Tổng quan nghiên cứu

Huyện Ba Chẽ, tỉnh Quảng Ninh, với diện tích tự nhiên khoảng 60.855 ha, là một vùng núi cao có tiềm năng phát triển du lịch cộng đồng (DLCĐ) rất lớn nhờ vào tài nguyên thiên nhiên phong phú và bản sắc văn hóa đa dạng của 10 dân tộc anh em như Dao, Tày, Kinh, Sán Chỉ, Cao Lan, Hoa. Trong giai đoạn 2015-2019, huyện đã chứng kiến sự quan tâm đầu tư vào cơ sở hạ tầng và dịch vụ du lịch, tạo điều kiện thuận lợi cho phát triển du lịch nói chung và DLCĐ nói riêng. Tuy nhiên, do đặc thù là huyện nghèo, kinh tế chậm phát triển, cơ sở hạ tầng còn yếu kém và trình độ dân trí chưa cao, tiềm năng du lịch chưa được khai thác hiệu quả, hoạt động du lịch cộng đồng còn manh mún và chưa có chiến lược phát triển dài hạn.

Mục tiêu nghiên cứu của luận văn là cập nhật và hệ thống hóa cơ sở lý luận và thực tiễn về du lịch cộng đồng; đánh giá thực trạng các nguồn lực tài nguyên du lịch và hiện trạng phát triển DLCĐ tại Ba Chẽ; phân tích các khó khăn, thách thức và yếu tố ảnh hưởng; đồng thời đề xuất định hướng và giải pháp nhằm thúc đẩy phát triển DLCĐ bền vững tại địa phương. Phạm vi nghiên cứu tập trung vào giai đoạn 2015-2019 với tầm nhìn đến năm 2030, trên địa bàn huyện Ba Chẽ. Nghiên cứu có ý nghĩa quan trọng trong việc tạo cơ sở khoa học và pháp lý cho quản lý, đầu tư phát triển du lịch cộng đồng, góp phần bảo tồn giá trị tài nguyên và văn hóa, đồng thời nâng cao đời sống cộng đồng địa phương.

Cơ sở lý thuyết và phương pháp nghiên cứu

Khung lý thuyết áp dụng

Luận văn dựa trên các lý thuyết và mô hình phát triển du lịch cộng đồng và du lịch bền vững. Hai khung lý thuyết chính được áp dụng gồm:

  1. Lý thuyết phát triển du lịch cộng đồng (DLCĐ): DLCĐ được hiểu là hình thức du lịch do cộng đồng địa phương tổ chức, quản lý và làm chủ, nhằm tạo ra lợi ích kinh tế đồng thời bảo vệ môi trường và văn hóa bản địa. Các khái niệm chính bao gồm: cộng đồng, tài nguyên du lịch (tự nhiên và nhân văn), sản phẩm du lịch, sự tham gia của cộng đồng, và nguyên tắc phát triển bền vững.

  2. Lý thuyết phát triển du lịch bền vững: Phát triển du lịch bền vững là khai thác có quản lý các giá trị tự nhiên và nhân văn nhằm đáp ứng nhu cầu hiện tại mà không làm ảnh hưởng đến khả năng đáp ứng của thế hệ tương lai. Ba trụ cột chính là bền vững về kinh tế, xã hội và môi trường.

Các khái niệm chuyên ngành được sử dụng gồm: du lịch sinh thái, du lịch văn hóa, du lịch nông nghiệp-nông thôn, du lịch làng bản, homestay, và các nguyên tắc phát triển DLCĐ như quyền tham gia, chia sẻ lợi ích, bảo tồn tài nguyên và phát triển năng lực cộng đồng.

Phương pháp nghiên cứu

Nghiên cứu sử dụng kết hợp phương pháp định lượng và định tính.

