I. Luận văn QLNN xây dựng nông thôn mới Duy Xuyên Tổng quan
Luận văn thạc sĩ “Quản lý nhà nước về xây dựng nông thôn mới trong lĩnh vực đầu tư xây dựng cơ bản từ thực tiễn huyện Duy Xuyên, tỉnh Quảng Nam” của tác giả Trần Minh Hải (2021) là một công trình nghiên cứu chuyên sâu, cung cấp cơ sở lý luận và thực tiễn quan trọng. Nghiên cứu này phân tích toàn diện vai trò của quản lý nhà nước (QLNN) trong việc định hướng, tổ chức và điều hành chương trình mục tiêu quốc gia (CTMTQG) xây dựng nông thôn mới (NTM), đặc biệt tập trung vào lĩnh vực đầu tư xây dựng cơ bản (XDCB). Đây là nền tảng cốt lõi để hiện đại hóa hạ tầng, thúc đẩy phát triển kinh tế xã hội huyện Duy Xuyên. Luận văn khẳng định QLNN không chỉ là sự tác động bằng quyền lực pháp lý mà còn là quá trình hoạch định chiến lược, ban hành chính sách và huy động tổng lực xã hội. Mục tiêu cuối cùng là xây dựng một nông thôn phát triển toàn diện, có kết cấu hạ tầng hiện đại, đời sống vật chất và tinh thần của người dân không ngừng được nâng cao. Quá trình này đòi hỏi sự phối hợp đồng bộ giữa các cấp chính quyền và sự tham gia chủ động của cộng đồng, biến chủ trương của Đảng thành hiện thực sống động tại địa phương.
1.1. Luận giải vai trò của quản lý nhà nước trong xây dựng NTM
QLNN về xây dựng NTM được định nghĩa là quá trình nhà nước tổ chức thực hiện quyền lực thông qua việc hoạch định và thực thi chính sách, chiến lược, quy hoạch nhằm tác động toàn diện đến khu vực nông thôn. Vai trò của quản lý nhà nước thể hiện ở năm khía cạnh chính. Thứ nhất, QLNN là nhiệm vụ chiến lược, tiền đề để phát triển kinh tế - xã hội. Thứ hai, QLNN hiện thực hóa chủ trương, chính sách của Đảng và Nhà nước vào thực tiễn. Thứ ba, QLNN góp phần cải thiện đời sống người dân và thu hút nguồn lực đầu tư cho hạ tầng. Thứ tư, QLNN kiểm soát và định hướng xã hội nông thôn phát triển bền vững. Thứ năm, hiệu quả QLNN là cơ sở để thực hiện các mục tiêu phát triển bền vững, khuyến khích người dân khai thác hiệu quả nguồn lực tự có. Đây là hoạt động mang tính quyền lực và đồng thuận xã hội cao, đòi hỏi sự công khai, minh bạch và sáng tạo để phù hợp với đặc thù từng địa phương.
1.2. Mục tiêu nghiên cứu về đầu tư xây dựng cơ bản tại Duy Xuyên
Luận văn đặt ra mục tiêu cốt lõi là đề xuất các quan điểm và giải pháp nhằm nâng cao hiệu quả QLNN về xây dựng NTM trong lĩnh vực đầu tư XDCB tại huyện Duy Xuyên, tỉnh Quảng Nam, với tầm nhìn đến năm 2025. Để đạt được mục tiêu này, nghiên cứu thực hiện ba nhiệm vụ chính. Một là, hệ thống hóa các vấn đề lý luận cơ bản về QLNN trong đầu tư XDCB cho chương trình NTM. Hai là, phân tích và đánh giá sâu sắc thực trạng nông thôn mới tại Quảng Nam, cụ thể là tại huyện Duy Xuyên, chỉ ra những thành tựu, hạn chế và nguyên nhân trong giai đoạn 2016-2020. Ba là, trên cơ sở đó, đề xuất các giải pháp nâng cao hiệu quả QLNN một cách khoa học và khả thi, có thể áp dụng không chỉ cho Duy Xuyên mà còn cho các địa phương có điều kiện tương tự. Luận văn tập trung vào các nội dung như tổ chức bộ máy, quy hoạch, ban hành văn bản pháp luật và tổ chức thực thi.
