I. Toàn cảnh khiếu nại THADS tại Quảng Nam Hiểu đúng bản chất
Khiếu nại trong thi hành án dân sự (THADS) là quyền hiến định, cho phép đương sự và người có quyền lợi liên quan đề nghị cơ quan có thẩm quyền xem xét lại các quyết định, hành vi của Chấp hành viên (CHV) hoặc Thủ trưởng cơ quan THADS khi có căn cứ cho rằng chúng trái pháp luật, xâm phạm quyền và lợi ích hợp pháp. Tại Quảng Nam, một địa phương có hoạt động kinh tế - xã hội năng động, số lượng vụ việc THADS ngày càng tăng, kéo theo sự gia tăng tất yếu của các đơn thư khiếu nại. Việc giải quyết khiếu nại THADS không chỉ là bảo vệ quyền lợi chính đáng của công dân mà còn là một nhiệm vụ trọng tâm của ngành, góp phần đảm bảo tính nghiêm minh của pháp luật, củng cố niềm tin của nhân dân vào hệ thống tư pháp. Công tác này giúp phát hiện và chấn chỉnh kịp thời các vi phạm trong thi hành án, nâng cao trách nhiệm của đội ngũ công chức, đồng thời là cơ sở thực tiễn để hoàn thiện hệ thống Luật Thi hành án dân sự. Thực tiễn tại Cục Thi hành án dân sự tỉnh Quảng Nam cho thấy, nội dung khiếu nại rất đa dạng, từ việc chậm thi hành án, khiếu nại về quy trình kê biên tài sản, định giá tài sản, cho đến các quyết định thi hành án cụ thể. Giải quyết hiệu quả các khiếu nại này giúp giảm thiểu các vụ việc tồn đọng, tránh khiếu nại kéo dài, vượt cấp, góp phần ổn định an ninh, trật tự tại địa phương. Do đó, việc nghiên cứu sâu về thực tiễn và tìm kiếm giải pháp tối ưu cho công tác này là yêu cầu cấp thiết, có ý nghĩa cả về lý luận và thực tiễn.
1.1. Khái niệm và vai trò của giải quyết khiếu nại THADS
Theo Luận văn “Giải quyết khiếu nại trong thi hành án dân sự từ thực tiễn tỉnh Quảng Nam” của tác giả Nguyễn Thị Sương, giải quyết khiếu nại trong THADS được định nghĩa là hoạt động của cơ quan, người có thẩm quyền trong việc thụ lý, xác minh, kết luận và ra quyết định giải quyết đối với khiếu nại về quyết định, hành vi của Thủ trưởng cơ quan THADS hoặc CHV. Hoạt động này có vai trò then chốt. Thứ nhất, nó bảo vệ lợi ích Nhà nước và quyền lợi hợp pháp của người được thi hành án và người phải thi hành án, khắc phục các sai phạm có thể xảy ra. Thứ hai, nó góp phần nâng cao ý thức tuân thủ pháp luật của các bên liên quan và cả đội ngũ công chức THADS. Thứ ba, thông qua giải quyết khiếu nại, cơ quan quản lý có thể phát hiện những bất cập trong chính sách pháp luật để kiến nghị sửa đổi, hoàn thiện. Cuối cùng, giải quyết triệt để khiếu nại giúp duy trì trật tự xã hội, củng cố niềm tin của nhân dân.
1.2. Các chủ thể và đối tượng trong khiếu nại thi hành án
Chủ thể có quyền khiếu nại bao gồm người được thi hành án, người phải thi hành án và người có quyền lợi, nghĩa vụ liên quan bị ảnh hưởng trực tiếp bởi quyết định, hành vi THADS. Đối tượng bị khiếu nại là các quyết định hành chính và hành vi hành chính của Thủ trưởng cơ quan THADS và CHV. Các quyết định này có thể là: quyết định thi hành án, quyết định hoãn, tạm đình chỉ, đình chỉ thi hành án, quyết định cưỡng chế, kê biên tài sản. Các hành vi bị khiếu nại thường là chậm thi hành án, không xác minh điều kiện thi hành án, tổ chức thi hành án không dứt điểm, hoặc thực hiện các thủ tục không đúng quy định của Luật Thi hành án dân sự. Việc xác định đúng chủ thể và đối tượng là bước đầu tiên và quan trọng nhất để đảm bảo đơn khiếu nại được thụ lý và giải quyết đúng thẩm quyền giải quyết khiếu nại.
