Hồi Ký Trong Văn Học Việt Nam Giai Đoạn Từ 1975 Đến Nay: Đặc Trưng Thể Loại

Hồi ký không phải là một thể loại mới, nhưng nó đã trải qua một quá trình phát triển lâu dài trong văn học Việt Nam. Theo Từ điển thuật ngữ văn học, ký ra đời sớm nhưng phát triển mạnh vào thế kỷ XVII, đặc biệt là từ thế kỷ XIX. Ở Việt Nam, nguồn gốc xa xưa của ký là các tác phẩm bi ký, minh ký, tạp ký, tục biên, liệt truyện, thực lục trong văn học trung đại. Tuy lúc đó chưa có ý thức về ký như một thể loại văn học song trong các lời bạt, tự hay trong các công trình mang tính chất khảo cứu của thời đại, người ta vẫn có thể tìm thấy quan niệm về ký khá nhất quán.

Đặc trưng của ký là ghi chép. Các thể ký, lục, chí đều có nghĩa là "ghi chép". Các học giả thời trung đại đều nhấn mạnh đến chức năng ghi chép như là một nhiệm vụ quan trọng nhất của thể loại này. Bên cạnh đó, những việc được ghi chép trong ký, lục, chí là sự thực mắt thấy tai nghe. Các học giả khẳng định, những việc được ghi chép trong ký, lục, chí là sự thực mắt thấy tai nghe.

Trong khi các thể loại khác nhận được sự quan tâm sâu sắc của đông đảo nhà phê bình hay các nghiên cứu sinh chuyên ngành văn học thì hồi ký chưa xuất hiện nhiều trong các công trình nghiên cứu lớn mang tính bao quát. Sự xuất hiện rải rác các bài báo về hồi ký qua các giai đoạn đã cung cấp bức tranh chung về mặt lý luận và thực tiễn sáng tác nhưng chưa giải quyết được thấu đáo mọi vấn đề của thể loại. Sự chú ý của một vài luận văn hay luận án dành cho hồi ký bước đầu mang đến cái nhìn hệ thống, khái quát về sự phát triển của hồi ký nhưng lại chưa làm nổi bật được những yếu tố cốt lõi của hồi ký.

Sự phân định đường biên thể loại giữa nó và những dạng thức tác phẩm khác quả thật không phải là việc dễ dàng, nhất là khi trong khuynh hướng giao thoa và biến thể đã trở thành tất yếu của thời đại mới, hồi ký ngày càng có sự thâm nhập rõ nét hơn của bút ký, tự truyện, tiểu thuyết. Muốn trả lại vị trí cho hồi ký trong hệ thống thể loại, cần nhận diện và khẳng định những giá trị cơ bản có liên đới trực tiếp đến sự hình thành nội dung và nghệ thuật, tạo nên điểm khác biệt của hồi ký so với các thể loại khác.

Ký ức là khởi nguồn, chất liệu của văn học nói chung. Ký ức sàng lọc và tạo ra những giới hạn của việc tái hiện sự thật. Sự thôi thúc từ hiện tại - điểm khởi đầu của dòng ký ức. Nhu cầu hồi cố của lớp người cao tuổi và khát vọng chia sẻ của lớp trẻ qua hồi ký.

Sự kết tinh của các biểu tượng nghệ thuật. Những biểu tượng nổi bật và sự tương hỗ của các biểu tượng. Sự hỗ trợ của trí tưởng tượng trong quá trình hoài niệm. Vai trò của tưởng tượng và vấn đề hư cấu trong hồi ký. Một số hình thức của tưởng tượng trong hồi ký.

Khái quát về lý thuyết diễn ngôn. Hồi ký dưới ảnh hưởng của hệ tư tưởng xã hội sau năm 1975. Sự hình thành và quan hệ qua lại giữa mã sự thật và mã nghệ thuật trong ký nói chung và hồi ký nói riêng. Sự kết nối giữa mã sự thật và mã nghệ thuật trong hồi ký các nhà văn.

Chủ thể diễn ngôn và cái nhìn tự biện mới mẻ về bản thân. Hình tượng bạn bè nghệ sĩ dưới những góc nhìn khác nhau. Sự vượt trội của mã sự thật trong hồi ký của các tướng lĩnh, chính trị gia và các cựu binh cách mạng. Chân dung người anh hùng trong cuộc chiến và giữa đời thường.

Chất trữ tình trong hồi ký được thể hiện thông qua sự trỗi dậy của cái tôi nội cảm giữa cấu trúc hồi ức. Sự xuất hiện của thiên nhiên giữa dòng chảy sự kiện cũng góp phần tạo nên chất trữ tình.

Chất tiểu thuyết trong hồi ký thể hiện qua kết cấu hiện đại, nghệ thuật xây dựng nhân vật có độ dư và kỹ thuật tự sự tạo tính đa thanh. Hồi ký – tự truyện và hồi ký ẩn danh tiểu thuyết là một số biến thể của thể loại này.

Luận án này là công trình đầu tiên nghiên cứu về hồi ký ở các mảng đề tài khác nhau, bao gồm cả tác phẩm của những tác giả không chuyên nhưng đã được giới phê bình và độc giả ghi nhận. Hồi ký được xem xét như một đối tượng của lý luận văn học với các đặc trưng thể loại nổi bật, không trộn lẫn với bất kỳ thể ký nào khác cũng như hoàn toàn phân biệt với những thể loại cũng viết về cái tôi cá nhân.

Kết quả luận án sẽ giúp bổ sung lý luận phê bình về thể loại, cung cấp nguồn tư liệu hữu ích cho việc giảng dạy các môn Lí luận văn học và Văn học Việt Nam tại các trường đại học, cao đẳng hiện nay. Sự phát triển không ngừng của xã hội và nhu cầu tìm hiểu, khám phá bản thân và lịch sử sẽ là động lực để hồi ký tiếp tục phát triển.