Tổng quan nghiên cứu

Trong bối cảnh phát triển mạnh mẽ của công nghệ và văn hóa nghe nhìn, văn hóa đọc của giới trẻ, đặc biệt là trong lĩnh vực văn học, đang chịu nhiều ảnh hưởng tiêu cực. Theo ước tính, việc tiếp nhận và cảm thụ các tác phẩm văn học trong nhà trường phổ thông hiện nay còn nhiều hạn chế, đặc biệt với những tác phẩm có tính đa nghĩa, đa trị như bài thơ “Đây thôn Vĩ Dạ” của Hàn Mặc Tử. Tác phẩm này được đưa vào chương trình Ngữ văn lớp 11 và được nhiều thế hệ học sinh yêu thích, tuy nhiên việc dạy học hiệu quả vẫn còn là thách thức lớn do tính phức tạp và chiều sâu nghệ thuật của bài thơ.

Mục tiêu nghiên cứu của luận văn là khai thác bài thơ “Đây thôn Vĩ Dạ” từ hướng tiếp cận lịch sử phát sinh và tâm lí học sáng tạo nhằm nâng cao hiệu quả dạy học trong nhà trường phổ thông. Phạm vi nghiên cứu tập trung vào giáo viên và học sinh lớp 11 tại hai trường Trung học phổ thông Việt – Úc và Đoàn Thị Điểm, Hà Nội, trong năm 2013. Nghiên cứu có ý nghĩa quan trọng trong việc đổi mới phương pháp dạy học Ngữ văn, góp phần bồi dưỡng văn hóa đọc và tình yêu văn chương cho học sinh, đồng thời giúp giáo viên có thêm công cụ tiếp cận tác phẩm một cách toàn diện và sâu sắc hơn.

Cơ sở lý thuyết và phương pháp nghiên cứu

Khung lý thuyết áp dụng

Luận văn dựa trên hai hướng tiếp cận chính: lịch sử phát sinh và tâm lí học sáng tạo.

  • Hướng tiếp cận lịch sử phát sinh: Xuất phát từ quan điểm rằng tác phẩm văn học không tồn tại độc lập mà luôn gắn liền với bối cảnh lịch sử xã hội và đời sống của tác giả. Phương pháp này giúp giải thích sự hình thành và phát triển của tác phẩm dựa trên các yếu tố xã hội, lịch sử và cá nhân tác giả. Tuy nhiên, nó không thể giải thích toàn bộ các hiện tượng văn học do sự phức tạp và đa chiều của nghệ thuật.

  • Tâm lí học sáng tạo: Nghiên cứu quá trình tâm lí – thẩm mĩ – xã hội bên trong chủ thể sáng tạo, tập trung vào đời sống tâm lí của nhà văn trong quá trình sáng tác. Phương pháp này sử dụng các lý thuyết phân tâm học của Freud và Jung để giải mã các biểu tượng, giấc mơ, vô thức trong tác phẩm, từ đó hiểu sâu sắc hơn về ý đồ nghệ thuật và tâm trạng của tác giả.

Ba khái niệm chính được sử dụng trong nghiên cứu gồm: lịch sử phát sinh, tâm lí học sáng tạo, và thi pháp thơ tượng trưng – siêu thực.

Phương pháp nghiên cứu

Nghiên cứu sử dụng các phương pháp sau:

  • Khảo sát, thống kê: Thu thập và phân tích dữ liệu về thực trạng dạy học bài thơ “Đây thôn Vĩ Dạ” tại hai trường THPT Việt – Úc và Đoàn Thị Điểm, Hà Nội. Qua khảo sát 60 học sinh tại Việt – Úc và 100 học sinh tại Đoàn Thị Điểm, cùng dự giờ 18 tiết học, khảo sát giáo án và phỏng vấn giáo viên.

  • Thực nghiệm sư phạm: Tiến hành thực nghiệm dạy học bài thơ theo hướng tiếp cận lịch sử phát sinh và tâm lí học sáng tạo, so sánh kết quả với phương pháp truyền thống.

  • Phương pháp đối chứng so sánh: So sánh kết quả học tập, mức độ tiếp nhận và yêu thích bài thơ của học sinh giữa lớp thực nghiệm và lớp đối chứng.

Cỡ mẫu gồm 160 học sinh lớp 11 và 9 tiết dạy được khảo sát, lựa chọn theo phương pháp chọn mẫu thuận tiện nhằm đảm bảo tính đại diện cho nhóm nghiên cứu. Thời gian nghiên cứu tập trung trong năm học 2013.

Kết quả nghiên cứu và thảo luận

Những phát hiện chính

  1. Thực trạng dạy học bài thơ còn hạn chế: Khoảng 66,8% tiết học chưa khai thác sâu yếu tố ngoài văn bản như hoàn cảnh xã hội và cá nhân tác giả; 77,8% tiết học chưa quan tâm đúng mức đến đời sống tâm lí và mối liên hệ các hình ảnh thơ. Chỉ có khoảng 38% học sinh hiểu được mạch cảm xúc đau thương ngầm ẩn trong bài thơ, và 36% học sinh yêu thích tác phẩm.

