Tổng quan nghiên cứu

Trong bối cảnh phát triển kinh tế lâm nghiệp bền vững, việc quản lý hiệu quả vùng đệm rừng trồng sản xuất ngày càng trở nên cấp thiết. Công ty TNHH MTV Lâm nghiệp Bến Hải, Quảng Trị, với diện tích quản lý rừng và đất rừng lên tới 8.664,1 ha, trong đó rừng sản xuất chiếm 7.366,2 ha, đang đối mặt với nhiều thách thức trong việc duy trì và bảo vệ vùng đệm – khu vực loại trừ nhằm bảo vệ môi trường và đa dạng sinh học. Vùng đệm không chỉ đóng vai trò quan trọng trong việc bảo vệ đất, nguồn nước, chống xói mòn mà còn góp phần duy trì hệ sinh thái và đa dạng sinh học trong khu vực rừng trồng. Mục tiêu nghiên cứu nhằm đánh giá thực trạng quản lý vùng đệm tại Công ty Lâm nghiệp Bến Hải, xác định nguyên nhân suy giảm diện tích vùng đệm, đồng thời đề xuất các giải pháp quản lý hiệu quả nhằm duy trì chứng chỉ quản lý rừng bền vững FSC. Nghiên cứu tập trung vào phạm vi diện tích rừng trồng sản xuất thuộc quyền quản lý của Công ty, với dữ liệu thu thập trong giai đoạn gần đây, đặc biệt là từ năm 2016 đến 2019. Việc quản lý vùng đệm hiệu quả được kỳ vọng sẽ góp phần nâng cao chất lượng sản phẩm rừng trồng, bảo vệ môi trường và phát triển kinh tế xã hội bền vững tại địa phương.

Cơ sở lý thuyết và phương pháp nghiên cứu

Khung lý thuyết áp dụng

Nghiên cứu dựa trên các lý thuyết và mô hình quản lý vùng đệm trong lâm nghiệp, bao gồm:

  • Khái niệm vùng đệm (Buffer Zone): Theo FAO và IUCN, vùng đệm là khu vực có ranh giới rõ ràng, nằm ngoài vùng lõi bảo tồn, có chức năng bảo vệ môi trường, duy trì đa dạng sinh học và hỗ trợ cộng đồng dân cư xung quanh. Đối với rừng trồng sản xuất, vùng đệm được hiểu là các khu vực loại trừ không can thiệp, bảo vệ cảnh quan, phòng hộ và duy trì sinh cảnh đặc thù.

  • Nguyên tắc quản lý rừng bền vững FSC: FSC đặt ra 10 nguyên tắc và 56 tiêu chí, trong đó nguyên tắc số 6 và 10 nhấn mạnh việc bảo vệ môi trường, duy trì vùng đệm, hành lang sinh sống cho động vật hoang dã và thiết kế rừng trồng phù hợp với cấu trúc sinh thái tự nhiên.

  • Mô hình quản lý vùng đệm theo tiêu chuẩn quốc tế: Các hướng dẫn của GIZ, FAO và các quy định quốc tế về quản lý vùng đệm nhấn mạnh việc chừa lại vùng đệm theo bề rộng dòng chảy, độ dốc địa hình và các yếu tố sinh thái nhằm giảm thiểu tác động khai thác và bảo vệ nguồn nước.

Các khái niệm chính bao gồm: vùng đệm, quản lý rừng bền vững, đa dạng sinh học, hành lang sinh thái, và tiêu chí FSC.

Phương pháp nghiên cứu

  • Nguồn dữ liệu: Nghiên cứu sử dụng dữ liệu thứ cấp từ các báo cáo, tài liệu quản lý của Công ty Lâm nghiệp Bến Hải, các văn bản pháp luật liên quan, cùng với dữ liệu khảo sát thực địa thu thập trong giai đoạn 2018-2019.

  • Phương pháp thu thập: Khảo sát thực địa với việc sử dụng bản đồ hiện trạng, bản đồ địa hình, máy định vị GPS để khoanh vùng diện tích vùng đệm. Thiết lập 75 ô mẫu diện tích 12 m² để điều tra hiện trạng thảm thực vật và động vật tại vùng đệm.

  • Phương pháp phân tích: Tổng hợp, xử lý số liệu bằng phương pháp thống kê mô tả, phân tích định lượng diện tích vùng đệm, đánh giá thực trạng quản lý, nguyên nhân suy giảm và các khó khăn trong công tác quản lý. So sánh với các tiêu chuẩn FSC và quy định pháp luật để đề xuất giải pháp phù hợp.

  • Timeline nghiên cứu: Nghiên cứu được thực hiện trong năm 2019, tập trung khảo sát hiện trạng, phân tích dữ liệu và đề xuất giải pháp quản lý vùng đệm tại Công ty Lâm nghiệp Bến Hải.