II. Phân tích thực trạng khiếu nại THADS tại Quảng Nam 2015 2019
Giai đoạn 2015-2019, công tác thi hành án dân sự Quảng Nam ghi nhận sự gia tăng cả về số việc và giá trị phải thi hành, dẫn đến tình hình khiếu nại, tố cáo cũng diễn biến phức tạp. Theo số liệu từ Luận văn nghiên cứu, số lượng đơn thư khiếu nại có xu hướng biến động nhưng nhìn chung ở mức cao, phản ánh tính chất gay gắt của các tranh chấp dân sự, kinh tế. Cụ thể, năm 2015 tiếp nhận 64 đơn, năm 2019 con số này tăng lên 82 đơn. Mặc dù Cục Thi hành án dân sự tỉnh Quảng Nam và các Chi cục Thi hành án dân sự cấp huyện đã nỗ lực giải quyết, tỷ lệ giải quyết thành công luôn đạt trên 97%, nhưng vẫn còn tồn tại nhiều thách thức. Nội dung khiếu nại tập trung chủ yếu vào các vấn đề ảnh hưởng trực tiếp đến tài sản của đương sự. Các vụ việc liên quan đến kê biên tài sản, định giá và bán đấu giá tài sản chiếm tỷ trọng lớn. Ngoài ra, các khiếu nại về việc CHV chậm thi hành án, xác minh điều kiện thi hành án không đầy đủ, hoặc ban hành quyết định thi hành án chưa phù hợp cũng thường xuyên xảy ra. Thực trạng này đặt ra yêu cầu phải có những đánh giá sâu sắc về nguyên nhân, từ đó đề ra các giải pháp căn cơ nhằm nâng cao chất lượng công tác giải quyết khiếu nại, đảm bảo quyền và lợi ích hợp pháp của các bên.
2.1. Thống kê số liệu đơn thư khiếu nại THADS qua các năm
Dựa trên Bảng 2.1 của tài liệu gốc, kết quả giải quyết đơn khiếu nại của Cục Thi hành án dân sự tỉnh Quảng Nam giai đoạn 2015-2019 cho thấy sự biến động rõ rệt. Cụ thể: năm 2015 nhận 64 đơn, thụ lý 39; năm 2016 nhận 75 đơn, thụ lý 42; năm 2017 nhận 67 đơn, thụ lý 39; năm 2018 nhận 54 đơn, thụ lý 26; và năm 2019 nhận 82 đơn, thụ lý 51. Mặc dù số lượng đơn tiếp nhận có năm giảm, nhưng xu hướng chung cho thấy tính phức tạp không hề suy giảm. Tỷ lệ giải quyết các đơn đã thụ lý luôn ở mức rất cao (97-100%), thể hiện sự quyết tâm của ngành. Tuy nhiên, số lượng đơn không thuộc thẩm quyền hoặc không đủ điều kiện thụ lý cũng chiếm một phần đáng kể, cho thấy nhận thức của một bộ phận người dân về thủ tục khiếu nại thi hành án còn hạn chế. Điều này đòi hỏi cần tăng cường công tác tư vấn pháp luật thi hành án và hướng dẫn cho người dân.
2.2. Các dạng khiếu nại phổ biến và nguyên nhân cốt lõi
Nội dung khiếu nại tại Quảng Nam rất đa dạng, nhưng có thể nhóm thành các dạng chính. Phổ biến nhất là khiếu nại liên quan đến tài sản, bao gồm: kê biên tài sản sai đối tượng, kê biên tài sản chung chưa phân chia, định giá tài sản thấp hơn thị trường, và thủ tục bán đấu giá thiếu minh bạch. Dạng thứ hai là khiếu nại Chấp hành viên về thái độ, trách nhiệm, đặc biệt là hành vi chậm thi hành án hoặc không quyết liệt trong việc áp dụng các biện pháp cưỡng chế. Dạng thứ ba liên quan đến các quyết định của cơ quan THADS như quyết định về việc chưa có điều kiện thi hành án. Nguyên nhân của tình trạng này đến từ cả yếu tố chủ quan và khách quan. Về chủ quan, một số CHV còn hạn chế về năng lực, chưa tuân thủ nghiêm quy trình. Về khách quan, hệ thống pháp luật còn chồng chéo, sự phối hợp giữa các cơ quan chưa đồng bộ, và ý thức chấp hành pháp luật của một số đương sự chưa cao, cố tình lợi dụng quyền khiếu nại để kéo dài thời gian.