  2. Học sinh gặp khó khăn trong việc liên hệ yếu tố lịch sử và tâm lí sáng tạo: Phần lớn học sinh chỉ trả lời được các câu hỏi tái hiện nội dung và nghệ thuật cơ bản, còn các câu hỏi khai thác mối liên hệ giữa đời sống tâm lí nhà thơ và hình tượng thơ thì tỏ ra lúng túng, với tỷ lệ chỉ khoảng 34% học sinh có thể lí giải sâu sắc.

  3. Ảnh hưởng của yếu tố lịch sử phát sinh và tâm lí sáng tạo đến việc hiểu bài thơ: Việc dạy học theo hướng tiếp cận này giúp học sinh có cái nhìn toàn diện hơn về bài thơ, nhận thức rõ hơn về mối quan hệ giữa cuộc đời, hoàn cảnh sáng tác và thi pháp thơ tượng trưng – siêu thực của Hàn Mặc Tử.

  4. Phương pháp dạy học đổi mới tạo sự hứng thú và chủ động cho học sinh: Thực nghiệm sư phạm cho thấy việc sử dụng phương pháp nêu vấn đề, phát vấn và làm việc nhóm giúp học sinh tích cực tham gia, tăng khả năng cảm thụ và phân tích tác phẩm.

Thảo luận kết quả

Kết quả khảo sát và thực nghiệm cho thấy việc dạy học bài thơ “Đây thôn Vĩ Dạ” theo hướng tiếp cận lịch sử phát sinh và tâm lí học sáng tạo là cần thiết và hiệu quả. Nguyên nhân học sinh khó tiếp cận bài thơ nằm ở tính đa nghĩa, đa trị và sự phức tạp trong thi pháp tượng trưng – siêu thực của tác phẩm, cũng như việc giáo viên chưa khai thác đầy đủ các yếu tố ngoài văn bản.

So sánh với các nghiên cứu trước đây, luận văn đã bổ sung thêm góc nhìn về tâm lí học sáng tạo, giúp làm rõ quá trình vận động tâm lí sống động của Hàn Mặc Tử trong sáng tác bài thơ. Việc kết hợp hai hướng tiếp cận này giúp học sinh không chỉ hiểu văn bản mà còn cảm nhận được chiều sâu tâm hồn và hoàn cảnh lịch sử của thi nhân, từ đó nâng cao hiệu quả dạy học và phát triển năng lực cảm thụ văn học.

Dữ liệu có thể được trình bày qua biểu đồ thể hiện tỷ lệ học sinh hiểu và yêu thích bài thơ trước và sau thực nghiệm, bảng so sánh mức độ khai thác yếu tố ngoài văn bản trong các tiết học, giúp minh họa rõ nét sự khác biệt và hiệu quả của phương pháp mới.

Đề xuất và khuyến nghị

  1. Tăng cường đào tạo, bồi dưỡng giáo viên về phương pháp dạy học tích cực: Tổ chức các khóa tập huấn chuyên sâu về hướng tiếp cận lịch sử phát sinh và tâm lí học sáng tạo, giúp giáo viên nâng cao năng lực khai thác yếu tố ngoài văn bản, áp dụng linh hoạt các phương pháp nêu vấn đề, phát vấn và làm việc nhóm. Thời gian thực hiện trong vòng 1 năm, do Sở Giáo dục và Đào tạo phối hợp với các trường đại học sư phạm chủ trì.

  2. Xây dựng và phổ biến giáo án mẫu theo hướng tiếp cận mới: Soạn thảo bộ giáo án dạy bài thơ “Đây thôn Vĩ Dạ” có tích hợp các yếu tố lịch sử phát sinh và tâm lí học sáng tạo, kèm theo hệ thống câu hỏi phát vấn đa dạng, giúp giáo viên dễ dàng áp dụng. Thời gian hoàn thành trong 6 tháng, do các tổ chuyên môn Ngữ văn tại các trường phổ thông thực hiện.

  3. Khuyến khích học sinh chủ động tìm hiểu tư liệu ngoài sách giáo khoa: Hướng dẫn học sinh sưu tầm tranh ảnh, tư liệu về cuộc đời Hàn Mặc Tử, các tác phẩm nghệ thuật liên quan để tăng cường trải nghiệm và cảm thụ. Giáo viên cần tổ chức các hoạt động ngoại khóa, thảo luận nhóm nhằm phát huy tính chủ động của học sinh. Thời gian triển khai liên tục trong năm học.

  4. Áp dụng đa dạng phương pháp dạy học đổi mới: Kết hợp phương pháp nêu vấn đề, phát vấn, thảo luận nhóm và sử dụng công nghệ thông tin để tạo môi trường học tập sinh động, hấp dẫn. Giáo viên cần linh hoạt điều chỉnh phù hợp với đặc điểm học sinh và điều kiện thực tế. Thời gian áp dụng từ đầu năm học và đánh giá định kỳ.

