Tổng quan nghiên cứu

Khu Bảo tồn Thiên nhiên (BTTN) Ngọc Linh, tỉnh Quảng Nam, nằm trong vùng sinh thái dãy Trường Sơn, được công nhận là cảnh quan ưu tiên với giá trị đa dạng sinh học toàn cầu nổi bật. Khu vực này có diện tích khoảng 17.000 ha vùng lõi và 29.000 ha vùng đệm, phân bố trên địa bàn 5 xã thuộc huyện Nam Trà My. Theo số liệu điều tra, khu bảo tồn ghi nhận 385 loài thực vật bậc cao thuộc 260 chi và 122 họ, trong đó có 16 loài nằm trong danh mục bị đe dọa toàn cầu và 16 loài trong Sách đỏ Việt Nam. Về động vật, có 47 loài nằm trong Sách đỏ Việt Nam và 35 loài trong Sách đỏ thế giới, cùng nhiều loài đặc hữu như Khướu Ngọc Linh và Sâm Ngọc Linh.

Vấn đề nghiên cứu tập trung vào đánh giá hiện trạng tài nguyên rừng, quản lý bảo vệ và sử dụng tài nguyên rừng tại Khu BTTN Ngọc Linh, từ đó đề xuất các giải pháp quy hoạch bảo tồn và phát triển bền vững nhằm tăng cường hiệu quả quản lý tài nguyên rừng, đồng thời hỗ trợ nâng cao sinh kế cho người dân địa phương. Nghiên cứu được thực hiện trong 6 tháng, từ tháng 4 đến tháng 9 năm 2018, với phạm vi nghiên cứu tại huyện Nam Trà My, tỉnh Quảng Nam.

Ý nghĩa nghiên cứu thể hiện qua việc bảo tồn đa dạng sinh học phong phú, bảo vệ các loài quý hiếm và đặc hữu, duy trì chức năng phòng hộ đầu nguồn các con sông, đồng thời phát triển các dịch vụ du lịch sinh thái, góp phần phát triển kinh tế xã hội bền vững cho địa phương. Kết quả nghiên cứu cung cấp cơ sở khoa học cho việc lập kế hoạch và quản lý Khu BTTN Ngọc Linh một cách hiệu quả và bền vững.

Cơ sở lý thuyết và phương pháp nghiên cứu

Khung lý thuyết áp dụng

Luận văn dựa trên các lý thuyết và mô hình bảo tồn đa dạng sinh học và phát triển bền vững, trong đó:

  • Lý thuyết bảo tồn đa dạng sinh học (ĐDSH): Nhấn mạnh vai trò của các khu bảo tồn thiên nhiên trong việc bảo vệ các hệ sinh thái, loài đặc hữu và nguồn gen quý hiếm, đồng thời kết hợp với phát triển kinh tế xã hội bền vững.

  • Mô hình phát triển bền vững: Tập trung vào sự hài hòa giữa ba trụ cột kinh tế, xã hội và môi trường, nhằm đảm bảo phát triển hiện tại không làm tổn hại đến khả năng đáp ứng nhu cầu của các thế hệ tương lai.

  • Khái niệm phân khu chức năng trong quản lý rừng đặc dụng: Bao gồm phân khu bảo vệ nghiêm ngặt, phân khu phục hồi sinh thái và phân khu dịch vụ - hành chính, nhằm tối ưu hóa công tác bảo tồn và phát triển.

Các khái niệm chính được sử dụng gồm: đa dạng sinh học, phát triển bền vững, rừng đặc dụng, phân khu chức năng, và quản lý bảo vệ rừng.

Phương pháp nghiên cứu

Nghiên cứu sử dụng kết hợp các phương pháp thu thập và phân tích dữ liệu:

  • Thu thập dữ liệu thứ cấp: Tổng hợp các tài liệu, bản đồ, số liệu kiểm kê rừng, các văn bản pháp luật, chính sách liên quan đến bảo tồn và phát triển rừng tại khu vực nghiên cứu.

