Tổng quan nghiên cứu

Việt Nam là một trong những quốc gia chịu ảnh hưởng nặng nề bởi biến đổi khí hậu và thiên tai, với xếp hạng 127 trong số 182 quốc gia theo Sáng kiến Thích ứng Biến đổi Khí hậu Toàn cầu (NDGAIN) và thứ 13 trong số 180 quốc gia theo Chỉ số Rủi ro Khí hậu Toàn cầu Germanwatch giai đoạn 2000-2019. Tình hình thiên tai ngày càng diễn biến phức tạp, gây thiệt hại nghiêm trọng về người và tài sản, đặc biệt tại các vùng núi phía Bắc như xã Trịnh Tường, huyện Bát Xát, tỉnh Lào Cai. Xã Trịnh Tường có 6.799 nhân khẩu, phân bố trong 16 thôn bản với đa dạng các dân tộc sinh sống, chịu ảnh hưởng bởi nhiều loại hình thiên tai như lũ quét, sạt lở đất, rét hại và sương muối.

Mục tiêu nghiên cứu nhằm đánh giá nhận thức về quản lý rủi ro thiên tai dựa vào cộng đồng của Ban chỉ huy Phòng chống thiên tai và Tìm kiếm cứu nạn (PCTT&TKCN) cùng Đội xung kích phòng chống thiên tai xã Trịnh Tường, từ đó đề xuất các giải pháp nâng cao năng lực cho lực lượng này. Nghiên cứu tập trung trong phạm vi xã Trịnh Tường, sử dụng số liệu từ năm 1980 đến 2023, nhằm góp phần nâng cao hiệu quả công tác phòng chống thiên tai trong bối cảnh biến đổi khí hậu ngày càng gia tăng. Ý nghĩa nghiên cứu không chỉ nằm ở việc cung cấp dữ liệu thực tiễn mà còn hỗ trợ xây dựng chính sách và nâng cao năng lực cán bộ địa phương, góp phần thực hiện thành công Đề án “Nâng cao nhận thức cộng đồng và quản lý rủi ro thiên tai dựa vào cộng đồng đến năm 2030”.

Cơ sở lý thuyết và phương pháp nghiên cứu

Khung lý thuyết áp dụng

Nghiên cứu vận dụng các lý thuyết và mô hình quản lý rủi ro thiên tai dựa vào cộng đồng, trong đó có khái niệm rủi ro thiên tai theo Ủy ban Liên chính phủ về Biến đổi Khí hậu (IPCC) và Luật Phòng chống thiên tai Việt Nam. Rủi ro thiên tai được hiểu là sự kết hợp giữa cấp độ thiên tai, tình trạng dễ bị tổn thương và năng lực phòng chống thiên tai, được biểu diễn qua công thức:

[ \text{Rủi ro thiên tai} = \frac{\text{Cấp độ thiên tai} \times \text{Tình trạng dễ bị tổn thương}}{\text{Năng lực phòng chống thiên tai}} ]

Khái niệm quản lý rủi ro thiên tai dựa vào cộng đồng được định nghĩa là quá trình người dân chủ động tham gia vào việc xác định, đánh giá rủi ro, lập kế hoạch, thực hiện và giám sát các hoạt động nhằm giảm thiểu tổn thương và tăng cường khả năng ứng phó. Lý thuyết nhận thức được vận dụng để đánh giá mức độ hiểu biết, thái độ và kỹ năng của cán bộ làm công tác phòng chống thiên tai, dựa trên Thang đo Bloom tu chỉnh với 6 cấp độ tư duy: ghi nhớ, hiểu, vận dụng, phân tích, đánh giá và sáng tạo.

Phương pháp nghiên cứu

Nghiên cứu sử dụng phương pháp hỗn hợp kết hợp thu thập dữ liệu định lượng và định tính. Cỡ mẫu khảo sát gồm toàn bộ cán bộ Ban chỉ huy PCTT&TKCN và Đội xung kích phòng chống thiên tai xã Trịnh Tường, với số lượng khoảng 30-40 người, được chọn theo phương pháp chọn mẫu toàn bộ nhằm đảm bảo tính đại diện và đầy đủ thông tin.

Phương pháp thu thập dữ liệu bao gồm khảo sát xã hội học bằng bảng hỏi, phỏng vấn sâu với các cán bộ chủ chốt, quan sát thực địa và thu thập tài liệu thứ cấp từ các báo cáo, văn bản pháp luật liên quan. Dữ liệu được xử lý bằng phần mềm thống kê để phân tích mô tả, so sánh tỷ lệ phần trăm và đánh giá mức độ nhận thức theo các tiêu chí đã xây dựng. Thời gian nghiên cứu kéo dài từ tháng 1 đến tháng 12 năm 2023, đảm bảo thu thập dữ liệu đầy đủ và phân tích kỹ lưỡng.

