Tổng quan nghiên cứu

Trong bối cảnh biến đổi khí hậu ngày càng phức tạp, ngành nông nghiệp Việt Nam đối mặt với nhiều thách thức như dịch bệnh phát sinh, thiên tai và điều kiện canh tác khó khăn, ảnh hưởng trực tiếp đến năng suất và chất lượng sản phẩm. Tỉnh Hòa Bình, đặc biệt huyện Cao Phong, với điều kiện khí hậu nhiệt đới ẩm thuận lợi cho cây cam phát triển nhưng cũng tạo điều kiện cho sâu bệnh phát triển quanh năm. Việc sử dụng thuốc bảo vệ thực vật (BVTV) trở thành biện pháp chủ đạo để phòng trừ dịch hại, bảo vệ mùa màng và nâng cao năng suất. Tuy nhiên, tình trạng lạm dụng thuốc BVTV, sử dụng không đúng cách đã gây ra nhiều rủi ro môi trường và sức khỏe con người.

Nghiên cứu này nhằm đánh giá rủi ro môi trường do thuốc BVTV trong canh tác cam tại huyện Cao Phong thông qua chỉ số tác động môi trường EIQ (Environmental Impact Quotient). Phạm vi nghiên cứu tập trung trên 70 hộ trồng cam, trong đó phân tích so sánh giữa hai hình thức canh tác truyền thống và theo tiêu chuẩn VietGAP trong khoảng thời gian từ tháng 5 đến tháng 11 năm 2019. Mục tiêu cụ thể là đánh giá thực trạng quản lý, sử dụng thuốc BVTV, phân tích rủi ro môi trường và đề xuất giải pháp quản lý hiệu quả nhằm bảo vệ môi trường và nâng cao chất lượng sản phẩm cam.

Việc áp dụng chỉ số EIQ giúp lượng hóa rủi ro tiềm ẩn từ thuốc BVTV, cung cấp cơ sở khoa học cho các chính sách quản lý thuốc BVTV tại địa phương. Kết quả nghiên cứu có ý nghĩa quan trọng trong việc nâng cao nhận thức người dân, góp phần phát triển bền vững ngành trồng cam tại Cao Phong, đồng thời bảo vệ sức khỏe cộng đồng và môi trường sinh thái.

Cơ sở lý thuyết và phương pháp nghiên cứu

Khung lý thuyết áp dụng

Nghiên cứu dựa trên các lý thuyết và mô hình sau:

  • Khái niệm môi trường và ô nhiễm môi trường: Môi trường bao gồm các yếu tố tự nhiên và nhân tạo ảnh hưởng đến đời sống con người và sinh vật. Ô nhiễm môi trường là sự thay đổi tính chất môi trường vượt tiêu chuẩn cho phép, gây hại cho sức khỏe và hệ sinh thái.

  • Rủi ro môi trường: Được hiểu là các mối đe dọa thực tế hoặc tiềm ẩn tác động lên sinh vật và môi trường thông qua các nguồn thải như nước thải, khí thải, chất thải rắn.

  • Chỉ số tác động môi trường EIQ: Được phát triển bởi Đại học Cornell, EIQ là chỉ số lượng hóa rủi ro tiềm năng của thuốc BVTV đối với con người và môi trường. EIQ bao gồm 11 chỉ tiêu liên quan đến độc tính, thời gian phân hủy, khả năng nội hấp, độc tính với các sinh vật như ong, chim, cá và thiên địch. Chỉ số này được tính toán dựa trên công thức đại số kết hợp với xếp hạng mức độ rủi ro (1, 3, 5).

  • Mô hình canh tác cam theo tiêu chuẩn VietGAP: Tiêu chuẩn này hướng đến sản xuất nông nghiệp an toàn, bền vững, đảm bảo chất lượng sản phẩm và bảo vệ môi trường, bao gồm các quy trình quản lý đất, nước, phân bón, thuốc BVTV và xử lý chất thải.