  • Phương pháp kế thừa: Sử dụng các báo cáo, đề án, kế hoạch phát triển kinh tế xã hội và bảo tồn đã có của tỉnh Quảng Nam và huyện Nam Trà My.

  • Phỏng vấn bán cấu trúc và thảo luận nhóm: Tiến hành phỏng vấn 120 người dân địa phương, bao gồm thợ rừng, thợ săn, cán bộ quản lý, lãnh đạo xã và trưởng thôn nhằm thu thập thông tin về hiện trạng tài nguyên rừng, các hoạt động khai thác và bảo vệ.

  • Điều tra thực địa: Lập tuyến điều tra và các ô tiêu chuẩn (ÔTC) để khảo sát hiện trạng thực vật rừng, đo đạc các chỉ tiêu lâm phần như mật độ cây, đường kính, chiều cao, trữ lượng gỗ; điều tra tái sinh và thảm thực vật tầng thấp; khảo sát đa dạng động vật qua phỏng vấn và thu thập mẫu vật.

  • Phân tích dữ liệu: Sử dụng phần mềm GIS (MapInfo) để số hóa bản đồ, phần mềm Microsoft Excel và SPSS để xử lý số liệu thống kê, phân tích các chỉ tiêu sinh thái và đánh giá hiện trạng tài nguyên.

  • Timeline nghiên cứu: Nghiên cứu được thực hiện trong 6 tháng (tháng 4 đến tháng 9 năm 2018), bao gồm các bước thu thập dữ liệu, điều tra thực địa, phân tích và đề xuất giải pháp.

Kết quả nghiên cứu và thảo luận

Những phát hiện chính

  1. Đặc điểm tài nguyên thực vật rừng: Khu BTTN Ngọc Linh ghi nhận 385 loài thực vật bậc cao thuộc 260 chi và 122 họ. Trong đó, có 16 loài nằm trong danh mục bị đe dọa toàn cầu và 16 loài trong Sách đỏ Việt Nam. Khu rừng có 6 trạng thái rừng tự nhiên, bao gồm rừng gỗ tự nhiên núi đất giàu, trung bình, nghèo, phục hồi, rừng tre nứa và rừng hỗn giao. Mật độ cây gỗ trung bình đạt khoảng 500 cây/ha, đường kính bình quân D1.3 dao động từ 15-25 cm, trữ lượng gỗ trung bình khoảng 150 m³/ha.

  2. Đặc điểm tài nguyên động vật rừng: Ghi nhận 47 loài động vật nằm trong Sách đỏ Việt Nam và 35 loài trong Sách đỏ thế giới, trong đó có 9 loài thú, 5 loài chim, 7 loài bò sát ếch nhái và 6 loài bướm đặc hữu. Tình trạng săn bắt trái phép và khai thác lâm sản vẫn còn diễn ra với mật độ dân cư trung bình khoảng 20 người/km² trong vùng đệm, gây áp lực lên tài nguyên động vật.

  3. Hiện trạng quản lý và phân khu chức năng: Khu BTTN Ngọc Linh được quy hoạch với 3 phân khu chức năng: phân khu bảo vệ nghiêm ngặt chiếm 69,3%, phân khu phục hồi sinh thái chiếm 30,1% và phân khu dịch vụ - hành chính chiếm 0,6%. Hệ thống quản lý gồm 5 trạm quản lý bảo vệ rừng, 60 km đường tuần tra, 4 chòi canh lửa và 3 hồ chứa nước, với tổng số 58 cán bộ quản lý.

  4. Quy hoạch phát triển bền vững: Đề xuất 7 chương trình hoạt động bao gồm quản lý bảo vệ, phục hồi sinh thái, tuyên truyền giáo dục, nghiên cứu khoa học, xây dựng cơ sở hạ tầng, phát triển kinh tế xã hội và du lịch sinh thái. Hai tuyến du lịch sinh thái kết hợp du lịch mạo hiểm tại đỉnh Ngọc Linh được quy hoạch nhằm thúc đẩy phát triển kinh tế địa phương.

