Tổng quan nghiên cứu

Văn học Việt Nam thời kỳ đổi mới, bắt đầu từ đầu những năm 1980 và đạt cao trào từ năm 1986 đến đầu thập niên 1990, đã ghi nhận nhiều bước chuyển mình quan trọng, đặc biệt trong lĩnh vực văn xuôi. Theo báo cáo của ngành giáo dục, các tác phẩm truyện thời kỳ đổi mới được đưa vào chương trình sách giáo khoa Ngữ văn bậc trung học, với các tác phẩm tiêu biểu như “Bến quê”, “Chiếc thuyền ngoài xa” của Nguyễn Minh Châu, “Một người Hà Nội” của Nguyễn Khải và tiểu thuyết “Mùa lá rụng trong vườn” của Ma Văn Kháng. Tuy nhiên, khảo sát thực tế tại một số trường trung học cho thấy học sinh chưa tiếp cận đầy đủ các tác phẩm này, với 100% học sinh chỉ đọc trích đoạn trong sách giáo khoa, chưa có em nào đọc trọn vẹn tác phẩm. Mục tiêu nghiên cứu của luận văn là làm rõ đặc trưng thể loại của các tác phẩm truyện thời kỳ đổi mới và đề xuất phương án dạy học phù hợp với đặc điểm thể loại cũng như năng lực tiếp nhận của học sinh lớp 12. Phạm vi nghiên cứu tập trung vào các tác phẩm truyện được lựa chọn trong sách giáo khoa Ngữ văn bậc trung học tại Việt Nam, trong giai đoạn từ năm 1980 đến đầu những năm 2000. Ý nghĩa nghiên cứu được thể hiện qua việc nâng cao hiệu quả dạy học Ngữ văn, góp phần phát huy tính tích cực, tự giác của học sinh trong việc cảm thụ và phân tích tác phẩm văn học theo đặc trưng thể loại, đồng thời giúp giáo viên có phương pháp giảng dạy phù hợp, đáp ứng yêu cầu đổi mới giáo dục hiện nay.

Cơ sở lý thuyết và phương pháp nghiên cứu

Khung lý thuyết áp dụng

Luận văn dựa trên hai khung lý thuyết chính: lý thuyết về đặc trưng thể loại truyện và lý thuyết về phương pháp dạy học tác phẩm văn học theo đặc trưng thể loại. Theo lý thuyết về thể loại truyện, truyện là một thể loại tự sự, có cốt truyện, nhân vật và lời kể làm ba yếu tố cấu thành chủ đạo. Cốt truyện là chuỗi các sự kiện, tình tiết liên kết chặt chẽ; nhân vật là trung tâm của tình tiết, thể hiện tính cách và hành động; lời kể là phương tiện biểu đạt tư tưởng, tình cảm của tác giả. Lý thuyết dạy học theo đặc trưng thể loại nhấn mạnh việc tiếp cận tác phẩm qua ba yếu tố này để giúp học sinh cảm thụ sâu sắc nội dung và nghệ thuật. Ngoài ra, luận văn vận dụng lý thuyết đổi mới phương pháp dạy học tích cực, chú trọng phát huy năng lực tự học, tư duy phản biện và sáng tạo của học sinh trong quá trình tiếp nhận tác phẩm. Các khái niệm chính bao gồm: đặc trưng thể loại truyện, cốt truyện, nhân vật, lời kể, phương pháp dạy học tích cực, và năng lực tiếp nhận văn học của học sinh.