Phương pháp nghiên cứu

  • Nguồn dữ liệu: Nghiên cứu sử dụng cả số liệu thứ cấp và sơ cấp. Số liệu thứ cấp được thu thập từ các báo cáo, tài liệu khoa học, số liệu điều kiện tự nhiên, kinh tế xã hội và tình hình canh tác cam tại Cao Phong. Số liệu sơ cấp được thu thập qua khảo sát 70 hộ trồng cam (35 hộ theo VietGAP, 35 hộ theo phương thức truyền thống) bằng phiếu điều tra chi tiết về sử dụng thuốc BVTV, liều lượng, thời điểm phun và các biện pháp quản lý.

  • Phương pháp lấy mẫu và phân tích đất: Lấy mẫu đất tại 9 hộ đại diện cho các mức EIQ cao, thấp và trung bình để phân tích các chỉ tiêu hóa học và lý học như pH, hàm lượng hữu cơ, tổng Nitơ, tổng Phốtpho, dung trọng, tỷ trọng. Phân tích theo tiêu chuẩn quốc gia TCVN và ISO tương ứng.

  • Phương pháp tính toán chỉ số EIQ: Sử dụng bảng tra cứu EIQ lý thuyết của Đại học Cornell và công cụ tính trực tuyến để tính EIQ thực tế dựa trên hàm lượng hoạt chất và liều lượng thuốc BVTV sử dụng trên đồng ruộng. EIQ đồng ruộng là tổng EIQ của tất cả các loại thuốc sử dụng.

  • Phân tích thống kê: Sử dụng phần mềm chuyên dụng để xử lý số liệu, kiểm định sự khác biệt giữa hai hình thức canh tác và đánh giá các yếu tố ảnh hưởng đến chỉ số EIQ.

  • Timeline nghiên cứu: Thực hiện từ tháng 5 đến tháng 11 năm 2019, bao gồm thu thập số liệu, phân tích mẫu đất, tính toán EIQ và đề xuất giải pháp.

Kết quả nghiên cứu và thảo luận

Những phát hiện chính

  1. Thực trạng sử dụng thuốc BVTV: Trung bình mỗi hộ sử dụng khoảng 6-8 loại thuốc BVTV khác nhau với tổng liều lượng trung bình 3,5 kg/ha/năm. Hộ canh tác theo VietGAP sử dụng thuốc với liều lượng thấp hơn 25% so với phương thức truyền thống, đồng thời có tỷ lệ sử dụng thuốc sinh học và thuốc thân thiện môi trường cao hơn 40%.

  2. Chỉ số EIQ đồng ruộng: Giá trị EIQ trung bình của hộ canh tác truyền thống là khoảng 180, vượt ngưỡng an toàn 150, trong khi hộ theo VietGAP có giá trị EIQ trung bình là 120, nằm trong ngưỡng an toàn. Khoảng 60% hộ truyền thống có EIQ vượt mức an toàn, so với 20% hộ VietGAP.

  3. Phân tích mẫu đất: Đất tại các vườn cam theo phương thức truyền thống có hàm lượng hữu cơ thấp hơn 15%, pH giảm nhẹ và tổng Nitơ thấp hơn 10% so với đất ở vườn cam VietGAP. Đặc biệt, dung trọng đất ở vườn truyền thống cao hơn 12%, cho thấy đất bị nén chặt hơn, ảnh hưởng đến khả năng thoát nước và sinh trưởng cây trồng.

  4. Nhận thức và quản lý thuốc BVTV: Khoảng 70% nông dân theo VietGAP đã tham gia tập huấn về sử dụng thuốc BVTV an toàn, trong khi chỉ 30% nông dân canh tác truyền thống có nhận thức tương tự. Việc xử lý bao bì thuốc BVTV sau sử dụng cũng có sự khác biệt rõ rệt, với 80% hộ VietGAP thực hiện thu gom đúng quy định, so với 35% hộ truyền thống.

Thảo luận kết quả

Kết quả cho thấy việc áp dụng quy trình VietGAP giúp giảm đáng kể liều lượng và số loại thuốc BVTV sử dụng, từ đó giảm chỉ số EIQ đồng ruộng, góp phần bảo vệ môi trường và sức khỏe người dân. Sự khác biệt về chất lượng đất giữa hai hình thức canh tác phản ánh tác động tích cực của việc quản lý thuốc BVTV hợp lý và bón phân cân đối trong mô hình VietGAP.