III. Hướng dẫn thủ tục khiếu nại thi hành án dân sự đúng luật
Để bảo vệ quyền lợi hợp pháp, các đương sự cần nắm vững thủ tục khiếu nại thi hành án theo quy định của Luật Thi hành án dân sự năm 2008, sửa đổi, bổ sung năm 2014. Quy trình này đòi hỏi sự chính xác và tuân thủ nghiêm ngặt về thời hiệu và thẩm quyền. Thời hiệu khiếu nại được quy định khác nhau tùy thuộc vào giai đoạn thi hành án, ví dụ, khiếu nại trước khi áp dụng biện pháp cưỡng chế có thời hiệu khác với khiếu nại sau khi đã cưỡng chế. Một trong những yếu tố then chốt là xác định đúng thẩm quyền giải quyết khiếu nại. Về nguyên tắc, khiếu nại được giải quyết theo hai cấp. Lần đầu do Thủ trưởng cơ quan THADS trực tiếp quản lý CHV có hành vi, quyết định bị khiếu nại giải quyết. Nếu không đồng ý, người khiếu nại có quyền khiếu nại lần hai lên cơ quan THADS cấp trên trực tiếp. Ví dụ, khiếu nại quyết định của CHV Chi cục Thi hành án dân sự huyện sẽ do Chi cục trưởng giải quyết lần đầu, và Cục trưởng Cục Thi hành án dân sự tỉnh Quảng Nam giải quyết lần hai. Việc nộp đơn đúng cơ quan có thẩm quyền sẽ giúp tiết kiệm thời gian và đảm bảo vụ việc được xử lý nhanh chóng, hiệu quả, tránh tình trạng đơn bị chuyển lòng vòng hoặc không được thụ lý.
3.1. Thẩm quyền giải quyết khiếu nại của từng cấp cơ quan
Theo Điều 142 Luật THADS, thẩm quyền giải quyết khiếu nại được phân định rõ ràng. Chi cục trưởng Chi cục THADS cấp huyện giải quyết khiếu nại đối với quyết định, hành vi của CHV do mình quản lý. Cục trưởng Cục THADS cấp tỉnh giải quyết khiếu nại đối với quyết định, hành vi của CHV thuộc Cục, của Chi cục trưởng Chi cục THADS cấp huyện; đồng thời giải quyết khiếu nại lần hai đối với quyết định giải quyết của Chi cục trưởng. Tổng cục trưởng Tổng cục THADS giải quyết khiếu nại đối với quyết định, hành vi của Cục trưởng Cục THADS và giải quyết lần hai đối với quyết định giải quyết của Cục trưởng. Cuối cùng, Bộ trưởng Bộ Tư pháp có thẩm quyền xem xét lại các quyết định giải quyết khiếu nại đã có hiệu lực pháp luật trong trường hợp cần thiết. Việc nắm rõ sơ đồ thẩm quyền này giúp người dân gửi đơn đúng nơi, đúng chỗ.
3.2. Quy trình các bước nộp và thụ lý đơn khiếu nại hợp lệ
Quy trình giải quyết khiếu nại bắt đầu từ việc người khiếu nại nộp đơn và các tài liệu, chứng cứ liên quan. Đơn phải ghi rõ ngày tháng, họ tên, địa chỉ người khiếu nại; họ tên, địa chỉ người bị khiếu nại; nội dung, lý do khiếu nại và yêu cầu của người khiếu nại. Sau khi nhận đơn, cơ quan có thẩm quyền sẽ xem xét điều kiện thụ lý. Nếu đơn hợp lệ, cơ quan sẽ ra thông báo thụ lý giải quyết. Quá trình giải quyết bao gồm các bước: yêu cầu người bị khiếu nại giải trình; tổ chức xác minh, thu thập chứng cứ; tổ chức đối thoại giữa các bên nếu cần thiết; và cuối cùng là ban hành quyết định giải quyết khiếu nại. Quyết định này phải nêu rõ kết luận nội dung khiếu nại đúng hay sai, và biện pháp xử lý. Toàn bộ quy trình này được giám sát bởi Viện kiểm sát nhân dân cùng cấp để đảm bảo tính khách quan, đúng pháp luật.
