Tổng quan nghiên cứu

Nguồn lâm sản ngoài gỗ (LSNG) đóng vai trò quan trọng trong đời sống kinh tế - xã hội và bảo tồn đa dạng sinh học, đặc biệt tại các vùng đệm của Vườn Quốc gia Phong Nha-Kẻ Bàng, tỉnh Quảng Bình. Theo ước tính, Việt Nam có khoảng 25 triệu người sống phụ thuộc vào rừng, trong đó khoảng 320.000 người tham gia sản xuất LSNG. Tại hai xã vùng đệm Xuân Trạch và Phúc Trạch, nguồn tài nguyên LSNG rất đa dạng với hơn 400 loài thực vật thuộc 104 họ, trong đó nhóm cây làm thuốc chiếm tới 85,75%. Tuy nhiên, việc khai thác LSNG hiện còn mang tính tự phát, phân tán và chưa có quy hoạch bài bản, gây áp lực lên tài nguyên rừng và đe dọa sự bền vững của hệ sinh thái. Mục tiêu nghiên cứu là điều tra, đánh giá hiện trạng nguồn LSNG tại hai xã vùng đệm nhằm đề xuất các giải pháp quản lý và phát triển bền vững, góp phần bảo vệ rừng và nâng cao giá trị kinh tế cho cộng đồng địa phương. Nghiên cứu được thực hiện trong phạm vi hai xã Xuân Trạch và Phúc Trạch thuộc huyện Bố Trạch, tỉnh Quảng Bình, vùng đệm của Vườn Quốc gia Phong Nha-Kẻ Bàng, trong năm 2007-2008. Kết quả nghiên cứu có ý nghĩa quan trọng trong việc cung cấp cơ sở khoa học cho công tác bảo vệ tài nguyên rừng, phát triển kinh tế nông lâm kết hợp và giảm thiểu các tác động tiêu cực lên hệ sinh thái rừng nguyên sinh.

Cơ sở lý thuyết và phương pháp nghiên cứu

Khung lý thuyết áp dụng

Nghiên cứu dựa trên các lý thuyết và mô hình quản lý tài nguyên thiên nhiên bền vững, trong đó có lý thuyết về phát triển bền vững tài nguyên rừng và mô hình quản lý vùng đệm bảo tồn đa dạng sinh học. Khái niệm LSNG được định nghĩa theo FAO (1999) là các sản phẩm có nguồn gốc sinh vật ngoài gỗ lớn, khai thác từ rừng và đất rừng, bao gồm thực phẩm, thuốc, tinh dầu, nhựa, cây làm cảnh, song mây, tre nứa, và các sản phẩm thủ công. Các khái niệm chính bao gồm: đa dạng sinh học, phát triển bền vững, khai thác hợp lý, quản lý vùng đệm và bảo tồn tài nguyên. Lý thuyết về sự cân bằng giữa bảo tồn và phát triển kinh tế được áp dụng để đánh giá tác động của khai thác LSNG đến hệ sinh thái và cộng đồng dân cư.

Phương pháp nghiên cứu

Nghiên cứu sử dụng phương pháp điều tra thực địa kết hợp với phương pháp xã hội học PRA (Participatory Rural Appraisal) và RRA (Rapid Rural Appraisal) nhằm thu thập dữ liệu đa chiều về nguồn LSNG và hoạt động khai thác của người dân. Cỡ mẫu gồm 848 hộ gia đình tham gia khai thác LSNG, chiếm 69,13% tổng số hộ tại hai xã. Phương pháp chọn mẫu là chọn mẫu ngẫu nhiên có chủ đích nhằm đảm bảo đại diện cho các nhóm dân cư và các loại hình khai thác khác nhau. Dữ liệu được thu thập qua phỏng vấn bán cấu trúc, thảo luận nhóm, quan sát thực địa và khảo sát thị trường. Thời gian nghiên cứu kéo dài trong năm 2007-2008. Phân tích dữ liệu sử dụng các công cụ thống kê mô tả, phân tích định tính và so sánh tỷ lệ phần trăm các nhóm LSNG, mức độ khai thác và phân bố nguồn tài nguyên. Kết quả được trình bày qua bảng biểu và biểu đồ minh họa.

