Tổng quan nghiên cứu

Tình trạng ngập lụt tại các đô thị ven sông và ven biển đang trở thành vấn đề cấp bách, đặc biệt trong bối cảnh biến đổi khí hậu (BĐKH) ngày càng gia tăng. Thành phố Quy Nhơn, tỉnh Bình Định, với diện tích tự nhiên khoảng 286 km² và 21 đơn vị hành chính, nằm ở hạ lưu sông Kôn và sông Hà Thanh, là một trong những khu vực chịu ảnh hưởng nặng nề của ngập lụt. Hai phường Nhơn Bình và Nhơn Phú, chiếm 9,57% diện tích thành phố, nằm ở vùng thấp trũng ven sông, thường xuyên bị ngập lụt từ 2-3 đợt mỗi mùa mưa lũ. Tình trạng này không chỉ gây thiệt hại về kinh tế mà còn ảnh hưởng đến đời sống và sức khỏe người dân.

Mục tiêu nghiên cứu nhằm làm rõ tình trạng ngập lụt tại hai phường này, xác định nguyên nhân, phạm vi ảnh hưởng và đề xuất các giải pháp ứng phó phù hợp. Phạm vi nghiên cứu tập trung không gian tại phường Nhơn Bình và Nhơn Phú, thời gian từ năm 2010 đến 2020, có xét đến tác động của BĐKH. Nghiên cứu có ý nghĩa khoa học trong việc hoàn thiện cơ sở đánh giá điều kiện tự nhiên và kinh tế - xã hội ảnh hưởng đến ngập lụt đô thị, đồng thời có ý nghĩa thực tiễn giúp chính quyền và người dân chủ động phòng chống, giảm thiểu thiệt hại.

Cơ sở lý thuyết và phương pháp nghiên cứu

Khung lý thuyết áp dụng

Nghiên cứu vận dụng các quan điểm hệ thống, tổng hợp, lãnh thổ, lịch sử - viễn cảnh và phát triển bền vững để phân tích tình trạng ngập lụt. Theo quan điểm hệ thống, ngập lụt là kết quả tương tác giữa các yếu tố tự nhiên và kinh tế - xã hội tạo thành một hệ thống động lực phức tạp. Quan điểm tổng hợp nhấn mạnh vai trò của các nhân tố như địa hình, địa chất, khí hậu, thổ nhưỡng, thủy văn, thảm thực vật và hoạt động nhân sinh trong việc hình thành ngập lụt. Quan điểm lãnh thổ giúp đánh giá ngập lụt trên một vùng lãnh thổ cụ thể, trong khi quan điểm lịch sử - viễn cảnh cho phép dự báo xu hướng phát triển và nguy cơ ngập lụt trong tương lai. Cuối cùng, quan điểm phát triển bền vững đảm bảo các giải pháp ứng phó hài hòa giữa phát triển kinh tế - xã hội và bảo vệ môi trường.

Các khái niệm chính bao gồm: ngập lụt, lũ lụt, ngập úng, biến đổi khí hậu, nguy cơ ngập lụt, hệ thống thoát nước đô thị và các biện pháp giảm nhẹ ngập lụt.

Phương pháp nghiên cứu

Nghiên cứu sử dụng phương pháp tổng hợp tài liệu, khảo sát thực địa, bản đồ và hệ thống thông tin địa lý (GIS), nội suy không gian, kiểm định dữ liệu và khảo sát vết lũ bằng thiết bị GPS.

  • Nguồn dữ liệu: Số liệu khí tượng thủy văn, địa hình, thủy văn, kinh tế - xã hội từ các cơ quan chức năng và khảo sát thực tế tại phường Nhơn Bình, Nhơn Phú.
  • Cỡ mẫu và chọn mẫu: Khảo sát các điểm ngập lụt điển hình trên địa bàn hai phường, lựa chọn dựa trên mức độ ảnh hưởng và phân bố địa lý.
  • Phân tích dữ liệu: Ứng dụng GIS để xây dựng bản đồ nguy cơ ngập lụt, phân tích mối quan hệ không gian giữa các yếu tố tự nhiên và nhân sinh. Phương pháp nội suy không gian giúp mở rộng dữ liệu đo đạc tại các điểm khảo sát ra toàn bộ khu vực nghiên cứu.
  • Timeline nghiên cứu: Thu thập và phân tích dữ liệu từ năm 2010 đến 2020, có xét đến các biến động khí hậu và phát triển đô thị trong giai đoạn này.

Kết quả nghiên cứu và thảo luận

Những phát hiện chính

  1. Tình trạng ngập lụt thường xuyên và nghiêm trọng: Hai phường Nhơn Bình và Nhơn Phú có diện tích 27,44 km², nằm ở vùng thấp trũng với độ cao trung bình từ 1-2 m so với mực nước biển, dẫn đến ngập lụt cục bộ từ 0,5 đến 1 m trong mùa mưa lũ. Mỗi năm có từ 2-3 đợt ngập lụt, đặc biệt trong các tháng IX đến XII với lượng mưa chiếm 65-80% tổng lượng mưa năm (khoảng 1700-1800 mm/năm).

