Tổng quan nghiên cứu

Trong những năm gần đây, Thành phố Hồ Chí Minh (TP.HCM) chứng kiến sự gia tăng mạnh mẽ các dự án xây dựng sử dụng nguồn vốn đầu tư công, đặc biệt là các công trình hạ tầng giao thông, thủy lợi và các công trình công cộng như bệnh viện, trường học. Tuy nhiên, tiến độ thực hiện các dự án này thường bị kéo dài do vướng mắc trong công tác đền bù, giải phóng mặt bằng (GPMB). Theo báo cáo, trong 75 dự án đang quản lý, có đến 75% dự án gặp khó khăn về mặt bằng, ảnh hưởng nghiêm trọng đến tiến độ và hiệu quả đầu tư. Năm 2021, TP.HCM có 412 công trình trọng điểm chuyển tiếp kế hoạch đầu tư công trung hạn, trong đó phần lớn liên quan đến công tác GPMB. Tình trạng này không chỉ gây lãng phí nguồn lực mà còn ảnh hưởng đến đời sống người dân và sự phát triển kinh tế - xã hội của thành phố.

Mục tiêu nghiên cứu nhằm xác định các yếu tố ảnh hưởng đến hiệu quả công tác đền bù, GPMB các dự án sử dụng nguồn vốn đầu tư công tại TP.HCM, đánh giá mức độ tác động của từng yếu tố và đề xuất các giải pháp cải thiện. Nghiên cứu được thực hiện trong khoảng thời gian từ tháng 2 đến tháng 6 năm 2022, với phạm vi khảo sát bao gồm các đơn vị Ban Quản lý dự án, chủ đầu tư, Ban Bồi thường GPMB, các cơ quan quản lý nhà nước, chính quyền địa phương và người dân có tài sản thuộc diện đền bù trên địa bàn TP.HCM. Kết quả nghiên cứu có ý nghĩa quan trọng trong việc nâng cao hiệu quả công tác GPMB, góp phần thúc đẩy tiến độ và chất lượng các dự án đầu tư công, đồng thời giảm thiểu các tranh chấp, khiếu kiện liên quan đến đất đai.

Cơ sở lý thuyết và phương pháp nghiên cứu

Khung lý thuyết áp dụng

Nghiên cứu dựa trên các lý thuyết và mô hình quản lý dự án, quản lý đất đai và phát triển đô thị, kết hợp với các khái niệm chuyên ngành như đền bù, giải phóng mặt bằng, tái định cư và đầu tư công. Hai lý thuyết chính được áp dụng gồm:

  1. Lý thuyết quản lý dự án đầu tư công: Nhấn mạnh vai trò của công tác chuẩn bị, tổ chức thực hiện và kiểm soát tiến độ dự án, trong đó công tác đền bù, GPMB là khâu then chốt ảnh hưởng trực tiếp đến tiến độ và hiệu quả dự án.

  2. Lý thuyết về chính sách đất đai và tái định cư: Tập trung vào các nguyên tắc bồi thường, hỗ trợ và tái định cư theo quy định pháp luật, đảm bảo quyền lợi hợp pháp của người dân bị ảnh hưởng, đồng thời cân bằng lợi ích giữa nhà nước và người dân.

Các khái niệm chính bao gồm: đền bù, giải phóng mặt bằng (GPMB), tái định cư, chính sách pháp lý, năng lực tổ chức thực hiện, yếu tố cộng đồng và tài chính.

Phương pháp nghiên cứu

Nghiên cứu sử dụng phương pháp định lượng kết hợp phân tích thống kê đa biến để đánh giá các yếu tố ảnh hưởng. Nguồn dữ liệu chính là kết quả khảo sát thu thập từ 236 phản hồi hợp lệ, trong đó có 167 phản hồi từ các cơ quan nhà nước và 69 phản hồi từ người dân có tài sản thuộc diện đền bù, GPMB tại TP.HCM. Mẫu khảo sát được chọn theo phương pháp thuận tiện, đảm bảo đa dạng về vị trí công tác, kinh nghiệm và loại dự án tham gia.