Kết quả nghiên cứu và thảo luận

Những phát hiện chính

  1. Nhận thức chung về quản lý rủi ro thiên tai dựa vào cộng đồng: Khoảng 85% cán bộ Ban chỉ huy và Đội xung kích hiểu đúng về khái niệm và vai trò của quản lý rủi ro thiên tai dựa vào cộng đồng. Tuy nhiên, chỉ khoảng 60% có thể vận dụng kiến thức này vào thực tiễn xây dựng kế hoạch phòng chống thiên tai.

  2. Nhận thức về đánh giá rủi ro thiên tai dựa vào cộng đồng: 70% cán bộ nhận biết được các loại hình thiên tai phổ biến tại địa phương như lũ quét, sạt lở đất, rét hại và sương muối. Tuy nhiên, chỉ 55% có khả năng phân tích mức độ dễ bị tổn thương và năng lực phòng chống thiên tai của cộng đồng một cách hệ thống.

  3. Nhận thức về xây dựng và thực hiện kế hoạch phòng chống thiên tai: Khoảng 65% cán bộ tham gia xây dựng kế hoạch phòng chống thiên tai cấp xã, nhưng chỉ 50% tham gia giám sát và đánh giá kế hoạch có sự tham gia của cộng đồng. Tỷ lệ này thấp hơn so với mức kỳ vọng, cho thấy hạn chế trong việc huy động sự tham gia của cộng đồng.

  4. Năng lực và kỹ năng phòng chống thiên tai: Chỉ khoảng 40% cán bộ được đào tạo bài bản về kỹ năng phòng chống thiên tai và quản lý rủi ro thiên tai dựa vào cộng đồng. Năng lực còn hạn chế ảnh hưởng đến hiệu quả công tác phòng chống thiên tai tại địa phương.

Thảo luận kết quả

Kết quả cho thấy nhận thức của cán bộ Ban chỉ huy và Đội xung kích về quản lý rủi ro thiên tai dựa vào cộng đồng còn nhiều hạn chế, đặc biệt trong khâu vận dụng kiến thức vào thực tiễn và giám sát đánh giá kế hoạch. Nguyên nhân chủ yếu do thiếu đào tạo chuyên sâu, hạn chế về nguồn lực và kinh nghiệm thực tiễn. So sánh với các nghiên cứu trong nước và quốc tế, mức độ nhận thức và năng lực của lực lượng này thấp hơn so với các khu vực có chương trình đào tạo bài bản và sự hỗ trợ từ các tổ chức phi chính phủ.

Dữ liệu có thể được trình bày qua biểu đồ cột thể hiện tỷ lệ phần trăm nhận thức theo từng nội dung khảo sát, giúp minh họa rõ ràng sự phân bố nhận thức và năng lực của cán bộ. Bảng tổng hợp so sánh mức độ tham gia xây dựng, thực hiện và giám sát kế hoạch cũng góp phần làm rõ các điểm mạnh và hạn chế.

Ý nghĩa của kết quả nghiên cứu nhấn mạnh tầm quan trọng của việc nâng cao nhận thức và năng lực cho cán bộ làm công tác phòng chống thiên tai cấp xã, nhằm tăng cường hiệu quả quản lý rủi ro thiên tai dựa vào cộng đồng, góp phần giảm thiểu thiệt hại do thiên tai gây ra trong bối cảnh biến đổi khí hậu ngày càng phức tạp.

Đề xuất và khuyến nghị

  1. Tổ chức các khóa đào tạo chuyên sâu về quản lý rủi ro thiên tai dựa vào cộng đồng cho cán bộ Ban chỉ huy PCTT&TKCN và Đội xung kích xã Trịnh Tường, tập trung vào kỹ năng đánh giá rủi ro, xây dựng và giám sát kế hoạch phòng chống thiên tai. Thời gian thực hiện trong vòng 12 tháng, do Sở Nông nghiệp và Phát triển Nông thôn phối hợp với các tổ chức chuyên môn chủ trì.

  2. Xây dựng hệ thống tài liệu hướng dẫn và công cụ hỗ trợ quản lý rủi ro thiên tai phù hợp với đặc thù địa phương, giúp cán bộ dễ dàng áp dụng trong công tác hàng ngày. Chủ thể thực hiện là UBND xã và Trung tâm Chính sách và Kỹ thuật phòng chống thiên tai tỉnh Lào Cai, hoàn thành trong 6 tháng.

  3. Tăng cường sự tham gia của cộng đồng trong các hoạt động phòng chống thiên tai thông qua các chương trình truyền thông, tập huấn nâng cao nhận thức cho người dân, đặc biệt là các nhóm dễ bị tổn thương. Thời gian triển khai liên tục, có đánh giá định kỳ hàng năm, do Ban chỉ huy PCTT&TKCN xã phối hợp với các tổ chức xã hội thực hiện.

  4. Thiết lập cơ chế giám sát, đánh giá hiệu quả công tác phòng chống thiên tai có sự tham gia của cộng đồng và các bên liên quan, nhằm đảm bảo tính minh bạch và nâng cao trách nhiệm của cán bộ. Chủ thể thực hiện là UBND xã và Ban chỉ huy PCTT&TKCN, bắt đầu từ năm 2024 và duy trì thường xuyên.

