I. Vai trò và cơ sở pháp lý giám sát của HĐND cấp xã
Giám sát của Hội đồng nhân dân (HĐND) cấp xã là một chức năng cốt lõi, được quy định rõ trong Hiến pháp và pháp luật, nhằm đảm bảo quyền lực nhà nước thực sự thuộc về nhân dân. HĐND cấp xã, với vị trí là cơ quan quyền lực nhà nước ở địa phương, đại diện cho ý chí và nguyện vọng của nhân dân, có nhiệm vụ giám sát việc tuân thủ Hiến pháp và pháp luật, việc thực hiện nghị quyết của HĐND, cũng như giám sát hoạt động của các cơ quan nhà nước cùng cấp. Theo Luật Tổ chức chính quyền địa phương năm 2015, chức năng này là công cụ quan trọng để kiểm soát quyền lực, phòng chống tiêu cực, và đảm bảo mọi hoạt động của bộ máy chính quyền cơ sở đi đúng quỹ đạo, phục vụ lợi ích chính đáng của người dân. Thực tiễn tại huyện Quế Sơn, tỉnh Quảng Nam cho thấy, hoạt động giám sát HĐND không chỉ là việc thực thi pháp luật mà còn là cầu nối trực tiếp giữa chính quyền và nhân dân. Thông qua giám sát, những vấn đề bức xúc, nổi cộm tại cơ sở được phát hiện và đưa ra ánh sáng, từ đó có biện pháp xử lý kịp thời. Hoạt động này được thực hiện bởi các chủ thể bao gồm toàn thể HĐND tại kỳ họp, Thường trực HĐND, các Ban của HĐND và từng đại biểu HĐND cấp xã. Mỗi chủ thể có vai trò và phương thức giám sát riêng, nhưng cùng hướng đến mục tiêu chung là nâng cao hiệu quả giám sát, tăng cường pháp chế xã hội chủ nghĩa và phát huy quyền làm chủ của nhân dân. Các hình thức giám sát rất đa dạng, từ xem xét báo cáo giám sát tại kỳ họp HĐND xã, chất vấn và trả lời chất vấn, lấy phiếu tín nhiệm, đến tổ chức các đoàn giám sát chuyên đề về những lĩnh vực cụ thể. Hiệu quả của công tác này phụ thuộc lớn vào việc lựa chọn nội dung, xây dựng chương trình giám sát khoa học và sự phối hợp chặt chẽ với vai trò của Mặt trận Tổ quốc và các tổ chức đoàn thể trong việc tập hợp ý kiến, kiến nghị của cử tri.
1.1. Chức năng giám sát của HĐND theo quy định pháp luật
Theo quy định tại Điều 33 Luật Tổ chức chính quyền địa phương năm 2015, HĐND cấp xã có nhiệm vụ giám sát việc tuân thủ Hiến pháp và pháp luật tại địa phương. Nội dung giám sát bao gồm việc thực hiện nghị quyết của chính HĐND xã và giám sát hoạt động của các cơ quan cùng cấp như Thường trực HĐND, Ủy ban nhân dân (UBND), và các Ban của HĐND. Đặc biệt, chức năng giám sát của HĐND còn mở rộng đến việc giám sát các văn bản quy phạm pháp luật do UBND cùng cấp ban hành. Đây là cơ sở pháp lý vững chắc để HĐND thực hiện quyền kiểm soát, đảm bảo các quyết sách của chính quyền cơ sở phải hợp hiến, hợp pháp và phù hợp với ý chí của nhân dân địa phương.
1.2. Các chủ thể và đối tượng trong hoạt động giám sát HĐND
Chủ thể thực hiện quyền giám sát của HĐND cấp xã bao gồm: HĐND (tập thể), Thường trực HĐND, các Ban của HĐND (Ban Kinh tế - Xã hội, Ban Pháp chế) và mỗi đại biểu HĐND cấp xã. Đối tượng chịu sự giám sát rất đa dạng, bao gồm: Thường trực HĐND, UBND cùng cấp, các thành viên UBND, các cơ quan chuyên môn thuộc UBND, và các tổ chức, cá nhân khác tại địa phương trong việc chấp hành pháp luật. Việc xác định rõ chủ thể và đối tượng giúp hoạt động giám sát đi đúng trọng tâm, quy rõ trách nhiệm và nâng cao hiệu quả thực thi kết luận sau giám sát.