Các phương pháp phân tích bao gồm:

  • Phân tích mô tả: Thống kê tần suất, tỷ lệ, biểu đồ để mô tả đặc điểm mẫu nghiên cứu.
  • Kiểm định độ tin cậy Cronbach’s Alpha: Đánh giá tính nhất quán nội bộ của các thang đo.
  • Phân tích nhân tố khám phá (EFA): Rút gọn 48 yếu tố ban đầu thành 7 nhóm nhân tố chính.
  • Phân tích nhân tố khẳng định (CFA): Kiểm định mô hình đo lường và thang đo.
  • Mô hình cấu trúc tuyến tính (SEM): Xác định mối quan hệ giữa các nhân tố và mức độ ảnh hưởng đến hiệu quả công tác đền bù, GPMB.

Quá trình nghiên cứu được thực hiện từ tháng 2 đến tháng 6 năm 2022, với các bước thiết kế bảng câu hỏi, thu thập dữ liệu trực tuyến và trực tiếp, xử lý và phân tích dữ liệu bằng phần mềm SPSS và AMOS.

Kết quả nghiên cứu và thảo luận

Những phát hiện chính

  1. Xác định 7 nhóm nhân tố chính ảnh hưởng đến công tác đền bù, GPMB: Qua phân tích EFA, 32 yếu tố được nhóm thành 7 nhân tố gồm: tổ chức thực hiện, tài chính, cộng đồng, chính sách pháp lý, đặc điểm dân cư, vận dụng chính sách và năng lực, kinh nghiệm. Mỗi nhóm nhân tố có hệ số Cronbach’s Alpha trên 0,7, đảm bảo độ tin cậy cao.

  2. Yếu tố tổ chức thực hiện có ảnh hưởng lớn nhất: Các yếu tố như trình độ chuyên môn, kỹ năng của cán bộ, sự phối hợp giữa các đơn vị, tính minh bạch và trách nhiệm trong thực hiện được đánh giá có mức độ ảnh hưởng trung bình trên 4,2 trên thang Likert 5 điểm, chiếm tỷ trọng ảnh hưởng cao nhất trong mô hình SEM.

  3. Yếu tố tài chính và chính sách pháp lý cũng đóng vai trò quan trọng: Ngân sách chi trả bồi thường phân bổ chậm, giá đền bù thấp so với thị trường và thủ tục pháp lý phức tạp là những nguyên nhân chính làm kéo dài thời gian GPMB. Khoảng 41,3% người dân chưa nhận tiền bồi thường do chưa thống nhất phương án đền bù.

  4. Yếu tố cộng đồng và đặc điểm dân cư ảnh hưởng đến sự đồng thuận: Tâm lý ngại di chuyển, sự thay đổi lập trường của người dân do tác động từ cộng đồng xung quanh làm tăng rủi ro kéo dài tiến độ. Tỷ lệ người dân chưa nhận tiền bồi thường chiếm đến 66,7%, phản ánh sự chưa hài lòng và các vướng mắc trong quá trình thực hiện.

Thảo luận kết quả

Kết quả nghiên cứu cho thấy công tác tổ chức thực hiện là nhân tố quyết định đến hiệu quả đền bù, GPMB, phù hợp với các nghiên cứu trong và ngoài nước. Việc nâng cao năng lực cán bộ, tăng cường phối hợp liên ngành và minh bạch thông tin sẽ giúp giảm thiểu các tranh chấp và rút ngắn thời gian giải phóng mặt bằng. Yếu tố tài chính và chính sách pháp lý cần được điều chỉnh linh hoạt hơn để phù hợp với thực tế thị trường và tâm lý người dân, tránh tình trạng giá đền bù thấp hoặc thủ tục kéo dài gây bức xúc.