Kết quả nghiên cứu và thảo luận

Những phát hiện chính

  1. Diện tích và phân bố vùng đệm: Tổng diện tích vùng đệm được quy hoạch là 408,46 ha, sau khi rà soát bổ sung lên đến 461,80 ha, chiếm khoảng 6,3% tổng diện tích rừng trồng sản xuất. Vùng đệm phân bố chủ yếu dọc theo các khe suối, hồ đập và vùng trũng đặc thù, với chiều rộng vùng đệm ven sông từ 10 đến 30 m tùy theo loại dòng chảy.

  2. Thực trạng quản lý: Công ty đã ban hành nhiều văn bản quản lý vùng đệm từ năm 2012, cập nhật quy trình kỹ thuật lâm sinh và đưa mục tiêu bảo vệ vùng đệm vào hệ thống giám sát đánh giá hàng năm. Tuy nhiên, công tác giám sát còn hạn chế do địa hình phức tạp và nhận thức của cán bộ kỹ thuật chưa đồng đều.

  3. Nguyên nhân suy giảm vùng đệm: Bao gồm mở đường vận xuất không đúng quy trình, lấn chiếm đất và khai thác cây bản địa trái phép, chăn thả gia súc gây hư hại vùng đệm, và áp lực mở rộng diện tích trồng rừng do quỹ đất hạn chế. Mở đường vận xuất chiếm khoảng 20% diện tích vùng đệm bị ảnh hưởng, trong khi chăn thả gia súc và lấn chiếm đất chiếm tỷ lệ đáng kể trong các khu vực vùng đệm.

  4. Đa dạng sinh học vùng đệm: Vùng đệm có thành phần thực vật phong phú như Muồng truống, Căng, Mây, Vối, cùng các loài động vật như gà rừng, chuột, chim, ếch nhái, kiến và ong, góp phần duy trì hệ sinh thái và tạo hành lang sinh sống cho các loài hoang dã.

Thảo luận kết quả

Kết quả cho thấy Công ty Lâm nghiệp Bến Hải đã có những bước tiến quan trọng trong việc quản lý vùng đệm, phù hợp với các tiêu chuẩn FSC và quy định pháp luật. Việc duy trì diện tích vùng đệm khoảng 6,3% tổng diện tích rừng trồng đáp ứng yêu cầu tối thiểu 10% diện tích loại trừ theo nguyên tắc FSC, tuy còn thấp nhưng đã có sự cải thiện rõ rệt so với giai đoạn trước năm 2011.

Nguyên nhân suy giảm vùng đệm chủ yếu do các hoạt động khai thác và vận xuất chưa tuân thủ nghiêm ngặt quy trình kỹ thuật, cùng với áp lực từ cộng đồng dân cư vùng đệm về đất sản xuất và sinh kế. So sánh với các nghiên cứu quốc tế, việc duy trì vùng đệm rộng và đa dạng sinh học cao là yếu tố then chốt để bảo vệ môi trường và phát triển rừng bền vững. Các biểu đồ thể hiện tỷ lệ diện tích vùng đệm theo loại hình và mức độ suy giảm qua các năm sẽ minh họa rõ nét hơn về thực trạng này.

Việc bảo vệ vùng đệm không chỉ góp phần giảm thiểu xói mòn đất, bảo vệ nguồn nước mà còn tạo điều kiện thuận lợi cho các loài động thực vật phát triển, từ đó nâng cao giá trị sinh thái và kinh tế của rừng trồng. Tuy nhiên, khó khăn về nhân lực, tài chính và nhận thức vẫn là thách thức lớn cần được giải quyết.

Đề xuất và khuyến nghị

  1. Tăng cường giám sát và quản lý vùng đệm: Thiết lập hệ thống giám sát chuyên trách, sử dụng công nghệ GIS và GPS để theo dõi hiện trạng vùng đệm định kỳ. Mục tiêu nâng cao tỷ lệ bảo vệ vùng đệm lên tối thiểu 10% diện tích rừng trồng trong vòng 3 năm tới. Chủ thể thực hiện: Ban quản lý Công ty phối hợp với các phòng ban kỹ thuật.

  2. Xây dựng quy trình khai thác và mở đường vận xuất nghiêm ngặt: Ban hành quy định chi tiết về kỹ thuật mở đường, hạn chế tối đa tác động đến vùng đệm, đồng thời áp dụng chế tài xử phạt nghiêm khắc đối với vi phạm. Thời gian thực hiện: ngay trong năm 2024. Chủ thể thực hiện: Phòng Kế hoạch kỹ thuật và các nhà thầu khai thác.

  3. Tuyên truyền nâng cao nhận thức cộng đồng: Tổ chức các chương trình đào tạo, tuyên truyền về vai trò và tầm quan trọng của vùng đệm đối với môi trường và sinh kế, giảm thiểu tình trạng lấn chiếm đất và chăn thả gia súc trái phép. Mục tiêu giảm 50% vi phạm trong vòng 2 năm. Chủ thể thực hiện: Công ty phối hợp với chính quyền địa phương và các tổ chức xã hội.