1.3. Hình thức giám sát Từ kỳ họp đến tiếp xúc cử tri
Luật hoạt động giám sát của Quốc hội và HĐND năm 2015 quy định nhiều hình thức giám sát. Tại kỳ họp HĐND xã, các hình thức chính là xem xét báo cáo, chất vấn và trả lời chất vấn, lấy phiếu tín nhiệm. Giữa hai kỳ họp, Thường trực HĐND và các Ban tiến hành giám sát chuyên đề, xem xét việc giải quyết khiếu nại, tố cáo. Ngoài ra, đại biểu HĐND cấp xã thực hiện giám sát thông qua hoạt động tiếp xúc cử tri, lắng nghe và tổng hợp ý kiến, kiến nghị của nhân dân để phản ánh tới các cơ quan có thẩm quyền, đảm bảo giám sát của nhân dân được thể hiện một cách trực tiếp.
II. Khó khăn vướng mắc trong giám sát HĐND ở Quế Sơn
Mặc dù đã có nhiều nỗ lực, thực tiễn hoạt động giám sát HĐND tại các xã, thị trấn thuộc huyện Quế Sơn vẫn còn tồn tại không ít khó khăn, vướng mắc. Một trong những thách thức lớn nhất đến từ năng lực và kỹ năng của một bộ phận đại biểu HĐND cấp xã. Theo thống kê nhiệm kỳ 2016-2021, tỷ lệ đại biểu chưa qua đào tạo chuyên môn còn chiếm 17,85%, dẫn đến việc nghiên cứu văn bản, phân tích vấn đề và thực hiện quyền chất vấn còn hạn chế. Nhiều đại biểu còn tâm lý nể nang, ngại va chạm, chưa thực sự quyết liệt trong việc theo đuổi các vấn đề bức xúc đến cùng. Bên cạnh đó, các điều kiện đảm bảo cho hoạt động giám sát còn thiếu thốn. Kinh phí dành cho các cuộc giám sát chuyên đề, khảo sát thực tế còn hạn hẹp, trang thiết bị và nguồn thông tin cập nhật còn thiếu. Các đại biểu hoạt động theo chế độ kiêm nhiệm, quỹ thời gian dành cho việc nghiên cứu tài liệu, đi thực tế không nhiều, ảnh hưởng trực tiếp đến chất lượng các báo cáo giám sát. Một hạn chế khác là tính hình thức trong một số hoạt động. Hoạt động chất vấn đôi khi chưa đi thẳng vào trọng tâm, câu trả lời của người bị chất vấn còn chung chung, né tránh trách nhiệm. Việc theo dõi, đôn đốc thực hiện các kiến nghị sau giám sát chưa được thực hiện quyết liệt. Tình trạng "sau giám sát đâu lại vào đấy" vẫn còn xảy ra, làm giảm sút hiệu lực giám sát và niềm tin của cử tri. Sự phối hợp giữa HĐND với các cơ quan khác trong hệ thống chính trị, đặc biệt là vai trò của Mặt trận Tổ quốc trong việc giám sát và phản biện, đôi khi chưa thực sự chặt chẽ và đồng bộ, làm giảm sức mạnh tổng hợp của công tác giám sát tại cơ sở.
2.1. Hạn chế về năng lực và kỹ năng của đại biểu HĐND cấp xã
Chất lượng của đại biểu HĐND cấp xã là yếu tố quyết định hiệu quả giám sát. Tuy nhiên, tại huyện Quế Sơn, một bộ phận đại biểu còn hạn chế về trình độ chuyên môn và lý luận chính trị. Kỹ năng phân tích chính sách, pháp luật, kỹ năng đặt câu hỏi chất vấn và tranh luận còn yếu. Nhiều đại biểu hoạt động kiêm nhiệm, ít có thời gian đầu tư nghiên cứu sâu các vấn đề phức tạp. Tâm lý e dè, ngại va chạm cũng là một rào cản lớn khiến hoạt động giám sát chưa phát huy hết sức mạnh vốn có, đặc biệt trong việc giám sát các vấn đề nhạy cảm.
2.2. Bất cập trong quy chế hoạt động và điều kiện vật chất
Một số quy định trong quy chế hoạt động HĐND chưa thực sự phù hợp với thực tiễn cơ sở, gây khó khăn trong tổ chức thực hiện. Các điều kiện về kinh phí, cơ sở vật chất, phương tiện đi lại để tổ chức các đoàn giám sát thực tế còn rất hạn hẹp. Việc thiếu một bộ phận giúp việc chuyên trách, chuyên sâu cho Thường trực HĐND và các Ban cũng là một khó khăn, vướng mắc lớn, ảnh hưởng đến công tác chuẩn bị, tổng hợp và xây dựng các báo cáo giám sát có chất lượng cao.