Phương pháp nghiên cứu

Luận văn sử dụng phương pháp nghiên cứu lý thuyết kết hợp khảo sát thực tiễn. Nguồn dữ liệu chính bao gồm các tác phẩm truyện thời kỳ đổi mới được lựa chọn trong sách giáo khoa Ngữ văn bậc trung học, tài liệu nghiên cứu văn học hiện đại, sách giáo viên, sách tham khảo về phương pháp dạy học Ngữ văn, cùng các báo cáo khảo sát vốn hiểu biết và thái độ của học sinh, giáo viên tại một số trường trung học ở Thái Nguyên. Phương pháp phân tích văn bản được áp dụng để làm rõ đặc trưng thể loại và nghệ thuật của từng tác phẩm. Phương pháp khảo sát thực nghiệm sư phạm được tiến hành qua việc quan sát giờ dạy, thu thập ý kiến học sinh và giáo viên, phân tích giáo án và kết quả học tập. Cỡ mẫu khảo sát gồm 35 học sinh lớp 12A3 Trường Văn hóa I – Bộ Công an và một số giáo viên dạy Ngữ văn tại các trường THCS và THPT ở Thái Nguyên. Phương pháp chọn mẫu là mẫu thuận tiện và mẫu mục tiêu nhằm đảm bảo tính đại diện cho đối tượng nghiên cứu. Timeline nghiên cứu kéo dài từ năm 2015 đến 2016, bao gồm giai đoạn thu thập tài liệu, khảo sát thực tiễn, phân tích dữ liệu và đề xuất phương án dạy học.

Kết quả nghiên cứu và thảo luận

Những phát hiện chính

  1. Đặc trưng thể loại truyện thời kỳ đổi mới: Các tác phẩm truyện thời kỳ đổi mới có đặc điểm nổi bật là tập trung phản ánh hiện thực đời sống xã hội với cách nhìn đa chiều, đa tầng lớp, kết hợp giữa hiện thực và chiêm nghiệm triết lý. Cốt truyện thường xây dựng trên các tình huống nghịch lý, mâu thuẫn sâu sắc, như trong “Bến quê” với tình huống người bệnh liệt giường khao khát được đặt chân lên bến quê nhưng không thể thực hiện. Nhân vật được khắc họa đa diện, vừa có chiều sâu tâm lý vừa phản ánh các mâu thuẫn xã hội. Lời kể thường sử dụng ngôi kể nhân vật, tạo điểm nhìn trần thuật sắc sảo, giúp người đọc đồng cảm và suy ngẫm. Theo khảo sát, 80% học sinh nhận thức được đặc trưng này khi được hướng dẫn bài bản.

  2. Hiểu biết và thái độ của học sinh đối với các tác phẩm truyện đổi mới: Trong số 35 học sinh khảo sát, không có em nào đọc trọn vẹn các tác phẩm, 100% chỉ đọc trích đoạn trong sách giáo khoa. Tuy nhiên, 80% học sinh yêu thích tác phẩm “Chiếc thuyền ngoài xa”, 6% thích “Bến quê”, 9% thích “Một người Hà Nội” và 6% thích “Mùa lá rụng trong vườn”. Các em đánh giá cao giá trị triết lý, tính nhân văn và nghệ thuật độc đáo của các tác phẩm. Thời gian đọc hạn chế và thiếu tài liệu tham khảo là nguyên nhân chính khiến học sinh chưa tiếp cận sâu.

  3. Thực trạng dạy học của giáo viên: Qua khảo sát giáo án và giờ dạy tại các trường THCS và THPT, việc dạy các tác phẩm truyện thời đổi mới đã đạt được một số kết quả tích cực như giúp học sinh cảm nhận được nội dung và nghệ thuật, tuy nhiên còn tồn tại hạn chế về phương pháp tiếp cận chưa thực sự phát huy tính tích cực của học sinh. 60% giáo viên chủ yếu áp dụng phương pháp truyền thụ kiến thức, chưa khai thác sâu đặc trưng thể loại để phát triển năng lực phân tích, cảm thụ của học sinh.

  4. Phương án dạy học theo đặc trưng thể loại: Luận văn đề xuất phương án dạy học theo trình tự tiếp cận ba yếu tố cốt truyện, nhân vật và lời kể, kết hợp phân tích nội dung và nghệ thuật. Phương án này giúp học sinh phát hiện sáng tạo nghệ thuật của tác giả và ý nghĩa tư tưởng sâu sắc của tác phẩm. Thực nghiệm sư phạm cho thấy phương án này làm tăng 25% điểm trung bình môn Ngữ văn và nâng cao sự hứng thú học tập của học sinh.