  • Nguồn dữ liệu: Số liệu thứ cấp được thu thập liên tục từ các năm 2015-2019, bao gồm báo cáo kinh tế xã hội, thống kê du lịch, tài liệu chính quyền địa phương và các nghiên cứu trước đó. Số liệu sơ cấp được thu thập năm 2019 thông qua khảo sát thực địa, phỏng vấn sâu với các hộ dân, cán bộ quản lý du lịch, và các bên liên quan.

  • Cỡ mẫu và chọn mẫu: Khảo sát được thực hiện với khoảng 150 hộ dân tham gia hoặc có liên quan đến hoạt động du lịch cộng đồng tại các xã trọng điểm như Nam Sơn, Thanh Lâm, Lương Mông. Phương pháp chọn mẫu kết hợp ngẫu nhiên và phi ngẫu nhiên nhằm đảm bảo tính đại diện và tập trung vào các nhóm đối tượng chủ chốt.

  • Phương pháp phân tích: Sử dụng phân tích thống kê mô tả để đánh giá thực trạng, phân tích SWOT để nhận diện điểm mạnh, điểm yếu, cơ hội và thách thức. Phân tích nội dung được áp dụng cho các phỏng vấn sâu nhằm làm rõ các yếu tố ảnh hưởng và đề xuất giải pháp. Các số liệu được trình bày qua bảng biểu và biểu đồ để minh họa rõ ràng.

  • Timeline nghiên cứu: Nghiên cứu được thực hiện trong năm 2019, với giai đoạn thu thập số liệu sơ cấp kéo dài 4 tháng, phân tích và viết báo cáo trong 6 tháng tiếp theo.

Kết quả nghiên cứu và thảo luận

Những phát hiện chính

  1. Tiềm năng tài nguyên du lịch phong phú: Ba Chẽ sở hữu nhiều tài nguyên thiên nhiên như các khu vực núi cao, thác nước đẹp (Thác Trúc, Thác Khe Lạnh), hệ thống sông suối đa dạng, cùng các di tích lịch sử văn hóa đặc sắc như Miếu Ông – Miếu Bà, lò gốm cổ Làng Mới. Khoảng 30% diện tích là đất nông nghiệp, phần còn lại chủ yếu là đất rừng và đất chưa sử dụng, tạo điều kiện phát triển du lịch sinh thái và nông nghiệp.

  2. Cơ sở hạ tầng và dịch vụ du lịch còn hạn chế: Cơ sở vật chất kỹ thuật phục vụ du lịch đang được đầu tư nhưng còn yếu kém, đặc biệt về giao thông, lưu trú và dịch vụ ăn uống. Tỷ lệ hộ dân tham gia trực tiếp vào du lịch cộng đồng chỉ khoảng 20-30%, trình độ nghiệp vụ và kỹ năng phục vụ còn thấp.

  3. Sự tham gia của cộng đồng còn thấp và manh mún: Người dân chủ yếu tham gia vào các khâu cung cấp dịch vụ ăn ở, hướng dẫn du lịch, biểu diễn văn hóa nhưng lợi ích kinh tế không đều và bấp bênh theo mùa. Lợi ích từ du lịch chưa hỗ trợ nhiều cho công tác bảo tồn và phát triển cộng đồng địa phương.

  4. Tác động tích cực và tiêu cực của du lịch cộng đồng: Du lịch cộng đồng góp phần tạo việc làm, tăng thu nhập, bảo tồn văn hóa và nâng cao nhận thức bảo vệ môi trường. Tuy nhiên, cũng có hiện tượng xung đột văn hóa, bất bình đẳng trong phân chia lợi ích, và áp lực lên môi trường do phát triển thiếu quy hoạch.

Thảo luận kết quả

Nguyên nhân của thực trạng trên xuất phát từ nhiều yếu tố: hạn chế về nguồn lực tài chính và nhân lực, thiếu sự phối hợp đồng bộ giữa các cơ quan quản lý và cộng đồng, cũng như thiếu các chính sách hỗ trợ phát triển bền vững. So sánh với các mô hình DLCĐ thành công tại Bản Lác (Hòa Bình) và Sín Chải (Sa Pa), Ba Chẽ còn thiếu sự tổ chức quản lý chuyên nghiệp và sự tham gia chủ động của cộng đồng.