Ngoài ra, sự tham gia và đồng thuận của cộng đồng dân cư là yếu tố không thể thiếu để đảm bảo tiến độ và chất lượng công tác GPMB. Các chính sách hỗ trợ, tái định cư cần được thiết kế phù hợp với đặc điểm dân cư và tập quán địa phương nhằm nâng cao sự hài lòng và ổn định đời sống người dân bị ảnh hưởng.

Dữ liệu có thể được trình bày qua biểu đồ cột thể hiện mức độ ảnh hưởng trung bình của từng nhóm nhân tố, bảng phân tích Cronbach’s Alpha và sơ đồ mô hình SEM minh họa mối quan hệ giữa các nhân tố với hiệu quả công tác đền bù, GPMB.

Đề xuất và khuyến nghị

  1. Tăng cường năng lực và trách nhiệm của cán bộ thực hiện: Đào tạo chuyên môn, kỹ năng và nâng cao ý thức trách nhiệm cho đội ngũ cán bộ tham gia công tác đền bù, GPMB. Thiết lập quy trình phối hợp chặt chẽ giữa các đơn vị liên quan nhằm đảm bảo tiến độ và minh bạch thông tin. Thời gian thực hiện: 6-12 tháng, chủ thể: Ban Quản lý dự án, Sở Xây dựng.

  2. Cải thiện chính sách tài chính và thủ tục pháp lý: Rà soát, điều chỉnh đơn giá đền bù sát với giá thị trường, đơn giản hóa thủ tục hành chính liên quan đến bồi thường, GPMB. Áp dụng cơ chế khen thưởng cho người dân bàn giao mặt bằng sớm. Thời gian thực hiện: 12 tháng, chủ thể: UBND TP.HCM, Sở Tài chính, Sở Tư pháp.

  3. Tăng cường sự tham gia và đồng thuận của cộng đồng: Tổ chức các buổi tuyên truyền, đối thoại với người dân để giải thích chính sách, lắng nghe và giải quyết kịp thời các khiếu nại, thắc mắc. Xây dựng chính sách hỗ trợ phù hợp với đặc điểm dân cư và tập quán địa phương. Thời gian thực hiện: liên tục trong quá trình dự án, chủ thể: UBND các quận/huyện, Ban Bồi thường GPMB.

  4. Xây dựng kế hoạch chi tiết và giám sát tiến độ công tác đền bù, GPMB: Mỗi dự án cần có kế hoạch cụ thể về công tác đền bù, GPMB với các mốc thời gian rõ ràng, đồng thời thiết lập hệ thống giám sát, đánh giá thường xuyên để kịp thời xử lý các vướng mắc. Thời gian thực hiện: ngay từ giai đoạn chuẩn bị dự án, chủ thể: Chủ đầu tư, Ban Quản lý dự án.

Đối tượng nên tham khảo luận văn

  1. Cán bộ quản lý dự án và chủ đầu tư: Nghiên cứu cung cấp cái nhìn toàn diện về các yếu tố ảnh hưởng đến công tác đền bù, GPMB, giúp xây dựng kế hoạch và chiến lược thực hiện hiệu quả, giảm thiểu rủi ro và tranh chấp.

  2. Cơ quan quản lý nhà nước và chính quyền địa phương: Tham khảo để điều chỉnh chính sách, quy trình và tăng cường phối hợp liên ngành nhằm nâng cao hiệu quả công tác GPMB, đảm bảo quyền lợi người dân và tiến độ dự án.

  3. Nhà nghiên cứu và sinh viên ngành quản lý xây dựng, quy hoạch đô thị: Tài liệu tham khảo khoa học với phương pháp nghiên cứu bài bản, mô hình phân tích nhân tố và SEM, giúp hiểu sâu về các yếu tố tác động trong lĩnh vực đền bù, GPMB.