Thảo luận kết quả

Nguyên nhân của những phát hiện trên xuất phát từ sự đổi mới tư duy và phương pháp dạy học trong giáo dục Ngữ văn hiện đại, đồng thời phản ánh thực trạng tiếp nhận văn học của học sinh trong bối cảnh giáo dục phổ thông hiện nay. So với các nghiên cứu trước đây, kết quả khảo sát thực tiễn tại Thái Nguyên cho thấy mức độ yêu thích và hiểu biết của học sinh về truyện thời đổi mới còn hạn chế do thiếu tài liệu và thời gian học tập. Việc áp dụng phương pháp dạy học theo đặc trưng thể loại đã góp phần khắc phục những hạn chế này, phù hợp với xu hướng đổi mới giáo dục hướng đến phát triển năng lực học sinh. Dữ liệu có thể được trình bày qua biểu đồ cột thể hiện tỷ lệ học sinh yêu thích từng tác phẩm và bảng so sánh điểm số trước và sau khi áp dụng phương pháp dạy học mới, giúp minh họa rõ ràng hiệu quả của phương pháp.

Đề xuất và khuyến nghị

  1. Tăng cường cung cấp tài liệu tham khảo và đầu sách truyện thời kỳ đổi mới: Các nhà trường và thư viện cần bổ sung đầy đủ các tác phẩm truyện thời kỳ đổi mới để học sinh có điều kiện tiếp cận trọn vẹn tác phẩm, nâng cao vốn hiểu biết và cảm thụ văn học. Mục tiêu đạt 100% học sinh có thể đọc trọn vẹn ít nhất một tác phẩm trong năm học tới. Chủ thể thực hiện: Ban giám hiệu nhà trường, thư viện trường, Sở Giáo dục.

  2. Đào tạo và bồi dưỡng giáo viên về phương pháp dạy học theo đặc trưng thể loại: Tổ chức các khóa tập huấn chuyên sâu giúp giáo viên nâng cao năng lực phân tích, giảng dạy tác phẩm truyện theo đặc trưng thể loại, phát huy tính tích cực của học sinh. Mục tiêu trong vòng 6 tháng tới, 80% giáo viên Ngữ văn được đào tạo bài bản. Chủ thể thực hiện: Phòng Giáo dục, các trung tâm bồi dưỡng giáo viên.

  3. Áp dụng phương pháp dạy học tích cực, kết hợp phân tích cốt truyện, nhân vật và lời kể: Giáo viên cần xây dựng kế hoạch bài giảng theo trình tự tiếp cận ba yếu tố này, khuyến khích học sinh thảo luận, phản biện và sáng tạo trong quá trình học. Mục tiêu nâng cao điểm trung bình môn Ngữ văn lên ít nhất 20% trong học kỳ tiếp theo. Chủ thể thực hiện: Giáo viên Ngữ văn, học sinh.

  4. Tổ chức các hoạt động ngoại khóa, câu lạc bộ văn học về truyện thời kỳ đổi mới: Tạo sân chơi để học sinh trao đổi, trình bày cảm nhận, sáng tác liên quan đến các tác phẩm, từ đó tăng cường sự hứng thú và hiểu biết sâu sắc hơn. Mục tiêu tổ chức ít nhất 2 hoạt động mỗi học kỳ. Chủ thể thực hiện: Giáo viên chủ nhiệm, tổ Ngữ văn, học sinh.

Đối tượng nên tham khảo luận văn

  1. Giáo viên Ngữ văn bậc trung học: Luận văn cung cấp phương pháp dạy học theo đặc trưng thể loại, giúp giáo viên nâng cao hiệu quả giảng dạy các tác phẩm truyện thời kỳ đổi mới, từ đó phát huy năng lực tư duy và cảm thụ văn học của học sinh.

  2. Sinh viên, nghiên cứu sinh ngành Sư phạm Ngữ văn: Tài liệu tham khảo hữu ích cho việc nghiên cứu phương pháp dạy học văn học hiện đại, đặc biệt là các tác phẩm văn học đổi mới, giúp hoàn thiện kiến thức chuyên môn và kỹ năng sư phạm.

  3. Nhà quản lý giáo dục và cán bộ bồi dưỡng giáo viên: Luận văn cung cấp cơ sở khoa học để xây dựng chương trình đào tạo, bồi dưỡng giáo viên, đồng thời đề xuất các giải pháp nâng cao chất lượng dạy học Ngữ văn trong nhà trường phổ thông.

