đàm phán với doanh nghiệp. Thời gian thực hiện trong 12-18 tháng, do Cục Hải quan TP Hải Phòng phối hợp với các viện đào tạo chuyên ngành tổ chức.

  2. Hoàn thiện cơ sở pháp lý và chế tài xử lý vi phạm: Đề xuất sửa đổi, bổ sung các văn bản pháp luật liên quan đến KTSTQ, tăng mức xử phạt đối với hành vi không hợp tác, che giấu thông tin nhằm nâng cao tính răn đe. Thời gian thực hiện trong 24 tháng, phối hợp với Bộ Tài chính và Tổng cục Hải quan.

  3. Tăng cường phối hợp liên ngành: Thiết lập cơ chế trao đổi thông tin thường xuyên giữa Hải quan, Thuế, Ngân hàng và các cơ quan liên quan để thu thập thông tin thanh toán, giao dịch nhằm phát hiện sớm các dấu hiệu gian lận. Thời gian triển khai trong 6-12 tháng, do Cục Hải quan TP Hải Phòng chủ trì.

  4. Ứng dụng công nghệ thông tin hiện đại: Nâng cấp hệ thống quản lý dữ liệu, tích hợp các phần mềm phân tích rủi ro và khai thác dữ liệu lớn (Big Data) để hỗ trợ công tác phân loại, lựa chọn hồ sơ kiểm tra hiệu quả hơn. Thời gian thực hiện 18-24 tháng, phối hợp với Tổng cục Hải quan và các đơn vị công nghệ.

  5. Tăng cường chính sách hỗ trợ cán bộ kiểm tra: Xây dựng chính sách hỗ trợ kinh phí, chế độ đãi ngộ phù hợp cho CBCC làm công tác KTSTQ nhằm khuyến khích sự chuyên tâm và nâng cao hiệu quả công việc. Thời gian thực hiện trong 12 tháng, do Cục Hải quan TP Hải Phòng đề xuất và phối hợp với Bộ Tài chính.

Đối tượng nên tham khảo luận văn

  1. Cán bộ công chức ngành Hải quan: Nghiên cứu giúp nâng cao hiểu biết về quy trình, phương pháp và thực trạng KTSTQ, từ đó áp dụng hiệu quả trong công tác kiểm tra, giám sát trị giá hàng hóa nhập khẩu.

  2. Nhà quản lý và lãnh đạo cơ quan Hải quan: Cung cấp cơ sở dữ liệu và phân tích thực tiễn để xây dựng chính sách, kế hoạch phát triển công tác KTSTQ, đồng thời đề xuất các giải pháp nâng cao hiệu quả quản lý nhà nước.

  3. Doanh nghiệp xuất nhập khẩu: Hiểu rõ hơn về quy trình kiểm tra sau thông quan, các yêu cầu pháp lý và trách nhiệm trong việc cung cấp thông tin, chứng từ nhằm tuân thủ pháp luật và giảm thiểu rủi ro bị xử phạt.

  4. Các nhà nghiên cứu và sinh viên chuyên ngành Quản trị kinh doanh, Luật thương mại, Hải quan: Tài liệu tham khảo quý giá về nghiên cứu thực tiễn công tác KTSTQ, các mô hình quản lý rủi ro và kiểm toán sau thông quan trong bối cảnh hội nhập kinh tế quốc tế.

Câu hỏi thường gặp

  1. Kiểm tra sau thông quan là gì và tại sao cần thiết?
    Kiểm tra sau thông quan là hoạt động kiểm tra hồ sơ, chứng từ và thực tế hàng hóa sau khi đã được thông quan nhằm đánh giá tính chính xác, trung thực của khai báo hải quan. Đây là công cụ quan trọng để phát hiện gian lận thương mại, đảm bảo thu đúng, thu đủ thuế cho ngân sách nhà nước và tạo môi trường kinh doanh công bằng.

  2. Phạm vi kiểm tra sau thông quan bao gồm những gì?
    Phạm vi kiểm tra bao gồm hồ sơ hải quan, sổ sách kế toán, chứng từ kế toán, chứng từ ngân hàng, tài liệu liên quan đến hàng hóa xuất nhập khẩu và có thể kiểm tra thực tế hàng hóa tại trụ sở người khai hải quan nếu cần thiết.

  3. Làm thế nào để lựa chọn đối tượng kiểm tra sau thông quan?
    Việc lựa chọn đối tượng dựa trên nguyên tắc quản lý rủi ro, tập trung vào các doanh nghiệp, lô hàng có dấu hiệu nghi vấn về gian lận, sai sót trong khai báo trị giá, mã số, thuế suất hoặc các vi phạm khác. Hệ thống dữ liệu và thông tin nội ngành hỗ trợ việc phân loại, lựa chọn hiệu quả.

  4. Những khó khăn chính trong công tác kiểm tra sau thông quan hiện nay là gì?
    Khó khăn gồm năng lực cán bộ chưa đồng đều, thủ đoạn gian lận ngày càng tinh vi, cơ sở pháp lý và chế tài xử lý chưa đủ mạnh, thiếu sự phối hợp liên ngành hiệu quả và hạn chế về công nghệ thông tin hỗ trợ công tác kiểm tra.

  5. Doanh nghiệp cần chuẩn bị gì khi bị kiểm tra sau thông quan?
    Doanh nghiệp cần chuẩn bị đầy đủ hồ sơ, chứng từ liên quan đến giao dịch nhập khẩu, sổ sách kế toán, chứng từ ngân hàng, hợp đồng thương mại và các tài liệu liên quan khác để chứng minh tính chính xác của trị giá khai báo. Việc hợp tác, cung cấp thông tin kịp thời giúp quá trình kiểm tra diễn ra thuận lợi và giảm thiểu rủi ro bị xử phạt.

Kết luận

  • Công tác kiểm tra sau thông quan về trị giá hàng hóa nhập khẩu loại hình A11 tại Cục Hải quan TP Hải Phòng đã đạt được nhiều kết quả tích cực, góp phần nâng cao hiệu quả quản lý thuế và chống thất thu ngân sách.
  • Số lượng doanh nghiệp và kim ngạch xuất nhập khẩu tăng trưởng mạnh trong giai đoạn 2013-2017, đặt ra yêu cầu cao hơn về năng lực kiểm tra và quản lý rủi ro.
  • Năng lực cán bộ công chức và cơ sở pháp lý hiện hành còn nhiều hạn chế, cần được nâng cao và hoàn thiện để đáp ứng yêu cầu ngày càng phức tạp của hoạt động KTSTQ.
  • Việc ứng dụng công nghệ thông tin và tăng cường phối hợp liên ngành là yếu tố then chốt để nâng cao hiệu quả công tác kiểm tra.
  • Đề xuất các giải pháp cụ thể về đào tạo, hoàn thiện pháp luật, hỗ trợ cán bộ và ứng dụng công nghệ cần được triển khai trong vòng 1-2 năm tới nhằm phát huy tối đa hiệu quả KTSTQ.

Hành động tiếp theo: Các cơ quan quản lý và đơn vị thực hiện KTSTQ cần phối hợp triển khai các giải pháp đề xuất, đồng thời tiếp tục nghiên cứu, cập nhật các mô hình quản lý tiên tiến để nâng cao hiệu quả công tác kiểm tra sau thông quan, góp phần phát triển kinh tế bền vững và minh bạch.