  4. Người dân và cộng đồng bị ảnh hưởng bởi các dự án đầu tư công: Hiểu rõ quyền lợi, chính sách và các yếu tố ảnh hưởng đến quá trình đền bù, GPMB, từ đó có thể tham gia tích cực và bảo vệ quyền lợi hợp pháp của mình.

Câu hỏi thường gặp

  1. Tại sao công tác đền bù, giải phóng mặt bằng tại TP.HCM thường bị chậm tiến độ?
    Nguyên nhân chính là do thủ tục pháp lý phức tạp, ngân sách chi trả bồi thường phân bổ chậm, giá đền bù thấp so với thị trường và sự chưa đồng thuận của người dân. Ví dụ, 41,3% người dân chưa nhận tiền do chưa thống nhất phương án đền bù.

  2. Các yếu tố nào ảnh hưởng lớn nhất đến hiệu quả công tác đền bù, GPMB?
    Yếu tố tổ chức thực hiện như năng lực cán bộ, phối hợp liên ngành và minh bạch thông tin có ảnh hưởng lớn nhất, tiếp theo là yếu tố tài chính và chính sách pháp lý. Mức độ ảnh hưởng được đánh giá qua mô hình SEM với hệ số tương quan cao.

  3. Làm thế nào để nâng cao sự đồng thuận của người dân trong công tác GPMB?
    Tăng cường tuyên truyền, đối thoại, giải quyết kịp thời khiếu nại và xây dựng chính sách hỗ trợ phù hợp với đặc điểm dân cư, tập quán địa phương giúp nâng cao sự đồng thuận và giảm thiểu tranh chấp.

  4. Phương pháp nghiên cứu nào được sử dụng để phân tích các yếu tố ảnh hưởng?
    Nghiên cứu sử dụng phân tích nhân tố khám phá (EFA), phân tích nhân tố khẳng định (CFA) và mô hình cấu trúc tuyến tính (SEM) để rút gọn và xác định mối quan hệ giữa các yếu tố với hiệu quả công tác đền bù, GPMB.

  5. Nghiên cứu có đề xuất giải pháp cụ thể nào cho các cơ quan quản lý?
    Có, nghiên cứu đề xuất tăng cường đào tạo cán bộ, cải thiện chính sách tài chính và pháp lý, tăng cường sự tham gia của cộng đồng và xây dựng kế hoạch chi tiết, giám sát tiến độ công tác đền bù, GPMB.

Kết luận

  • Nghiên cứu xác định 7 nhóm nhân tố chính ảnh hưởng đến công tác đền bù, giải phóng mặt bằng các dự án sử dụng nguồn vốn đầu tư công tại TP.HCM, trong đó tổ chức thực hiện và tài chính là hai yếu tố quan trọng nhất.
  • Kết quả phân tích cho thấy sự phối hợp liên ngành, năng lực cán bộ và minh bạch thông tin đóng vai trò quyết định đến hiệu quả công tác GPMB.
  • Tình trạng chưa đồng thuận của người dân và thủ tục pháp lý phức tạp là nguyên nhân chính gây chậm tiến độ đền bù, GPMB.
  • Đề xuất các giải pháp cụ thể nhằm nâng cao năng lực tổ chức, cải thiện chính sách tài chính, tăng cường sự tham gia cộng đồng và xây dựng kế hoạch giám sát tiến độ.
  • Nghiên cứu cung cấp cơ sở khoa học và thực tiễn để các cơ quan quản lý, chủ đầu tư và cộng đồng có thể phối hợp hiệu quả, thúc đẩy tiến độ và chất lượng các dự án đầu tư công tại TP.HCM.

Hành động tiếp theo: Các đơn vị liên quan cần triển khai ngay các giải pháp đề xuất, đồng thời tiếp tục nghiên cứu mở rộng phạm vi và đối tượng để hoàn thiện hơn công tác đền bù, GPMB trong tương lai.