  4. Phục hồi và trồng bổ sung cây bản địa tại vùng đệm: Thực hiện các biện pháp khoanh nuôi, trồng bổ sung các loài cây bản địa phù hợp để tăng cường đa dạng sinh học và ổn định sinh cảnh vùng đệm. Kế hoạch triển khai trong 3 năm tới với diện tích phục hồi khoảng 50 ha. Chủ thể thực hiện: Phòng kỹ thuật lâm sinh và các đơn vị thi công.

Đối tượng nên tham khảo luận văn

  1. Các công ty lâm nghiệp và chủ rừng trồng: Nghiên cứu cung cấp cơ sở khoa học và giải pháp thực tiễn để quản lý vùng đệm hiệu quả, giúp duy trì chứng chỉ FSC và nâng cao giá trị sản phẩm.

  2. Cơ quan quản lý nhà nước về lâm nghiệp và môi trường: Tham khảo để xây dựng chính sách, quy định và hướng dẫn kỹ thuật quản lý vùng đệm phù hợp với điều kiện thực tế tại Việt Nam.

  3. Các nhà nghiên cứu và sinh viên ngành Lâm học, Môi trường: Tài liệu tham khảo quý giá về phương pháp nghiên cứu, phân tích thực trạng và đề xuất giải pháp quản lý vùng đệm trong rừng trồng sản xuất.

  4. Tổ chức phi chính phủ và các tổ chức quốc tế hoạt động trong lĩnh vực bảo tồn và phát triển bền vững: Cung cấp thông tin thực tiễn về quản lý vùng đệm, hỗ trợ xây dựng các chương trình hợp tác phát triển bền vững tại các khu vực rừng trồng.

Câu hỏi thường gặp

  1. Vùng đệm rừng trồng là gì và tại sao cần quản lý?
    Vùng đệm là khu vực loại trừ không can thiệp trong rừng trồng, có chức năng bảo vệ môi trường, phòng chống xói mòn và duy trì đa dạng sinh học. Quản lý vùng đệm giúp bảo vệ nguồn nước, đất đai và tạo hành lang sinh thái cho các loài động thực vật.

  2. Diện tích vùng đệm cần duy trì theo tiêu chuẩn FSC là bao nhiêu?
    Theo tiêu chuẩn FSC, vùng đệm cần chiếm tối thiểu 10% diện tích rừng trồng sản xuất để đảm bảo bảo vệ môi trường và đa dạng sinh học.

  3. Nguyên nhân chính gây suy giảm vùng đệm tại Công ty Lâm nghiệp Bến Hải là gì?
    Bao gồm mở đường vận xuất không đúng quy trình, lấn chiếm đất và khai thác cây bản địa trái phép, chăn thả gia súc không kiểm soát và áp lực mở rộng diện tích trồng rừng do quỹ đất hạn chế.

  4. Các giải pháp hiệu quả để bảo vệ vùng đệm là gì?
    Tăng cường giám sát, xây dựng quy trình khai thác nghiêm ngặt, tuyên truyền nâng cao nhận thức cộng đồng và phục hồi trồng bổ sung cây bản địa tại vùng đệm.

  5. Làm thế nào để cộng đồng dân cư tham gia bảo vệ vùng đệm?
    Thông qua các chương trình đào tạo, tuyên truyền, hỗ trợ sinh kế bền vững và phối hợp với chính quyền địa phương để giảm thiểu các hoạt động xâm hại vùng đệm.

Kết luận

  • Công ty Lâm nghiệp Bến Hải đã quản lý vùng đệm với diện tích 461,80 ha, chiếm khoảng 6,3% diện tích rừng trồng sản xuất, góp phần bảo vệ môi trường và đa dạng sinh học.
  • Nguyên nhân suy giảm vùng đệm chủ yếu do hoạt động mở đường vận xuất, lấn chiếm đất, chăn thả gia súc và áp lực mở rộng diện tích trồng rừng.
  • Đa dạng sinh học vùng đệm phong phú, đóng vai trò quan trọng trong hệ sinh thái rừng trồng.
  • Cần tăng cường giám sát, xây dựng quy trình khai thác nghiêm ngặt, tuyên truyền cộng đồng và phục hồi sinh cảnh vùng đệm để nâng cao hiệu quả quản lý.
  • Tiếp tục nghiên cứu và áp dụng các giải pháp quản lý vùng đệm trong giai đoạn 2024-2027 nhằm duy trì chứng chỉ FSC và phát triển bền vững ngành lâm nghiệp.

Call-to-action: Các đơn vị quản lý rừng và nhà nghiên cứu nên áp dụng các giải pháp đề xuất để nâng cao hiệu quả quản lý vùng đệm, góp phần phát triển ngành lâm nghiệp bền vững và bảo vệ môi trường sống.