So sánh với các nghiên cứu trong nước và quốc tế, kết quả tương đồng với xu hướng giảm thiểu rủi ro môi trường khi áp dụng các biện pháp canh tác bền vững và quản lý thuốc BVTV hiệu quả. Việc nâng cao nhận thức và đào tạo kỹ thuật cho nông dân là yếu tố then chốt để giảm thiểu rủi ro do thuốc BVTV gây ra.

Dữ liệu có thể được trình bày qua biểu đồ so sánh giá trị EIQ trung bình giữa hai nhóm hộ, bảng phân tích các chỉ tiêu đất và biểu đồ tỷ lệ nông dân tham gia tập huấn, xử lý bao bì thuốc BVTV. Những biểu đồ này giúp minh họa rõ ràng sự khác biệt và hiệu quả của mô hình VietGAP.

Đề xuất và khuyến nghị

  1. Tăng cường đào tạo và tập huấn kỹ thuật sử dụng thuốc BVTV an toàn: Tổ chức các lớp tập huấn định kỳ cho nông dân, đặc biệt là nhóm canh tác truyền thống, nhằm nâng cao nhận thức và kỹ năng sử dụng thuốc đúng liều lượng, đúng thời điểm. Mục tiêu giảm 30% số hộ sử dụng thuốc không đúng kỹ thuật trong vòng 2 năm. Chủ thể thực hiện: Sở Nông nghiệp, Trung tâm Khuyến nông địa phương.

  2. Khuyến khích áp dụng mô hình canh tác VietGAP mở rộng diện tích trồng cam: Hỗ trợ kỹ thuật, vật tư và chứng nhận VietGAP cho các hộ nông dân, phấn đấu tăng diện tích cam VietGAP lên 50% tổng diện tích trồng cam huyện trong 3 năm tới. Chủ thể thực hiện: UBND huyện, các tổ chức hợp tác xã.

  3. Xây dựng hệ thống thu gom và xử lý bao bì thuốc BVTV sau sử dụng: Thiết lập điểm thu gom tập trung tại các xã, phối hợp với doanh nghiệp xử lý chất thải nguy hại để giảm thiểu ô nhiễm môi trường. Mục tiêu 80% bao bì thuốc được thu gom và xử lý đúng quy định trong 2 năm. Chủ thể thực hiện: Ban quản lý môi trường huyện, các tổ chức xã hội.

  4. Tăng cường kiểm tra, giám sát và quản lý thị trường thuốc BVTV: Kiểm soát chặt chẽ nguồn gốc, chất lượng thuốc BVTV lưu hành, xử lý nghiêm các trường hợp thuốc giả, thuốc cấm. Mục tiêu giảm 50% thuốc BVTV không đạt chuẩn trong 2 năm. Chủ thể thực hiện: Chi cục Bảo vệ thực vật, công an kinh tế.

  5. Khuyến khích sử dụng thuốc BVTV sinh học và thân thiện môi trường: Hỗ trợ nghiên cứu, chuyển giao công nghệ và ưu đãi cho các sản phẩm thuốc BVTV sinh học, giảm thiểu sử dụng thuốc hóa học độc hại. Mục tiêu tăng tỷ lệ sử dụng thuốc sinh học lên 30% trong 3 năm. Chủ thể thực hiện: Viện nghiên cứu, doanh nghiệp công nghệ sinh học.

Đối tượng nên tham khảo luận văn

  1. Nông dân trồng cam tại các vùng miền núi và đồng bằng: Nghiên cứu cung cấp thông tin thực tiễn về tác động của thuốc BVTV và hướng dẫn áp dụng mô hình canh tác an toàn, giúp nâng cao hiệu quả sản xuất và bảo vệ sức khỏe.

  2. Cán bộ quản lý nông nghiệp và môi trường địa phương: Tài liệu hỗ trợ xây dựng chính sách quản lý thuốc BVTV, giám sát và phát triển mô hình canh tác bền vững phù hợp với điều kiện địa phương.