II. Thách thức trong QLNN xây dựng nông thôn mới tại Duy Xuyên
Quá trình triển khai chương trình NTM tại huyện Duy Xuyên đã đạt được những thành tựu đáng kể, song vẫn còn đối mặt với nhiều thách thức. Luận văn của Trần Minh Hải đã chỉ ra những khó khăn cố hữu trong công tác QLNN. Một trong những vấn đề lớn nhất là hạ tầng nông thôn dù được cải thiện nhưng vẫn còn yếu, hiệu quả khai thác chưa cao. Các chính sách xây dựng nông thôn mới, đặc biệt là chính sách huy động vốn và ưu đãi đầu tư, chưa đủ hấp dẫn để thu hút doanh nghiệp tham gia mạnh mẽ vào lĩnh vực nông nghiệp. Thủ tục đầu tư còn phức tạp, gây cản trở cho sự kết nối giữa doanh nghiệp và người dân. Suất đầu tư xã hội còn thấp so với yêu cầu phát triển. Đặc biệt, công tác quản lý vốn đầu tư, chất lượng và tiến độ công trình XDCB còn một số bất cập. Một nhận thức sai lệch phổ biến là xem NTM như một dự án đầu tư hạ tầng đơn thuần của nhà nước, làm giảm đi vai trò của người dân trong xây dựng NTM và tinh thần tự lực của cộng đồng.
2.1. Phân tích thực trạng nông thôn mới tại Quảng Nam và Duy Xuyên
Thực trạng nông thôn mới tại Quảng Nam và huyện Duy Xuyên cho thấy một bức tranh đa chiều. Về mặt tích cực, đến cuối năm 2020, huyện Duy Xuyên có 11/11 xã đạt chuẩn NTM. Thu nhập bình quân đầu người tăng từ 25,8 triệu đồng (2011) lên 50 triệu đồng (2020). Tuy nhiên, xuất phát điểm của các xã không đồng đều, một số xã miền núi, bãi ngang gặp nhiều khó khăn hơn. Công tác quy hoạch còn hạn chế, dẫn đến việc đầu tư chưa thực sự đồng bộ. Một số tiêu chí quốc gia về nông thôn mới như giao thông, y tế - văn hóa - giáo dục vẫn là những điểm nghẽn. Vấn đề nợ đọng xây dựng cơ bản vẫn còn tồn tại, tạo áp lực lên ngân sách địa phương. Sự chuyển dịch cơ cấu kinh tế nông thôn tuy có diễn ra nhưng chưa thực sự bền vững, sản xuất nông nghiệp vẫn còn manh mún.
2.2. Những bất cập trong công tác chỉ đạo điều hành của chính quyền
Luận văn chỉ rõ công tác chỉ đạo, điều hành của chính quyền các cấp tại Duy Xuyên tuy có nhiều nỗ lực nhưng vẫn còn những điểm cần cải thiện. Sự phối hợp giữa các phòng, ban, ngành đôi khi chưa đồng bộ và thường xuyên. Năng lực của một bộ phận cán bộ cơ sở, đặc biệt là cán bộ chuyên trách NTM, còn hạn chế, thiếu kinh nghiệm và lúng túng trong quá trình tổ chức thực hiện. Cán bộ cấp huyện còn kiêm nhiệm nhiều việc, ảnh hưởng đến chất lượng tham mưu. Một số cấp ủy xã chưa thực sự vào cuộc quyết liệt, chưa phát huy được sức mạnh của cả hệ thống chính trị để vận động nhân dân. Công tác xây dựng kế hoạch thực hiện các tiêu chí NTM, nhất là trong lĩnh vực đầu tư XDCB, đôi khi còn chậm và chưa cụ thể, gây khó khăn cho việc triển khai và giám sát.
2.3. Khó khăn trong việc huy động nguồn lực cộng đồng
Một trong những thách thức lớn nhất là huy động nguồn lực cộng đồng. Mặc dù phương châm “Nhà nước và nhân dân cùng làm” được đề cao, việc huy động trên thực tế vẫn còn hạn chế. Nguyên nhân chính xuất phát từ tâm lý ỷ lại, trông chờ vào sự đầu tư của nhà nước. Một bộ phận người dân chưa nhận thức đầy đủ vai trò chủ thể của mình. Cơ chế huy động chưa thực sự linh hoạt, sáng tạo và minh bạch, chưa khơi dậy được hết tiềm năng đóng góp về tiền mặt, ngày công lao động, hiến đất của người dân. Giai đoạn 2011-2019, trong tổng số vốn đầu tư hơn 2.423 tỷ đồng, phần nhân dân đóng góp (quy ra giá trị) là gần 711 tỷ đồng. Con số này tuy đáng kể nhưng vẫn chưa tương xứng với tiềm năng, cho thấy cần có những giải pháp nâng cao hiệu quả QLNN trong công tác vận động và tạo dựng niềm tin.