  2. Ảnh hưởng của biến đổi khí hậu: Nhiệt độ trung bình tại Quy Nhơn tăng khoảng 0,16°C mỗi năm, lượng mưa có xu hướng tăng 16% trong những năm gần đây, mực nước biển dâng dự kiến 23-27 cm đến năm 2050. Các hiện tượng bão, áp thấp nhiệt đới và mưa lớn ngày càng gia tăng về tần suất và cường độ, làm tăng nguy cơ ngập lụt.

  3. Nguyên nhân ngập lụt đa dạng: Bao gồm nguyên nhân tự nhiên như địa hình thấp trũng, hệ thống sông ngòi dày đặc (mật độ 0,92 km/km²), thủy triều và hồ điều tiết nước Phú Hòa bị thu hẹp dung tích do san lấp; nguyên nhân nhân sinh như phát triển đô thị nhanh, lấn chiếm bờ sông, hệ thống thoát nước chưa đồng bộ, nhiều đoạn đê bao kém chất lượng, tắc nghẽn do rác thải và xây dựng trái phép.

  4. Hệ thống thoát nước chưa đáp ứng yêu cầu: Hệ thống thoát nước hiện tại được xây dựng từ năm 1930, chưa tính đến tác động của BĐKH và đô thị loại I. Nước mưa và nước thải sinh hoạt sử dụng chung đường ống, nhiều tuyến cống bị thu hẹp, tắc nghẽn, đặc biệt tại các điểm như cầu Lò Vôi, cầu Đôi, cầu Số 8. Các tuyến đê bao có mặt đê hẹp, chất lượng kém, dễ bị vỡ khi lũ lớn.

Thảo luận kết quả

Ngập lụt tại hai phường chịu tác động tổng hợp của các yếu tố tự nhiên và nhân sinh. Địa hình thấp trũng và mạng lưới sông ngòi dày đặc tạo điều kiện thuận lợi cho nước lũ tích tụ. BĐKH làm gia tăng lượng mưa và mực nước biển dâng, làm giảm khả năng tiêu thoát nước tự nhiên. Phát triển đô thị nhanh nhưng thiếu quy hoạch đồng bộ, hệ thống thoát nước cũ kỹ và bị tắc nghẽn do rác thải, xây dựng trái phép làm trầm trọng thêm tình trạng ngập.

So sánh với các nghiên cứu tại các đô thị khác như Hà Nội, TP. Hồ Chí Minh, và các thành phố quốc tế, tình trạng ngập lụt ở Quy Nhơn có nhiều điểm tương đồng về nguyên nhân và hậu quả. Tuy nhiên, Quy Nhơn còn đối mặt với thách thức đặc thù là địa hình thấp và ảnh hưởng mạnh mẽ của thủy triều kết hợp với lũ sông. Dữ liệu có thể được trình bày qua biểu đồ lượng mưa theo tháng, bản đồ độ sâu và thời gian ngập lụt, bảng thống kê thiệt hại kinh tế và dân số bị ảnh hưởng.

Đề xuất và khuyến nghị

  1. Nâng cấp và mở rộng hệ thống thoát nước: Tăng cường công suất các tuyến cống chính, xây dựng thêm các tuyến cống mới tại các điểm nghẽn như cầu Lò Vôi, cầu Đôi, cầu Số 8. Thời gian thực hiện trong 3-5 năm, chủ thể là chính quyền thành phố phối hợp với các đơn vị kỹ thuật.

  2. Xây dựng và hoàn thiện hệ thống đê bao chất lượng cao: Cải tạo, nâng cấp các đoạn đê bao hiện hữu, mở rộng mặt đê, sử dụng vật liệu bê tông cốt thép để đảm bảo khả năng chống lũ. Thực hiện trong 2-4 năm, do Ban quản lý dự án và chính quyền địa phương đảm nhiệm.

  3. Ứng dụng công nghệ GIS và hệ thống cảnh báo sớm: Triển khai hệ thống dự báo mưa, lũ và cảnh báo ngập lụt dựa trên công nghệ radar và GIS để nâng cao khả năng phản ứng kịp thời. Thời gian 1-2 năm, phối hợp với các viện nghiên cứu và trung tâm khí tượng thủy văn.

  4. Quản lý và kiểm soát phát triển đô thị bền vững: Ban hành quy định nghiêm ngặt về xây dựng ven sông, không cho phép lấn chiếm bờ sông và khu vực thoát lũ; tăng cường tuyên truyền nâng cao ý thức cộng đồng về bảo vệ môi trường và hệ thống thoát nước. Thực hiện liên tục, chủ thể là chính quyền địa phương và các tổ chức xã hội.