  4. Những người quan tâm đến văn học Việt Nam hiện đại: Luận văn phân tích sâu sắc đặc trưng thể loại và giá trị nội dung nghệ thuật của truyện thời kỳ đổi mới, giúp độc giả hiểu rõ hơn về sự phát triển của văn học Việt Nam trong giai đoạn chuyển đổi xã hội.

Câu hỏi thường gặp

  1. Tại sao cần dạy học các tác phẩm truyện thời kỳ đổi mới theo đặc trưng thể loại?
    Phương pháp này giúp học sinh hiểu rõ cấu trúc và nghệ thuật của tác phẩm, từ đó cảm thụ sâu sắc nội dung và tư tưởng, phát triển năng lực phân tích và sáng tạo. Ví dụ, việc phân tích cốt truyện, nhân vật và lời kể trong “Chiếc thuyền ngoài xa” giúp học sinh nhận thức đa chiều về cuộc sống.

  2. Các tác phẩm truyện thời kỳ đổi mới có đặc điểm gì nổi bật?
    Chúng phản ánh hiện thực xã hội đa chiều, sử dụng tình huống nghịch lý, nhân vật đa diện và lời kể sắc sảo. Ví dụ, “Bến quê” xây dựng tình huống nghịch lý giữa khao khát và thực tế, thể hiện triết lý sâu sắc về cuộc đời.

  3. Làm thế nào để khắc phục tình trạng học sinh chưa đọc trọn vẹn các tác phẩm?
    Cần bổ sung tài liệu tham khảo đầy đủ, tổ chức các hoạt động ngoại khóa, câu lạc bộ văn học và tạo điều kiện thuận lợi cho học sinh tiếp cận tác phẩm. Đồng thời, giáo viên nên thiết kế bài giảng hấp dẫn, kích thích sự hứng thú đọc.

  4. Phương pháp dạy học tích cực được áp dụng như thế nào trong nghiên cứu này?
    Phương pháp tích cực được áp dụng qua việc khuyến khích học sinh tham gia thảo luận, phản biện, sáng tạo trong quá trình phân tích tác phẩm, giúp phát huy tính chủ động và tư duy phản biện của học sinh.

  5. Kết quả thực nghiệm sư phạm cho thấy hiệu quả của phương pháp dạy học theo đặc trưng thể loại ra sao?
    Kết quả cho thấy điểm trung bình môn Ngữ văn tăng khoảng 25%, học sinh hứng thú hơn với việc học và có khả năng phân tích, cảm thụ tác phẩm sâu sắc hơn, minh chứng cho tính khả thi và hiệu quả của phương pháp.

Kết luận

  • Văn học Việt Nam thời kỳ đổi mới có nhiều đổi thay sâu sắc về tư tưởng và nghệ thuật, đặc biệt trong thể loại truyện, phản ánh hiện thực đa chiều và triết lý nhân sinh sâu sắc.
  • Các tác phẩm truyện thời kỳ đổi mới được đưa vào chương trình sách giáo khoa Ngữ văn bậc trung học, nhưng học sinh tiếp cận còn hạn chế do thiếu tài liệu và phương pháp dạy học chưa phù hợp.
  • Phương pháp dạy học theo đặc trưng thể loại, tập trung phân tích cốt truyện, nhân vật và lời kể, giúp nâng cao hiệu quả giảng dạy và phát huy năng lực cảm thụ của học sinh.
  • Đề xuất các giải pháp cụ thể nhằm cải thiện điều kiện học tập, bồi dưỡng giáo viên và tổ chức hoạt động ngoại khóa để nâng cao chất lượng dạy học.
  • Tiếp tục nghiên cứu mở rộng phạm vi và đối tượng, áp dụng phương pháp dạy học tích cực trong các môn học khác, đồng thời kêu gọi sự quan tâm của các nhà quản lý giáo dục và cộng đồng nhằm phát triển giáo dục Ngữ văn toàn diện.

Hành động tiếp theo: Giáo viên và nhà trường nên áp dụng ngay phương pháp dạy học theo đặc trưng thể loại, đồng thời phối hợp với các đơn vị liên quan để bổ sung tài liệu và tổ chức các hoạt động hỗ trợ học sinh. Độc giả quan tâm có thể liên hệ với khoa Ngữ văn các trường đại học sư phạm để nhận tài liệu và tham gia các khóa bồi dưỡng chuyên sâu.