2.3. Hiệu quả chưa cao trong chất vấn và theo dõi sau giám sát
Hoạt động chất vấn và trả lời chất vấn tại một số kỳ họp vẫn còn mang tính hình thức, chưa thực sự đi vào chiều sâu. Các kết luận, kiến nghị sau giám sát đôi khi còn chung chung, thiếu tính khả thi. Quan trọng hơn, cơ chế theo dõi, đôn đốc và xử lý trách nhiệm đối với các tổ chức, cá nhân không thực hiện hoặc thực hiện không nghiêm túc kết luận giám sát chưa đủ mạnh. Điều này làm giảm hiệu lực của hoạt động giám sát và chưa tạo ra những chuyển biến rõ rệt trong thực tiễn quản lý tại địa phương.
III. Phương pháp nâng cao hiệu quả giám sát của HĐND cấp xã
Để nâng cao hiệu quả giám sát, HĐND cấp xã tại huyện Quế Sơn cần áp dụng đồng bộ nhiều phương pháp và giải pháp đổi mới. Trước hết, cần đổi mới mạnh mẽ công tác xây dựng chương trình giám sát hàng năm. Chương trình phải được xây dựng từ sớm, dựa trên cơ sở tổng hợp các kiến nghị từ tiếp xúc cử tri, đề xuất của Mặt trận Tổ quốc Việt Nam và các Ban của HĐND. Nội dung giám sát cần tập trung vào những vấn đề trọng tâm, bức xúc mà dư luận quan tâm như quản lý đất đai, môi trường, đầu tư xây dựng cơ bản, thực hiện chính sách an sinh xã hội. Việc lựa chọn đúng và trúng vấn đề sẽ quyết định đến 50% sự thành công của một cuộc giám sát. Thứ hai, cần đa dạng hóa các hình thức giám sát. Thay vì chỉ giám sát qua báo cáo, cần tăng cường các cuộc giám sát chuyên đề đột xuất và giám sát thực địa. Tổ chức các đoàn giám sát cần có sự tham gia của các chuyên gia, đại diện nhân dân và các ngành liên quan để đảm bảo tính khách quan, toàn diện. Kinh nghiệm thực tiễn cho thấy, việc đi sâu, đi sát cơ sở, lắng nghe trực tiếp ý kiến người dân giúp đoàn giám sát có cái nhìn chân thực và đưa ra những kiến nghị xác đáng. Cuối cùng, yếu tố con người là then chốt. Cần thường xuyên tổ chức các lớp tập huấn, bồi dưỡng kỹ năng cho đại biểu HĐND cấp xã. Nội dung tập huấn cần tập trung vào kỹ năng phân tích văn bản pháp luật, kỹ năng thu thập thông tin, kỹ năng chất vấn và kỹ năng viết báo cáo giám sát. Đồng thời, phải đề cao trách nhiệm và bản lĩnh của người đại biểu nhân dân, khuyến khích tinh thần dám nói, dám làm, dám chịu trách nhiệm.
3.1. Xây dựng chương trình giám sát trọng tâm trọng điểm
Một giải pháp đổi mới quan trọng là xây dựng chương trình giám sát khoa học. Hàng năm, Thường trực HĐND cần chủ trì, phối hợp với các Ban và UBMTTQVN xã để lựa chọn các nội dung giám sát thiết thực, tránh dàn trải. Ưu tiên các vấn đề liên quan trực tiếp đến quyền và lợi ích hợp pháp của công dân, các dự án có ảnh hưởng lớn đến đời sống kinh tế - xã hội địa phương. Việc công khai chương trình giám sát cũng là cách để tăng cường giám sát của nhân dân đối với chính hoạt động của HĐND.
3.2. Đa dạng hóa hình thức và đổi mới phương thức giám sát
Cần kết hợp linh hoạt giữa giám sát tại kỳ họp và giám sát thường xuyên. Giám sát chuyên đề cần được chuẩn bị kỹ lưỡng, từ việc xây dựng đề cương, thu thập thông tin đến tổ chức làm việc trực tiếp. Thay vì chỉ nghe báo cáo, đoàn giám sát cần dành thời gian kiểm tra thực tế, đối thoại trực tiếp với đối tượng chịu sự giám sát và người dân bị ảnh hưởng. Việc ứng dụng công nghệ thông tin trong thu thập, xử lý dữ liệu cũng là một hướng đi cần thiết để nâng cao hiệu quả giám sát.
3.3. Tăng cường cơ chế theo dõi và đánh giá sau giám sát
Hiệu quả thực chất của giám sát nằm ở khâu "hậu giám sát". Các kiến nghị sau giám sát phải cụ thể, rõ ràng, có địa chỉ và thời hạn thực hiện. Thường trực HĐND phải có cơ chế theo dõi, đôn đốc quyết liệt việc thực hiện các kiến nghị này. Kết quả thực hiện kiến nghị giám sát cần được báo cáo công khai tại kỳ họp HĐND xã gần nhất và là một tiêu chí quan trọng để đánh giá mức độ hoàn thành nhiệm vụ của các cơ quan, đơn vị liên quan.