  5. Phục hồi và bảo vệ các vùng đất ngập tự nhiên: Giữ lại các vùng đất trũng, hồ điều tiết như hồ Phú Hòa để tăng khả năng chứa nước, giảm áp lực thoát lũ. Thời gian 3-5 năm, phối hợp với các cơ quan quản lý tài nguyên môi trường.

Đối tượng nên tham khảo luận văn

  1. Chính quyền địa phương và các cơ quan quản lý đô thị: Sử dụng kết quả nghiên cứu để xây dựng chính sách, quy hoạch thoát nước và phòng chống ngập lụt hiệu quả, nâng cao năng lực ứng phó với BĐKH.

  2. Các nhà nghiên cứu và sinh viên chuyên ngành địa lý tự nhiên, môi trường và quy hoạch đô thị: Tham khảo phương pháp nghiên cứu, dữ liệu và phân tích để phát triển các nghiên cứu tiếp theo về ngập lụt và biến đổi khí hậu.

  3. Các tổ chức phi chính phủ và cộng đồng dân cư: Nắm bắt thông tin về nguyên nhân và hậu quả ngập lụt, từ đó tham gia tích cực vào công tác bảo vệ môi trường, nâng cao nhận thức và phối hợp phòng chống ngập.

  4. Các nhà đầu tư và doanh nghiệp phát triển hạ tầng: Áp dụng các giải pháp kỹ thuật và quy hoạch bền vững trong các dự án xây dựng, đảm bảo phát triển kinh tế không làm gia tăng nguy cơ ngập lụt.

Câu hỏi thường gặp

  1. Ngập lụt tại Quy Nhơn có nguyên nhân chính là gì?
    Nguyên nhân chính là sự kết hợp giữa địa hình thấp trũng, mạng lưới sông ngòi dày đặc, tác động của biến đổi khí hậu làm tăng lượng mưa và mực nước biển dâng, cùng với phát triển đô thị thiếu quy hoạch và hệ thống thoát nước chưa đồng bộ.

  2. Biến đổi khí hậu ảnh hưởng thế nào đến tình trạng ngập lụt?
    BĐKH làm tăng nhiệt độ, lượng mưa và tần suất bão, áp thấp nhiệt đới, dẫn đến lũ lụt lớn hơn và kéo dài hơn. Mực nước biển dâng cũng làm giảm khả năng thoát nước tự nhiên, gây ngập lụt vùng ven biển và ven sông.

  3. Hệ thống thoát nước hiện tại có đáp ứng được yêu cầu không?
    Hệ thống thoát nước tại Quy Nhơn còn nhiều hạn chế, nhiều tuyến cống bị thu hẹp, tắc nghẽn, chưa tính đến tác động của BĐKH và đô thị loại I, dẫn đến khả năng tiêu thoát nước kém, gây ngập lụt cục bộ.

  4. Các giải pháp nào được đề xuất để giảm thiểu ngập lụt?
    Nâng cấp hệ thống thoát nước, xây dựng đê bao chất lượng, ứng dụng công nghệ GIS và cảnh báo sớm, quản lý phát triển đô thị bền vững, bảo vệ vùng đất ngập tự nhiên là các giải pháp trọng tâm.

  5. Ai nên tham khảo nghiên cứu này?
    Chính quyền địa phương, nhà nghiên cứu, tổ chức cộng đồng và doanh nghiệp phát triển hạ tầng đều có thể sử dụng kết quả nghiên cứu để nâng cao hiệu quả phòng chống ngập lụt và phát triển bền vững.

Kết luận

  • Nghiên cứu đã làm rõ tình trạng ngập lụt nghiêm trọng tại phường Nhơn Bình và Nhơn Phú, với nguyên nhân đa dạng từ tự nhiên đến nhân sinh, chịu ảnh hưởng mạnh mẽ của biến đổi khí hậu.
  • Hệ thống thoát nước hiện tại chưa đáp ứng được yêu cầu, nhiều điểm nghẽn và chất lượng đê bao kém làm gia tăng nguy cơ ngập lụt.
  • Các giải pháp đề xuất tập trung vào nâng cấp hạ tầng kỹ thuật, ứng dụng công nghệ hiện đại, quản lý phát triển đô thị và bảo vệ môi trường nhằm giảm thiểu thiệt hại.
  • Nghiên cứu có ý nghĩa khoa học và thực tiễn, hỗ trợ chính quyền và cộng đồng trong công tác phòng chống ngập lụt.
  • Các bước tiếp theo cần triển khai thực hiện các giải pháp đề xuất, đồng thời tiếp tục theo dõi, cập nhật dữ liệu để điều chỉnh chính sách phù hợp với diễn biến biến đổi khí hậu.

Hành động ngay hôm nay để bảo vệ thành phố Quy Nhơn trước nguy cơ ngập lụt ngày càng gia tăng!