Thảo luận kết quả

Kết quả điều tra cho thấy Khu BTTN Ngọc Linh là khu vực có đa dạng sinh học cao, đặc biệt với nhiều loài quý hiếm và đặc hữu, phù hợp với mục tiêu bảo tồn nghiêm ngặt. Mật độ cây gỗ và trữ lượng rừng tự nhiên tương đối cao so với các khu bảo tồn khác trong vùng, phản ánh chất lượng rừng còn tốt. Tuy nhiên, áp lực từ hoạt động khai thác lâm sản và săn bắt trái phép vẫn là thách thức lớn, nhất là trong vùng đệm có mật độ dân cư tương đối cao.

Việc phân chia phân khu chức năng hợp lý giúp cân bằng giữa bảo tồn nghiêm ngặt và phát triển kinh tế xã hội, tạo điều kiện cho các hoạt động phục hồi sinh thái và phát triển du lịch sinh thái bền vững. So sánh với các nghiên cứu trong khu vực Trường Sơn, kết quả này phù hợp với xu hướng bảo tồn kết hợp phát triển nhằm duy trì đa dạng sinh học và nâng cao sinh kế cộng đồng.

Dữ liệu có thể được trình bày qua các biểu đồ mật độ loài, bảng thống kê chỉ tiêu lâm phần và bản đồ phân bố phân khu chức năng, giúp minh họa rõ nét hiện trạng và quy hoạch khu bảo tồn.

Đề xuất và khuyến nghị

  1. Tăng cường công tác quản lý và bảo vệ rừng: Thiết lập thêm các trạm kiểm lâm và tăng cường tuần tra, giám sát nhằm giảm thiểu tình trạng săn bắt và khai thác trái phép, hướng tới giảm áp lực lên tài nguyên động thực vật trong vòng 2 năm tới, do Ban quản lý Khu BTTN Ngọc Linh chủ trì.

  2. Phục hồi sinh thái các vùng rừng suy thoái: Thực hiện các biện pháp trồng rừng, cải tạo đất và bảo vệ tái sinh tự nhiên tại phân khu phục hồi sinh thái, nhằm nâng cao độ che phủ rừng từ mức hiện tại lên 45% trong 5 năm, phối hợp với các tổ chức nghiên cứu và cộng đồng địa phương.

  3. Phát triển du lịch sinh thái bền vững: Xây dựng và quảng bá 2 tuyến du lịch sinh thái kết hợp du lịch mạo hiểm tại đỉnh Ngọc Linh, tạo nguồn thu nhập ổn định cho người dân địa phương, dự kiến hoàn thành trong 3 năm, phối hợp với Sở Văn hóa, Thể thao và Du lịch tỉnh Quảng Nam.

  4. Nâng cao nhận thức cộng đồng và đào tạo cán bộ: Tổ chức các chương trình tuyên truyền, giáo dục bảo tồn đa dạng sinh học và phát triển bền vững cho người dân và cán bộ quản lý, nhằm tăng cường sự tham gia của cộng đồng trong công tác bảo vệ rừng, thực hiện liên tục hàng năm.

  5. Hoàn thiện cơ chế chính sách và huy động vốn đầu tư: Đề xuất các chính sách hỗ trợ tài chính, kỹ thuật cho công tác bảo tồn và phát triển bền vững, đồng thời huy động nguồn vốn từ Nhà nước và các tổ chức quốc tế trong giai đoạn 2020-2025.

Đối tượng nên tham khảo luận văn

  1. Cơ quan quản lý nhà nước về lâm nghiệp và bảo tồn thiên nhiên: Sử dụng luận văn làm cơ sở khoa học để xây dựng chính sách, quy hoạch và quản lý các khu bảo tồn thiên nhiên, đặc biệt là các khu rừng đặc dụng tại Việt Nam.

  2. Các nhà nghiên cứu và học viên chuyên ngành lâm nghiệp, sinh thái học: Tham khảo phương pháp nghiên cứu, dữ liệu thực địa và phân tích đa dạng sinh học để phát triển các đề tài nghiên cứu liên quan.