III. Phương pháp QLNN hiệu quả xây dựng nông thôn mới Duy Xuyên
Để vượt qua thách thức, luận văn đã đề xuất một hệ thống các phương pháp và giải pháp nâng cao hiệu quả QLNN trong xây dựng NTM tại Duy Xuyên. Trọng tâm của các giải pháp này là hoàn thiện cơ chế quản lý, phát huy dân chủ và tăng cường năng lực thực thi của bộ máy chính quyền. Hiệu quả của QLNN không chỉ đo bằng số lượng công trình được xây dựng mà còn bằng sự hài lòng và mức độ tham gia của người dân. Một trong những nguyên tắc cốt lõi được nhấn mạnh là phải gắn chặt việc phân bổ ngân sách với khả năng thu thực tế, đảm bảo tiết kiệm và hiệu quả. Đồng thời, cần phân định rõ nhiệm vụ phát triển kinh tế - xã hội giữa các cấp hành chính để tránh chồng chéo. Công tác chỉ đạo, điều hành của chính quyền phải mang tính đồng bộ, quyết liệt và sáng tạo, từ đó tạo ra động lực mạnh mẽ cho toàn xã hội cùng chung sức xây dựng một nông thôn văn minh, hiện đại và phát triển nông thôn bền vững.
3.1. Hoàn thiện bộ máy và nâng cao năng lực cán bộ QLNN
Giải pháp nền tảng là tiếp tục kiện toàn tổ chức bộ máy QLNN từ huyện đến cơ sở. Luận văn nhấn mạnh sự cần thiết của việc củng cố Ban Chỉ đạo các Chương trình MTQG cấp huyện và Ban Quản lý xây dựng NTM cấp xã. Cần có quy chế hoạt động rõ ràng, phân công nhiệm vụ cụ thể cho từng thành viên. Đặc biệt, cần nâng cao trình độ, năng lực và phẩm chất đạo đức của đội ngũ cán bộ. Người cán bộ quản lý phải nắm vững chủ trương, chính sách, có kiến thức chuyên sâu về kinh tế, kỹ thuật, pháp luật và đề cao trách nhiệm công vụ. Việc tổ chức các lớp đào tạo, bồi dưỡng, tập huấn nghiệp vụ về quản lý đầu tư XDCB, quản lý dự án cho cán bộ xã, thôn là yêu cầu cấp thiết. Điều này giúp họ tự tin hơn trong việc tổ chức thực hiện, giám sát và giải quyết các vấn đề phát sinh tại cơ sở.
3.2. Đề cao vai trò của người dân trong xây dựng NTM và giám sát
Giải pháp mang tính đột phá là phải thực sự phát huy vai trò của người dân trong xây dựng NTM. Nguyên tắc “dân biết, dân bàn, dân làm, dân kiểm tra, dân giám sát, dân thụ hưởng” phải được hiện thực hóa. Cần tạo cơ chế để người dân tham gia ngay từ khâu lập quy hoạch, quyết định danh mục công trình ưu tiên, đến việc đóng góp và giám sát quá trình thi công. Luận văn đề cao vai trò của Ban giám sát cộng đồng tại các thôn. Hoạt động của các ban này cần được hỗ trợ về chuyên môn và kinh phí để họ thực sự là “tai mắt” của nhân dân, giúp hạn chế tiêu cực, lãng phí và đảm bảo chất lượng công trình. Khi người dân thấy được lợi ích trực tiếp và được tham gia quyết định, họ sẽ tự nguyện và tích cực đóng góp nhiều hơn cho công cuộc chung.
IV. Bí quyết phát triển hạ tầng trong xây dựng nông thôn mới
Lĩnh vực đầu tư XDCB là xương sống của chương trình NTM, đòi hỏi công tác QLNN phải chặt chẽ và khoa học. Bí quyết để phát triển hạ tầng nông thôn thành công tại Duy Xuyên nằm ở việc kết hợp hài hòa giữa quy hoạch tổng thể, lựa chọn dự án ưu tiên và quản lý nghiêm ngặt quá trình thực hiện. Luận văn chỉ ra rằng, mọi hoạt động đầu tư phải tuân thủ quy hoạch đã được phê duyệt và phù hợp với tiêu chí quốc gia về nông thôn mới. Việc lựa chọn công trình nào làm trước, công trình nào làm sau phải xuất phát từ nhu cầu thiết thực của người dân và khả năng cân đối nguồn lực. Quá trình triển khai phải được quản lý chặt chẽ từ khâu thẩm định, phê duyệt dự án, đấu thầu, thi công đến nghiệm thu và quyết toán. Đặc biệt, việc công khai, minh bạch thông tin về các dự án là yếu tố then chốt để tạo dựng niềm tin và khuyến khích sự tham gia, giám sát từ cộng đồng, đảm bảo các công trình hạ tầng thực sự phục vụ mục tiêu phát triển kinh tế xã hội huyện Duy Xuyên.