IV. Kinh nghiệm thực tiễn giám sát HĐND từ huyện Quế Sơn
Kinh nghiệm thực tiễn từ huyện Quế Sơn trong giai đoạn 2016-2021 cho thấy những chuyển biến tích cực trong hoạt động giám sát HĐND. Các HĐND cấp xã đã chủ động hơn trong việc xây dựng và thực hiện chương trình giám sát. Từ năm 2016 đến 2020, các xã, thị trấn đã tổ chức 238 cuộc giám sát, tập trung vào các lĩnh vực nóng như xây dựng nông thôn mới, môi trường, giải tỏa đền bù, thực hiện chế độ chính sách. Kết quả, đã có 1901 ý kiến, kiến nghị được đưa ra, trong đó 1919/2008 ý kiến được giải quyết kịp thời, đạt tỷ lệ 95,56%. Một bài học kinh nghiệm quan trọng là việc phát huy vai trò chủ động của Thường trực HĐND và các Ban. Điển hình như HĐND xã Quế Mỹ đã tổ chức 26 cuộc giám sát về các vấn đề dân sinh như cấp phát tiền cho hộ nghèo, thu chi tại trường học, vấn đề môi trường từ các trang trại chăn nuôi. HĐND xã Quế Phú tập trung giám sát việc cấp giấy phép xây dựng, công tác khám chữa bệnh, thực hiện chương trình nông thôn mới. Việc lựa chọn đúng vấn đề cử tri quan tâm đã giúp các cuộc giám sát nhận được sự đồng thuận cao. Bên cạnh đó, công tác phối hợp trong giám sát cũng được chú trọng. Các đoàn giám sát chuyên đề thường mời đại diện Mặt trận Tổ quốc Việt Nam, các đoàn thể và chuyên gia am hiểu lĩnh vực tham gia. Sự phối hợp này không chỉ nâng cao chất lượng kết luận giám sát mà còn tăng cường sự đồng thuận xã hội. Hoạt động chất vấn và trả lời chất vấn tại các kỳ họp HĐND xã ngày càng thực chất hơn, nhiều vấn đề tồn tại kéo dài đã được làm rõ trách nhiệm và có hướng giải quyết cụ thể.
4.1. Kết quả nổi bật từ các cuộc giám sát chuyên đề
Trong nhiệm kỳ 2016-2021, các Ban của HĐND xã tại huyện Quế Sơn đã tổ chức 106 cuộc giám sát chuyên đề. Các cuộc giám sát này tập trung vào những vấn đề cụ thể, có tác động lớn như: quản lý và sử dụng đất đai (Thị trấn Đông Phú), ô nhiễm môi trường từ nhà máy sản xuất tinh bột sắn (xã Quế Mỹ), công tác dồn điền đổi thửa (xã Quế Phú). Thông qua giám sát, nhiều sai sót trong quản lý đã được phát hiện và chấn chỉnh kịp thời, giúp bảo vệ quyền lợi hợp pháp của người dân và tài sản nhà nước, góp phần ổn định tình hình an ninh trật tự tại địa phương.
4.2. Vai trò của Thường trực HĐND trong giải quyết khiếu nại
Thực tiễn cho thấy, Thường trực HĐND các xã đã phát huy tốt vai trò trong việc giám sát giải quyết đơn thư, khiếu nại, tố cáo của công dân. Trong nhiệm kỳ, 306 đơn thư đã được tiếp nhận và chuyển các cơ quan có thẩm quyền giải quyết, chủ yếu liên quan đến đất đai và môi trường. Việc theo dõi, đôn đốc sát sao của Thường trực HĐND đã giúp giảm thiểu tình trạng đơn thư tồn đọng, vượt cấp, góp phần củng cố niềm tin của nhân dân vào chính quyền cơ sở.
4.3. Bài học về sự phối hợp giữa HĐND và Mặt trận Tổ quốc
Kinh nghiệm thực tiễn tại Quế Sơn khẳng định tầm quan trọng của sự phối hợp chặt chẽ giữa HĐND và UBMTTQVN cùng cấp. Mặt trận Tổ quốc Việt Nam là kênh quan trọng để tập hợp ý kiến, kiến nghị của cử tri, làm cơ sở để HĐND xây dựng chương trình giám sát. Ngược lại, việc HĐND mời đại diện Mặt trận tham gia các đoàn giám sát đã tăng cường tính khách quan, dân chủ và hiệu quả cho hoạt động này, thực sự thể hiện cơ chế giám sát của nhân dân.