IV. Top 5 giải pháp nâng cao hiệu quả giải quyết khiếu nại THADS
Để nâng cao hiệu quả công tác giải quyết khiếu nại THADS tại Quảng Nam, cần triển khai đồng bộ nhiều giải pháp mang tính chiến lược và thực tiễn. Những giải pháp này không chỉ nhằm xử lý các vụ việc cụ thể mà còn hướng tới việc phòng ngừa, hạn chế phát sinh khiếu nại ngay từ gốc. Một trong những giải pháp hàng đầu là tiếp tục hoàn thiện thể chế, rà soát các quy định của Luật Thi hành án dân sự và các văn bản hướng dẫn để khắc phục những điểm còn chồng chéo, thiếu rõ ràng, đặc biệt là các quy định về kê biên tài sản chung, xử lý tài sản bảo đảm. Song song đó, việc nâng cao chất lượng nguồn nhân lực, đặc biệt là đội ngũ Chấp hành viên, có ý nghĩa quyết định. Cần tăng cường đào tạo, bồi dưỡng chuyên môn nghiệp vụ, kỹ năng giao tiếp, giải quyết xung đột và giáo dục đạo đức công vụ. Một CHV giỏi nghiệp vụ, công tâm, minh bạch sẽ hạn chế tối đa các vi phạm trong thi hành án và giảm thiểu khiếu nại. Ngoài ra, việc đẩy mạnh ứng dụng công nghệ thông tin, công khai, minh bạch hóa hoạt động THADS cũng là một xu thế tất yếu, giúp người dân dễ dàng giám sát và tiếp cận thông tin, từ đó giảm bớt những nghi ngờ, bức xúc không đáng có.
4.1. Hoàn thiện thể chế pháp luật và quy trình nội bộ
Cần kiến nghị cấp có thẩm quyền sửa đổi, bổ sung các quy định pháp luật còn vướng mắc. Ví dụ, cần có hướng dẫn chi tiết hơn về việc xác minh điều kiện thi hành án đối với các loại tài sản mới, tài sản số. Về quy trình nội bộ, Cục Thi hành án dân sự tỉnh Quảng Nam cần xây dựng các quy chế phối hợp chặt chẽ hơn giữa các phòng ban chuyên môn và giữa Cục với các Chi cục Thi hành án dân sự trực thuộc. Việc chuẩn hóa quy trình từ khâu tiếp nhận đơn, phân loại, thụ lý cho đến xác minh, ban hành quyết định sẽ đảm bảo tính thống nhất, chuyên nghiệp và giảm thiểu sai sót. Đồng thời, tăng cường công tác kiểm tra, giám sát nội bộ để kịp thời phát hiện và chấn chỉnh các vi phạm.
4.2. Nâng cao năng lực đạo đức của đội ngũ Chấp hành viên
Chất lượng của CHV là yếu tố cốt lõi. Cần tổ chức các lớp tập huấn chuyên sâu về các kỹ năng mềm như đối thoại, hòa giải, thuyết phục. Mỗi khiếu nại Chấp hành viên thành công đều là một bài học kinh nghiệm quý báu cần được phân tích, mổ xẻ và rút kinh nghiệm chung cho toàn ngành. Ngoài ra, cần có cơ chế khen thưởng, động viên kịp thời những CHV làm tốt, đồng thời xử lý nghiêm những trường hợp có hành vi tiêu cực, nhũng nhiễu, gây khó khăn cho người dân. Việc xây dựng một đội ngũ CHV vừa “hồng” vừa “chuyên” là nền tảng vững chắc để hạn chế phát sinh tố cáo trong thi hành án.
4.3. Tăng cường đối thoại tuyên truyền và tư vấn pháp luật
Nhiều khiếu nại xuất phát từ việc người dân chưa hiểu rõ quy định pháp luật. Do đó, cần chú trọng công tác đối thoại trực tiếp. Trước khi ban hành quyết định giải quyết, việc tổ chức đối thoại giúp các bên bày tỏ quan điểm, cung cấp chứng cứ và giúp người có thẩm quyền có cái nhìn toàn diện, khách quan. Bên cạnh đó, các cơ quan THADS cần phối hợp với các tổ chức đoàn thể, phương tiện truyền thông để đẩy mạnh tuyên truyền, phổ biến pháp luật về THADS. Cung cấp dịch vụ tư vấn pháp luật thi hành án miễn phí tại trụ sở cũng là một giải pháp hiệu quả giúp người dân thực hiện quyền khiếu nại đúng cách và có căn cứ.