4.1. Quy hoạch và triển khai dự án theo tiêu chí quốc gia về NTM
Công tác quy hoạch phải đi trước một bước. Các địa phương cần rà soát, điều chỉnh và bổ sung quy hoạch xây dựng NTM cho phù hợp với tình hình phát triển mới. Quy hoạch phải đảm bảo tính đồng bộ giữa các ngành, lĩnh vực (giao thông, thủy lợi, điện, trường học, trạm y tế) và có tầm nhìn dài hạn. Việc triển khai các dự án phải bám sát 19 tiêu chí quốc gia về nông thôn mới. UBND cấp xã cần lập kế hoạch đầu tư trung hạn, sắp xếp thứ tự ưu tiên các công trình và trình UBND huyện phê duyệt. Cơ chế phân cấp quản lý được đề cao, theo đó, các công trình có tổng mức đầu tư dưới 5 tỷ đồng có thể giao cho UBND xã thẩm định, phê duyệt, giúp tăng tính chủ động và rút ngắn thời gian thực hiện.
4.2. Tăng cường cơ chế giám sát và quản lý chất lượng công trình
Để chống thất thoát, lãng phí và đảm bảo chất lượng công trình, cần tăng cường hoạt động kiểm tra, thanh tra và giám sát. Bên cạnh sự giám sát của các cơ quan chuyên môn cấp huyện, vai trò của HĐND xã và Ban giám sát cộng đồng là cực kỳ quan trọng. Mọi công trình phải được giám sát từ khi khởi công đến khi hoàn thành. Nội dung giám sát tập trung vào việc tuân thủ thiết kế, quy chuẩn kỹ thuật, chất lượng vật liệu, tiến độ thi công và an toàn lao động. Các vi phạm phải được phát hiện kịp thời và xử lý nghiêm. Đồng thời, cần hoàn thiện quy trình nghiệm thu, bàn giao và đưa công trình vào sử dụng, gắn với trách nhiệm bảo trì, bảo dưỡng để phát huy hiệu quả lâu dài của vốn đầu tư.
V. Kết quả thực tiễn QLNN xây dựng nông thôn mới tại Duy Xuyên
Nhờ áp dụng các phương pháp QLNN phù hợp, chương trình xây dựng NTM tại Duy Xuyên đã đạt được những kết quả thực tiễn ấn tượng, làm thay đổi bộ mặt nông thôn một cách toàn diện. Luận văn đã tổng kết, giai đoạn 2011-2019, tổng nguồn vốn huy động cho chương trình đạt trên 2.423 tỷ đồng. Từ nguồn lực này, huyện đã đầu tư xây dựng và nâng cấp hơn 140 km đường giao thông nông thôn, kiên cố hóa hàng chục km kênh mương. Hệ thống điện, đường, trường, trạm được đầu tư đồng bộ, đáp ứng ngày càng tốt hơn nhu cầu sản xuất và dân sinh. Đến cuối năm 2020, 100% xã của Duy Xuyên đã được công nhận đạt chuẩn NTM. Đây là minh chứng rõ nét cho hiệu quả của công tác chỉ đạo, điều hành của chính quyền và sự đồng lòng, chung sức của người dân. Thành công này không chỉ là những con số mà còn là sự phát triển nông thôn bền vững, tạo tiền đề cho Duy Xuyên hướng tới mục tiêu trở thành huyện NTM.
5.1. Thành tựu phát triển kinh tế xã hội huyện Duy Xuyên nổi bật
Chương trình NTM đã tạo ra cú hích mạnh mẽ cho phát triển kinh tế xã hội huyện Duy Xuyên. Thu nhập bình quân đầu người đến năm 2020 đạt 50 triệu đồng/người, tăng gần gấp đôi so với năm 2011. Cơ cấu kinh tế chuyển dịch tích cực theo hướng giảm tỷ trọng nông nghiệp, tăng tỷ trọng công nghiệp và dịch vụ. Tỷ lệ hộ nghèo giảm đáng kể. Các mô hình sản xuất liên kết theo chuỗi giá trị được hình thành và nhân rộng, nâng cao hiệu quả kinh tế cho nông dân. Các lĩnh vực văn hóa, giáo dục, y tế có nhiều tiến bộ. An ninh trật tự nông thôn được giữ vững. Những kết quả này khẳng định chính sách xây dựng NTM là hoàn toàn đúng đắn, là chìa khóa để nâng cao đời sống vật chất và tinh thần cho người dân nông thôn.