Dữ liệu có thể được trình bày qua biểu đồ thể hiện tỷ lệ hộ dân tham gia du lịch, biểu đồ tăng trưởng khách du lịch quốc tế và nội địa giai đoạn 2017-2019, bảng phân tích SWOT về các nguồn lực và thách thức. Kết quả nghiên cứu nhấn mạnh tầm quan trọng của việc xây dựng mô hình quản lý DLCĐ có sự tham gia của cộng đồng, đồng thời phát triển các sản phẩm du lịch đa dạng dựa trên tài nguyên tự nhiên và văn hóa đặc trưng.

Đề xuất và khuyến nghị

  1. Tăng cường năng lực và đào tạo cho cộng đồng địa phương: Tổ chức các khóa đào tạo kỹ năng nghiệp vụ du lịch, quản lý dịch vụ, tiếng Anh và kỹ năng giao tiếp cho người dân nhằm nâng cao chất lượng dịch vụ và khả năng tham gia quản lý. Thời gian thực hiện: 1-2 năm. Chủ thể: UBND huyện phối hợp với các tổ chức đào tạo.

  2. Xây dựng mô hình quản lý du lịch cộng đồng chuyên nghiệp: Thành lập Ban quản lý du lịch cộng đồng tại các xã trọng điểm, có sự tham gia của đại diện cộng đồng, chính quyền và doanh nghiệp để phối hợp phát triển, quản lý và quảng bá sản phẩm du lịch. Thời gian: 1 năm. Chủ thể: UBND huyện, Sở Văn hóa Thể thao và Du lịch.

  3. Phát triển sản phẩm du lịch đa dạng, gắn với bảo tồn văn hóa và môi trường: Khai thác các loại hình du lịch sinh thái, văn hóa truyền thống, nông nghiệp kết hợp homestay, du lịch trải nghiệm nhằm thu hút khách du lịch nội địa và quốc tế. Thời gian: 2-3 năm. Chủ thể: Cộng đồng, doanh nghiệp du lịch, chính quyền địa phương.

  4. Tăng cường quảng bá và xúc tiến du lịch: Xây dựng chiến lược truyền thông, quảng bá hình ảnh du lịch cộng đồng Ba Chẽ trên các kênh truyền thông, phối hợp với các công ty lữ hành để đưa sản phẩm vào tour du lịch. Thời gian: liên tục. Chủ thể: Sở Du lịch, UBND huyện, các doanh nghiệp.

  5. Hoàn thiện cơ sở hạ tầng và dịch vụ hỗ trợ du lịch: Đầu tư nâng cấp giao thông, hệ thống điện, nước sạch, cơ sở lưu trú và dịch vụ ăn uống phù hợp với nhu cầu du khách và cộng đồng. Thời gian: 3-5 năm. Chủ thể: UBND tỉnh, huyện, các nhà đầu tư.

Đối tượng nên tham khảo luận văn

  1. Cơ quan quản lý nhà nước về du lịch và phát triển nông thôn: Sử dụng luận văn làm cơ sở khoa học để xây dựng chính sách, quy hoạch phát triển du lịch cộng đồng bền vững tại các vùng miền núi và nông thôn.

  2. Các tổ chức phi chính phủ và tổ chức quốc tế hỗ trợ phát triển du lịch bền vững: Tham khảo để thiết kế các dự án hỗ trợ cộng đồng địa phương phát triển du lịch, bảo tồn văn hóa và môi trường.

  3. Doanh nghiệp du lịch và lữ hành: Nắm bắt tiềm năng và thực trạng phát triển du lịch cộng đồng tại Ba Chẽ để đầu tư, hợp tác phát triển sản phẩm du lịch đặc thù, nâng cao trải nghiệm khách hàng.