  3. Nhà nghiên cứu và sinh viên ngành khoa học môi trường, nông nghiệp: Cung cấp cơ sở lý thuyết, phương pháp đánh giá rủi ro môi trường qua chỉ số EIQ và dữ liệu thực nghiệm về ảnh hưởng thuốc BVTV trong canh tác cam.

  4. Doanh nghiệp sản xuất và kinh doanh thuốc BVTV: Hiểu rõ hơn về tác động môi trường của sản phẩm, từ đó phát triển các loại thuốc an toàn, thân thiện môi trường và đáp ứng tiêu chuẩn VietGAP.

Câu hỏi thường gặp

  1. Chỉ số EIQ là gì và tại sao quan trọng trong đánh giá rủi ro thuốc BVTV?
    EIQ là chỉ số lượng hóa rủi ro tiềm ẩn của thuốc BVTV đối với con người và môi trường, dựa trên các yếu tố độc tính và thời gian phân hủy. Nó giúp đánh giá mức độ an toàn khi sử dụng thuốc, từ đó hỗ trợ lựa chọn thuốc phù hợp, giảm thiểu tác động xấu.

  2. Tại sao canh tác theo tiêu chuẩn VietGAP lại giảm thiểu rủi ro môi trường?
    VietGAP quy định nghiêm ngặt về sử dụng thuốc BVTV, khuyến khích dùng thuốc sinh học, kiểm soát liều lượng và thời gian phun, đồng thời quản lý chất thải hiệu quả, giúp giảm lượng thuốc hóa học và ô nhiễm môi trường.

  3. Làm thế nào để nông dân có thể giảm thiểu tác động của thuốc BVTV đến đất và nước?
    Nông dân cần tuân thủ liều lượng, thời gian phun, sử dụng thuốc đúng kỹ thuật, tránh phun tràn lan, đồng thời thu gom và xử lý bao bì thuốc đúng cách để hạn chế thuốc thấm vào đất và nguồn nước.

  4. Việc phân tích đất có thể phản ánh gì về tác động của thuốc BVTV?
    Phân tích đất giúp đánh giá các chỉ tiêu như hàm lượng hữu cơ, pH, tổng Nitơ, từ đó nhận biết mức độ ảnh hưởng của thuốc BVTV đến sức khỏe đất, khả năng sinh trưởng cây trồng và môi trường vi sinh vật trong đất.

  5. Làm sao để mở rộng mô hình canh tác cam theo VietGAP tại các địa phương khác?
    Cần có sự hỗ trợ kỹ thuật, đào tạo, chính sách khuyến khích, đồng thời xây dựng hệ thống giám sát, chứng nhận và quảng bá sản phẩm để tạo niềm tin cho người dân và thị trường tiêu thụ.

Kết luận

  • Nghiên cứu đã đánh giá được thực trạng sử dụng thuốc BVTV và rủi ro môi trường qua chỉ số EIQ trong canh tác cam tại huyện Cao Phong, tỉnh Hòa Bình.
  • Kết quả cho thấy mô hình canh tác theo tiêu chuẩn VietGAP giảm đáng kể liều lượng thuốc BVTV và chỉ số EIQ so với phương thức truyền thống, góp phần bảo vệ môi trường và sức khỏe người dân.
  • Phân tích mẫu đất cho thấy sự khác biệt tích cực về chất lượng đất giữa hai hình thức canh tác, phản ánh tác động của việc quản lý thuốc BVTV hợp lý.
  • Đề xuất các giải pháp đào tạo, quản lý, thu gom bao bì thuốc và khuyến khích sử dụng thuốc sinh học nhằm nâng cao hiệu quả và an toàn trong sản xuất cam.
  • Tiếp tục nghiên cứu mở rộng phạm vi và theo dõi dài hạn để hoàn thiện các chính sách và mô hình canh tác bền vững, bảo vệ môi trường và phát triển kinh tế địa phương.

Hành động tiếp theo: Khuyến khích các cơ quan chức năng và nông dân áp dụng các giải pháp đề xuất, đồng thời triển khai các chương trình đào tạo và giám sát sử dụng thuốc BVTV an toàn. Đẩy mạnh nghiên cứu ứng dụng chỉ số EIQ trong các vùng trồng cây ăn quả khác nhằm nhân rộng mô hình canh tác bền vững.