Kết quả nghiên cứu và thảo luận

Những phát hiện chính

  1. Đa dạng nguồn LSNG: Tại hai xã vùng đệm Xuân Trạch và Phúc Trạch, có tổng cộng 400 loài LSNG thuộc 104 họ, trong đó nhóm cây làm thuốc chiếm 85,75% (343 loài), nhóm cây ăn được chiếm 35% (140 loài), cây làm cảnh 12,25% (49 loài), cây tinh dầu 7,25% (29 loài), song mây 5% (20 loài). Sự đa dạng này phản ánh tiềm năng phong phú của nguồn tài nguyên ngoài gỗ trong khu vực.

  2. Tình hình khai thác LSNG: Năm 2007, có 848 hộ (69,13%) và 1.050 người (18,32%) tham gia khai thác LSNG tại hai xã. Tần suất khai thác tập trung vào các nhóm cây làm thuốc, song mây và cây tinh dầu. Mức độ khai thác song mây giảm mạnh, chỉ còn khoảng 2-3 cây/ha, cho thấy sự suy giảm nghiêm trọng do khai thác quá mức.

  3. Phân bố và sinh trưởng các loài song mây: Các loài như mây cám, mây hèo, mây tắt phân bố rộng ở các độ cao từ 100 đến 800 m, sinh trưởng tốt ở vùng đất ẩm, độ che phủ cao. Tuy nhiên, chiều cao trung bình của cây mây hèo giảm do khai thác liên tục. Mây tắt ưa bóng râm giai đoạn đầu và cần ánh sáng khi trưởng thành.

  4. Giá trị kinh tế và xã hội của LSNG: LSNG cung cấp nguồn thu nhập quan trọng cho người dân địa phương, đặc biệt trong các thời kỳ khó khăn. Việc khai thác LSNG góp phần giảm áp lực khai thác gỗ và phá rừng, đồng thời tạo công ăn việc làm cho khoảng 18% dân số hai xã.

Thảo luận kết quả

Kết quả nghiên cứu cho thấy nguồn LSNG tại vùng đệm VQG Phong Nha-Kẻ Bàng rất đa dạng và có giá trị kinh tế xã hội lớn. Tuy nhiên, việc khai thác hiện nay còn mang tính tự phát, thiếu quy hoạch và kỹ thuật khai thác chưa bền vững, dẫn đến suy giảm nguồn tài nguyên, đặc biệt là các loài song mây. So sánh với các nghiên cứu ở Ấn Độ và Guatemala, tình trạng khai thác quá mức LSNG cũng là vấn đề phổ biến, đòi hỏi các biện pháp quản lý chặt chẽ hơn. Dữ liệu có thể được trình bày qua biểu đồ phân bố tỷ lệ các nhóm LSNG, bảng thống kê số lượng hộ khai thác và biểu đồ xu hướng suy giảm trữ lượng song mây theo thời gian. Việc bảo tồn và phát triển bền vững LSNG không chỉ góp phần bảo vệ đa dạng sinh học mà còn nâng cao đời sống cộng đồng, giảm nghèo và phát triển kinh tế địa phương.

Đề xuất và khuyến nghị

  1. Xây dựng quy hoạch khai thác LSNG bền vững: Thiết lập kế hoạch khai thác theo vùng, loại hình LSNG và thời vụ nhằm bảo vệ nguồn tài nguyên, giảm thiểu khai thác quá mức. Chủ thể thực hiện: Ban Quản lý Vườn Quốc gia phối hợp UBND các xã. Thời gian: 1-2 năm.

  2. Phát triển mô hình trồng và tái tạo LSNG: Khuyến khích người dân trồng các loài LSNG có giá trị kinh tế cao như song mây, cây tinh dầu, cây làm thuốc để giảm áp lực khai thác rừng tự nhiên. Chủ thể: Hộ dân, tổ chức nông lâm kết hợp. Thời gian: 3-5 năm.

  3. Nâng cao nhận thức và đào tạo kỹ thuật khai thác: Tổ chức các khóa tập huấn về kỹ thuật khai thác hợp lý, bảo vệ môi trường và quản lý tài nguyên cho cộng đồng dân cư. Chủ thể: Trung tâm nghiên cứu lâm nghiệp, các tổ chức phi chính phủ. Thời gian: liên tục hàng năm.

  4. Xây dựng cơ chế chính sách hỗ trợ và giám sát: Ban hành các quy định, chế tài quản lý khai thác LSNG, đồng thời tăng cường giám sát, xử lý vi phạm để bảo vệ nguồn tài nguyên. Chủ thể: Cục Lâm nghiệp, chính quyền địa phương. Thời gian: 1-3 năm.