Đối tượng nên tham khảo luận văn

  1. Cán bộ Ban chỉ huy PCTT&TKCN và Đội xung kích phòng chống thiên tai cấp xã: Nghiên cứu cung cấp cơ sở khoa học và thực tiễn để nâng cao nhận thức, kỹ năng và năng lực quản lý rủi ro thiên tai dựa vào cộng đồng, giúp họ thực hiện nhiệm vụ hiệu quả hơn.

  2. Các nhà quản lý và hoạch định chính sách địa phương: Luận văn cung cấp dữ liệu và phân tích thực trạng, từ đó hỗ trợ xây dựng các chính sách, chương trình đào tạo và phát triển lực lượng phòng chống thiên tai phù hợp với đặc điểm vùng miền.

  3. Các tổ chức phi chính phủ và cơ quan hỗ trợ phát triển: Thông tin trong luận văn giúp các tổ chức này thiết kế các dự án, chương trình hỗ trợ cộng đồng và cán bộ địa phương trong công tác phòng chống thiên tai và thích ứng biến đổi khí hậu.

  4. Nhà nghiên cứu và sinh viên chuyên ngành biến đổi khí hậu, quản lý thiên tai: Luận văn là tài liệu tham khảo quý giá về phương pháp đánh giá nhận thức, cơ sở lý thuyết và thực tiễn quản lý rủi ro thiên tai dựa vào cộng đồng tại vùng núi phía Bắc Việt Nam.

Câu hỏi thường gặp

  1. Quản lý rủi ro thiên tai dựa vào cộng đồng là gì?
    Quản lý rủi ro thiên tai dựa vào cộng đồng là quá trình người dân chủ động tham gia vào việc xác định, đánh giá rủi ro, lập kế hoạch và thực hiện các biện pháp giảm thiểu tác động của thiên tai, nhằm tăng cường khả năng ứng phó và phục hồi của cộng đồng.

  2. Tại sao cần nâng cao nhận thức cho cán bộ Ban chỉ huy PCTT&TKCN và Đội xung kích?
    Cán bộ này là lực lượng chủ chốt trong công tác phòng chống thiên tai tại địa phương. Nâng cao nhận thức giúp họ hiểu rõ hơn về rủi ro, kỹ năng quản lý và huy động cộng đồng, từ đó nâng cao hiệu quả phòng chống và giảm thiểu thiệt hại.

  3. Phương pháp nghiên cứu nào được sử dụng trong luận văn?
    Luận văn sử dụng phương pháp hỗn hợp, kết hợp khảo sát xã hội học, phỏng vấn sâu, quan sát thực địa và phân tích tài liệu thứ cấp, với cỡ mẫu toàn bộ cán bộ Ban chỉ huy và Đội xung kích tại xã Trịnh Tường.

  4. Những loại thiên tai nào phổ biến tại xã Trịnh Tường?
    Các loại thiên tai thường gặp gồm lũ quét, sạt lở đất, mưa lớn, rét hại và sương muối, trong đó lũ quét và sạt lở đất được đánh giá là nguy cơ lớn nhất gây thiệt hại về người và tài sản.

  5. Giải pháp nào được đề xuất để nâng cao năng lực phòng chống thiên tai?
    Các giải pháp bao gồm tổ chức đào tạo chuyên sâu, xây dựng tài liệu hướng dẫn, tăng cường truyền thông nâng cao nhận thức cộng đồng và thiết lập cơ chế giám sát, đánh giá hiệu quả công tác phòng chống thiên tai.

Kết luận

  • Nghiên cứu đã đánh giá thực trạng nhận thức về quản lý rủi ro thiên tai dựa vào cộng đồng của Ban chỉ huy PCTT&TKCN và Đội xung kích xã Trịnh Tường, cho thấy nhận thức và năng lực còn nhiều hạn chế.
  • Các phát hiện chỉ ra sự cần thiết của việc nâng cao đào tạo, kỹ năng và sự tham gia của cộng đồng trong công tác phòng chống thiên tai.
  • Đề xuất các giải pháp cụ thể nhằm nâng cao năng lực cán bộ và huy động cộng đồng, góp phần giảm thiểu thiệt hại do thiên tai trong bối cảnh biến đổi khí hậu.
  • Nghiên cứu có ý nghĩa khoa học và thực tiễn, hỗ trợ xây dựng chính sách và chương trình đào tạo tại địa phương.
  • Các bước tiếp theo bao gồm triển khai đào tạo, xây dựng tài liệu hướng dẫn và thiết lập cơ chế giám sát, nhằm thực hiện hiệu quả Đề án “Nâng cao nhận thức cộng đồng và quản lý rủi ro thiên tai dựa vào cộng đồng đến năm 2030”.

Hành động ngay hôm nay để tăng cường năng lực phòng chống thiên tai tại địa phương, bảo vệ cộng đồng trước những thách thức của biến đổi khí hậu!