Đối tượng nên tham khảo luận văn

  1. Giáo viên Ngữ văn Trung học phổ thông: Nghiên cứu giúp nâng cao phương pháp dạy học, khai thác sâu sắc các yếu tố lịch sử và tâm lí sáng tạo trong tác phẩm, từ đó tăng hiệu quả giảng dạy và phát triển năng lực cảm thụ cho học sinh.

  2. Sinh viên sư phạm chuyên ngành Ngữ văn: Tài liệu tham khảo quý giá để hiểu rõ hơn về phương pháp nghiên cứu và dạy học văn học hiện đại, đặc biệt với các tác phẩm thơ trữ tình phức tạp.

  3. Nhà nghiên cứu văn học và phê bình văn học: Cung cấp góc nhìn mới về việc kết hợp tiếp cận lịch sử phát sinh và tâm lí học sáng tạo trong phân tích tác phẩm thơ hiện đại, góp phần làm phong phú thêm kho tàng nghiên cứu về Hàn Mặc Tử và phong trào Thơ mới.

  4. Các nhà quản lý giáo dục và chuyên viên xây dựng chương trình: Tham khảo để điều chỉnh, bổ sung nội dung và phương pháp dạy học Ngữ văn phù hợp với xu hướng đổi mới giáo dục, đáp ứng nhu cầu phát triển năng lực học sinh trong thời đại mới.

Câu hỏi thường gặp

  1. Tại sao cần tiếp cận bài thơ “Đây thôn Vĩ Dạ” từ lịch sử phát sinh và tâm lí học sáng tạo?
    Tiếp cận này giúp hiểu rõ bối cảnh xã hội, cuộc đời và tâm trạng của Hàn Mặc Tử, từ đó giải mã các biểu tượng và ý nghĩa sâu sắc trong bài thơ, vượt ra ngoài việc phân tích văn bản thuần túy.

  2. Phương pháp nào hiệu quả nhất để dạy bài thơ này cho học sinh lớp 11?
    Phương pháp nêu vấn đề kết hợp phát vấn và làm việc nhóm được đánh giá cao, giúp học sinh chủ động khám phá, phát hiện và cảm thụ tác phẩm một cách sâu sắc và sinh động.

  3. Làm thế nào để khơi gợi hứng thú học sinh với bài thơ có tính trừu tượng như “Đây thôn Vĩ Dạ”?
    Giáo viên nên sử dụng tư liệu minh họa, kể chuyện về cuộc đời Hàn Mặc Tử, tổ chức thảo luận nhóm và liên hệ thực tế để tạo sự gần gũi, kích thích sự tò mò và cảm xúc của học sinh.

  4. Yếu tố nào trong cuộc đời Hàn Mặc Tử ảnh hưởng lớn nhất đến bài thơ?
    Bệnh phong nan y, những mối tình đơn phương và hoàn cảnh cô đơn, đau khổ đã tạo nên tâm trạng đặc biệt, là nguồn cảm hứng sâu sắc cho bài thơ.

  5. Làm sao để giáo viên có thể áp dụng hướng tiếp cận này trong thực tế giảng dạy?
    Giáo viên cần được đào tạo bài bản, chuẩn bị giáo án kỹ lưỡng, sử dụng câu hỏi phát vấn phù hợp và khuyến khích học sinh tìm hiểu tư liệu ngoài sách giáo khoa để tạo môi trường học tập tích cực.

Kết luận

  • Luận văn đã làm rõ tầm quan trọng của việc dạy học bài thơ “Đây thôn Vĩ Dạ” theo hướng tiếp cận lịch sử phát sinh và tâm lí học sáng tạo, giúp nâng cao hiệu quả tiếp nhận tác phẩm của học sinh.
  • Thực trạng dạy học hiện nay còn nhiều hạn chế, đặc biệt trong việc khai thác yếu tố ngoài văn bản và đời sống tâm lí của tác giả.
  • Phương pháp dạy học đổi mới, kết hợp nêu vấn đề, phát vấn và làm việc nhóm được chứng minh là phù hợp và hiệu quả.
  • Đề xuất các giải pháp cụ thể nhằm nâng cao năng lực giáo viên và phát huy vai trò chủ thể của học sinh trong quá trình học tập.
  • Khuyến khích các nhà giáo dục, nghiên cứu và quản lý giáo dục tiếp tục phát triển và ứng dụng hướng tiếp cận này trong giảng dạy Ngữ văn phổ thông.

Next steps: Triển khai đào tạo giáo viên, xây dựng giáo án mẫu và tổ chức thực nghiệm mở rộng tại các trường phổ thông.

Call to action: Các giáo viên và nhà quản lý giáo dục nên áp dụng và phát huy các phương pháp dạy học đổi mới để nâng cao chất lượng giảng dạy văn học, góp phần phát triển toàn diện năng lực học sinh.