Đối tượng nên tham khảo luận văn

  1. Nhà quản lý và hoạch định chính sách lâm nghiệp: Sử dụng kết quả nghiên cứu để xây dựng các chính sách quản lý tài nguyên rừng và phát triển LSNG bền vững.

  2. Các nhà nghiên cứu và học viên ngành lâm nghiệp, bảo tồn thiên nhiên: Tham khảo dữ liệu đa dạng sinh học và phương pháp nghiên cứu thực địa, xã hội học trong lĩnh vực LSNG.

  3. Cộng đồng dân cư và các tổ chức phi chính phủ hoạt động trong lĩnh vực phát triển nông lâm kết hợp: Áp dụng các giải pháp kỹ thuật và mô hình phát triển bền vững LSNG nhằm nâng cao thu nhập và bảo vệ môi trường.

  4. Doanh nghiệp chế biến và kinh doanh sản phẩm từ LSNG: Tham khảo thông tin về nguồn nguyên liệu, tiềm năng thị trường và các khuyến nghị phát triển sản phẩm thân thiện với môi trường.

Câu hỏi thường gặp

  1. LSNG là gì và tại sao nó quan trọng?
    LSNG là các sản phẩm có nguồn gốc sinh vật ngoài gỗ lớn, khai thác từ rừng và đất rừng, bao gồm thực phẩm, thuốc, tinh dầu, tre nứa, song mây... LSNG quan trọng vì cung cấp nguồn thu nhập, thực phẩm, thuốc men cho cộng đồng và góp phần bảo tồn đa dạng sinh học.

  2. Tình trạng khai thác LSNG tại vùng đệm Phong Nha-Kẻ Bàng hiện nay ra sao?
    Khai thác LSNG tại hai xã Xuân Trạch và Phúc Trạch còn mang tính tự phát, phân tán, với khoảng 69% hộ dân tham gia. Một số loài như song mây bị khai thác quá mức dẫn đến suy giảm trữ lượng nghiêm trọng.

  3. Phương pháp nghiên cứu nào được sử dụng trong luận văn?
    Nghiên cứu sử dụng phương pháp điều tra thực địa kết hợp với PRA và RRA, phỏng vấn bán cấu trúc, thảo luận nhóm và khảo sát thị trường, với cỡ mẫu 848 hộ gia đình tại hai xã.

  4. Giải pháp nào được đề xuất để quản lý LSNG bền vững?
    Các giải pháp gồm xây dựng quy hoạch khai thác, phát triển mô hình trồng tái tạo, nâng cao nhận thức và đào tạo kỹ thuật, cùng với cơ chế chính sách hỗ trợ và giám sát chặt chẽ.

  5. Ai nên sử dụng kết quả nghiên cứu này?
    Nhà quản lý chính sách, nhà nghiên cứu, cộng đồng dân cư, tổ chức phi chính phủ và doanh nghiệp chế biến LSNG đều có thể sử dụng kết quả để phát triển bền vững nguồn tài nguyên này.

Kết luận

  • Nguồn LSNG tại hai xã vùng đệm Phong Nha-Kẻ Bàng rất đa dạng với hơn 400 loài, trong đó nhóm cây làm thuốc chiếm tỷ lệ cao nhất.
  • Việc khai thác LSNG hiện còn tự phát, gây áp lực lên tài nguyên và đe dọa sự bền vững của hệ sinh thái.
  • Các loài song mây và cây tinh dầu có giá trị kinh tế cao nhưng đang bị suy giảm do khai thác quá mức.
  • Đề xuất các giải pháp quản lý, phát triển bền vững bao gồm quy hoạch khai thác, trồng tái tạo, đào tạo kỹ thuật và chính sách hỗ trợ.
  • Nghiên cứu cung cấp cơ sở khoa học quan trọng cho công tác bảo vệ rừng và phát triển kinh tế cộng đồng tại vùng đệm Vườn Quốc gia Phong Nha-Kẻ Bàng.

Tiếp theo, cần triển khai các giải pháp đề xuất và theo dõi đánh giá hiệu quả trong vòng 3-5 năm tới. Các nhà quản lý, nhà nghiên cứu và cộng đồng dân cư được khuyến khích áp dụng kết quả nghiên cứu để bảo vệ và phát triển nguồn LSNG bền vững.