  3. Tổ chức phi chính phủ và các dự án bảo tồn: Áp dụng các giải pháp quy hoạch và quản lý bền vững được đề xuất để triển khai các hoạt động bảo tồn và phát triển cộng đồng tại các khu bảo tồn tương tự.

  4. Cộng đồng dân cư địa phương và các nhà phát triển du lịch sinh thái: Hiểu rõ về giá trị tài nguyên rừng, các phân khu chức năng và cơ hội phát triển kinh tế bền vững thông qua du lịch sinh thái, từ đó tham gia tích cực vào công tác bảo vệ và phát triển khu bảo tồn.

Câu hỏi thường gặp

  1. Khu BTTN Ngọc Linh có những giá trị đa dạng sinh học nổi bật nào?
    Khu bảo tồn ghi nhận 385 loài thực vật bậc cao và hơn 80 loài động vật quý hiếm, trong đó có nhiều loài đặc hữu và nằm trong Sách đỏ Việt Nam và thế giới, như Khướu Ngọc Linh và Sâm Ngọc Linh.

  2. Phân khu chức năng trong Khu BTTN Ngọc Linh được quy hoạch như thế nào?
    Khu bảo tồn được chia thành 3 phân khu: bảo vệ nghiêm ngặt chiếm 69,3%, phục hồi sinh thái chiếm 30,1% và dịch vụ - hành chính chiếm 0,6%, nhằm cân bằng giữa bảo tồn và phát triển.

  3. Các thách thức chính trong công tác bảo tồn tại Khu BTTN Ngọc Linh là gì?
    Áp lực từ khai thác lâm sản trái phép, săn bắt động vật hoang dã, và sự gia tăng dân số trong vùng đệm là những thách thức lớn ảnh hưởng đến tài nguyên rừng và đa dạng sinh học.

  4. Giải pháp nào được đề xuất để phát triển du lịch sinh thái tại khu bảo tồn?
    Quy hoạch 2 tuyến du lịch sinh thái kết hợp du lịch mạo hiểm tại đỉnh Ngọc Linh, đồng thời xây dựng trung tâm bảo tồn và cứu hộ sinh vật, nhằm tạo nguồn thu nhập bền vững cho cộng đồng địa phương.

  5. Làm thế nào để cộng đồng địa phương tham gia hiệu quả vào công tác bảo tồn?
    Thông qua các chương trình tuyên truyền, giáo dục và đào tạo nâng cao nhận thức, đồng thời tạo cơ hội việc làm và phát triển kinh tế từ các hoạt động du lịch và bảo vệ rừng, người dân sẽ tích cực tham gia bảo tồn.

Kết luận

  • Khu BTTN Ngọc Linh là khu vực đa dạng sinh học cao, có nhiều loài quý hiếm và đặc hữu cần được bảo tồn nghiêm ngặt.
  • Hiện trạng tài nguyên rừng và động vật được đánh giá chi tiết, làm cơ sở cho việc quy hoạch phân khu chức năng hợp lý.
  • Đề xuất 7 chương trình hoạt động và 6 giải pháp cụ thể nhằm bảo tồn và phát triển bền vững tài nguyên rừng, đồng thời nâng cao sinh kế cho người dân địa phương.
  • Nghiên cứu cung cấp cơ sở khoa học và thực tiễn cho công tác quản lý, bảo vệ và phát triển Khu BTTN Ngọc Linh trong giai đoạn tới.
  • Khuyến nghị tăng cường quản lý, phục hồi sinh thái, phát triển du lịch sinh thái và nâng cao nhận thức cộng đồng để đảm bảo sự phát triển bền vững của khu bảo tồn.

Next steps: Triển khai các chương trình hoạt động theo kế hoạch, giám sát đánh giá hiệu quả, và tiếp tục nghiên cứu bổ sung để hoàn thiện quy hoạch.

Call to action: Các cơ quan quản lý, nhà nghiên cứu và cộng đồng địa phương cần phối hợp chặt chẽ để thực hiện thành công các giải pháp bảo tồn và phát triển bền vững tại Khu BTTN Ngọc Linh.