  4. Cộng đồng dân cư địa phương và các nhóm cộng đồng dân tộc thiểu số: Hiểu rõ vai trò, lợi ích và trách nhiệm trong phát triển du lịch cộng đồng, từ đó chủ động tham gia và hưởng lợi từ hoạt động du lịch.

Câu hỏi thường gặp

  1. Du lịch cộng đồng là gì và có đặc điểm gì nổi bật?
    Du lịch cộng đồng là hình thức du lịch do cộng đồng địa phương tổ chức và quản lý, nhằm tạo ra lợi ích kinh tế đồng thời bảo tồn tài nguyên thiên nhiên và văn hóa. Đặc điểm nổi bật là sự tham gia trực tiếp của người dân, sản phẩm du lịch gắn liền với bản sắc văn hóa và môi trường tự nhiên.

  2. Tại sao huyện Ba Chẽ có tiềm năng phát triển du lịch cộng đồng?
    Ba Chẽ có tài nguyên thiên nhiên phong phú như núi non, thác nước, sông suối, cùng với di tích lịch sử và văn hóa đa dạng của nhiều dân tộc thiểu số. Ngoài ra, sự quan tâm đầu tư cơ sở hạ tầng và chính sách phát triển du lịch của địa phương tạo điều kiện thuận lợi.

  3. Những khó khăn chính trong phát triển du lịch cộng đồng ở Ba Chẽ là gì?
    Khó khăn gồm cơ sở hạ tầng còn yếu, trình độ nhân lực hạn chế, sự tham gia của cộng đồng chưa đồng đều, thiếu mô hình quản lý chuyên nghiệp và chính sách hỗ trợ chưa đầy đủ.

  4. Lợi ích kinh tế của du lịch cộng đồng đối với người dân địa phương như thế nào?
    Du lịch cộng đồng tạo việc làm, tăng thu nhập cho người dân thông qua cung cấp dịch vụ lưu trú, ăn uống, hướng dẫn du lịch và bán sản phẩm thủ công. Thu nhập này góp phần cải thiện đời sống và giảm nghèo bền vững.

  5. Làm thế nào để bảo tồn văn hóa và môi trường khi phát triển du lịch cộng đồng?
    Bảo tồn được thực hiện thông qua việc nâng cao nhận thức cộng đồng, xây dựng các nguyên tắc phát triển bền vững, chia sẻ lợi ích công bằng, và kiểm soát tác động tiêu cực của du lịch bằng quy hoạch hợp lý và quản lý chặt chẽ.

Kết luận

  • Ba Chẽ có tiềm năng lớn để phát triển du lịch cộng đồng dựa trên tài nguyên thiên nhiên và văn hóa đa dạng, nhưng hiện tại phát triển còn manh mún và chưa khai thác hiệu quả.
  • Cơ sở hạ tầng, nguồn nhân lực và sự tham gia của cộng đồng là những yếu tố then chốt cần được cải thiện để thúc đẩy phát triển bền vững.
  • Các mô hình quản lý chuyên nghiệp, đào tạo nâng cao năng lực và phát triển sản phẩm du lịch đa dạng là giải pháp thiết yếu.
  • Việc xây dựng chính sách hỗ trợ, tăng cường quảng bá và đầu tư cơ sở hạ tầng sẽ tạo điều kiện thuận lợi cho phát triển DLCĐ tại Ba Chẽ.
  • Nghiên cứu đề xuất các bước tiếp theo trong 1-5 năm tới nhằm hiện thực hóa các giải pháp, góp phần nâng cao đời sống cộng đồng và bảo tồn giá trị văn hóa, môi trường địa phương.

Call to action: Các cơ quan quản lý, doanh nghiệp và cộng đồng địa phương cần phối hợp chặt chẽ để triển khai các giải pháp đề xuất, nhằm phát huy tối đa tiềm năng du lịch cộng đồng tại huyện Ba Chẽ, góp phần phát triển kinh tế xã hội bền vững của tỉnh Quảng Ninh.