5.2. Các mô hình nông thôn mới kiểu mẫu và bài học kinh nghiệm
Từ thực tiễn, Duy Xuyên đã xây dựng thành công nhiều mô hình nông thôn mới kiểu mẫu và “Khu dân cư NTM kiểu mẫu”. Các mô hình này không chỉ hoàn thành 19 tiêu chí cơ bản mà còn nâng cao chất lượng các tiêu chí theo hướng bền vững, nổi bật về cảnh quan môi trường, tổ chức sản xuất và đời sống văn hóa. Bài học kinh nghiệm lớn nhất được rút ra là phải phát huy vai trò chủ thể của người dân. Sự sáng tạo trong cách làm, đặc biệt là cơ chế “Nhà nước hỗ trợ, nhân dân làm” đã huy động được nguồn lực to lớn trong cộng đồng. Bên cạnh đó, sự quyết liệt trong chỉ đạo, sự linh hoạt trong việc lồng ghép các nguồn vốn và công tác kiểm tra, giám sát thường xuyên là những yếu tố quyết định thành công.
VI. Hướng đi cho QLNN xây dựng nông thôn mới bền vững tại Duy Xuyên
Trên cơ sở phân tích lý luận và thực tiễn, luận văn đã phác thảo hướng đi tương lai cho công tác QLNN xây dựng nông thôn mới tại Duy Xuyên theo hướng bền vững. Mục tiêu không chỉ dừng lại ở việc đạt chuẩn mà là duy trì và nâng cao chất lượng các tiêu chí, xây dựng NTM nâng cao, NTM kiểu mẫu. Để làm được điều này, QLNN cần tập trung vào việc tạo ra sự phát triển hài hòa giữa kinh tế, xã hội và môi trường. Các chính sách cần được tiếp tục hoàn thiện để thúc đẩy chuyển dịch cơ cấu kinh tế nông thôn một cách thực chất, gắn sản xuất với thị trường và công nghệ cao. Vấn đề bảo vệ môi trường nông thôn phải được xem là một nhiệm vụ trọng tâm, đi đôi với phát triển kinh tế. Tầm nhìn dài hạn là xây dựng Duy Xuyên trở thành một vùng nông thôn đáng sống, vừa hiện đại, văn minh, vừa giữ gìn được bản sắc văn hóa truyền thống, đảm bảo an ninh trật tự nông thôn và nâng cao chất lượng cuộc sống cho người dân.
6.1. Đề xuất giải pháp nâng cao hiệu quả QLNN trong dài hạn
Các giải pháp nâng cao hiệu quả QLNN trong dài hạn bao gồm: (1) Tiếp tục hoàn thiện hệ thống văn bản quy phạm pháp luật, tạo hành lang pháp lý đồng bộ, rõ ràng. (2) Đổi mới công tác tuyên truyền để mọi người dân hiểu NTM là quá trình liên tục, không có điểm dừng. (3) Đa dạng hóa các hình thức huy động vốn, đặc biệt là thu hút đầu tư từ doanh nghiệp và xã hội hóa các công trình công cộng. (4) Tăng cường ứng dụng công nghệ thông tin trong quản lý, điều hành và giám sát chương trình để đảm bảo tính công khai, minh bạch. (5) Xây dựng cơ chế khen thưởng, động viên kịp thời các cá nhân, tập thể có thành tích xuất sắc, đồng thời xử lý nghiêm các vi phạm.
6.2. Tầm nhìn chuyển dịch cơ cấu kinh tế và bảo vệ môi trường
Để phát triển nông thôn bền vững, tầm nhìn chiến lược là phải đẩy mạnh chuyển dịch cơ cấu kinh tế nông thôn. Cần khuyến khích phát triển nông nghiệp công nghệ cao, nông nghiệp hữu cơ, gắn với công nghiệp chế biến và du lịch sinh thái, du lịch cộng đồng. Song song đó, vấn đề bảo vệ môi trường nông thôn phải được đặt lên hàng đầu. Cần quy hoạch các khu xử lý rác thải, nước thải tập trung; vận động người dân thay đổi thói quen sản xuất, sinh hoạt có hại cho môi trường; xây dựng các mô hình kinh tế tuần hoàn. Một môi trường sống xanh - sạch - đẹp không chỉ cải thiện sức khỏe người dân mà còn là nền tảng để phát triển bền vững và nâng cao giá trị của vùng đất Duy Xuyên.
