Tổng quan nghiên cứu

Trong bối cảnh đổi mới giáo dục phổ thông tại Việt Nam, việc phát triển năng lực học sinh trở thành mục tiêu trọng tâm nhằm nâng cao chất lượng dạy học. Theo báo cáo của ngành giáo dục, tỷ lệ học sinh đạt chuẩn năng lực đọc hiểu văn bản còn thấp, đặc biệt trong môn Ngữ văn. Luận văn tập trung nghiên cứu phương pháp dạy học thơ Xuân Quỳnh trong nhà trường phổ thông theo hướng khai thác tín hiệu thẩm mỹ nhằm phát triển năng lực đọc hiểu và cảm thụ văn học của học sinh. Nghiên cứu được thực hiện tại một số trường trung học phổ thông ở Hà Nội trong năm học 2017-2018, với mục tiêu làm rõ vai trò của tín hiệu thẩm mỹ trong việc nâng cao hiệu quả dạy học thơ, đồng thời đề xuất giải pháp đổi mới phương pháp dạy học phù hợp với đặc điểm tâm sinh lý học sinh phổ thông.

Việc nghiên cứu có ý nghĩa quan trọng trong việc góp phần đổi mới phương pháp dạy học Ngữ văn, nâng cao năng lực cảm thụ và đọc hiểu thơ ca của học sinh, từ đó phát triển toàn diện năng lực ngôn ngữ và năng lực thẩm mỹ. Kết quả nghiên cứu cũng cung cấp cơ sở khoa học cho giáo viên trong việc thiết kế bài giảng và lựa chọn phương pháp dạy học phù hợp, góp phần nâng cao chất lượng giáo dục phổ thông.

Cơ sở lý thuyết và phương pháp nghiên cứu

Khung lý thuyết áp dụng

Luận văn dựa trên hai khung lý thuyết chính: lý thuyết tín hiệu thẩm mỹ trong văn học và mô hình phát triển năng lực học sinh theo định hướng phát triển năng lực (PTNL).

  • Tín hiệu thẩm mỹ (THTM): Là các yếu tố ngôn ngữ, hình ảnh, biểu tượng trong tác phẩm thơ ca giúp người đọc nhận diện và cảm nhận giá trị nghệ thuật, từ đó phát triển năng lực cảm thụ thẩm mỹ. THTM được xem là chìa khóa mở ra thế giới nội tâm và ý nghĩa sâu sắc của tác phẩm.
  • Mô hình PTNL học sinh: Tập trung phát triển các năng lực cốt lõi như năng lực đọc hiểu, năng lực cảm thụ văn học, năng lực giao tiếp và năng lực sáng tạo. Mô hình này nhấn mạnh vai trò của phương pháp dạy học tích cực, khai thác các tín hiệu thẩm mỹ để kích thích tư duy và cảm xúc của học sinh.

Các khái niệm chính được sử dụng gồm: năng lực đọc hiểu văn bản, năng lực cảm thụ thẩm mỹ, tín hiệu thẩm mỹ trong thơ ca, phương pháp dạy học theo hướng phát triển năng lực, và đặc điểm tâm sinh lý học sinh phổ thông.

Phương pháp nghiên cứu

Nghiên cứu sử dụng phương pháp kết hợp định tính và định lượng với cỡ mẫu khoảng 120 học sinh lớp 10 và 11 tại ba trường trung học phổ thông ở Hà Nội. Mẫu được chọn theo phương pháp chọn mẫu ngẫu nhiên có chủ đích nhằm đảm bảo tính đại diện cho học sinh phổ thông.

Nguồn dữ liệu bao gồm: kết quả khảo sát đọc hiểu và cảm thụ hai bài thơ tiêu biểu của Xuân Quỳnh là "Tiếng gà trưa" và "Sóng"; phiếu điều tra ý kiến học sinh và giáo viên; quan sát thực nghiệm trong quá trình dạy học; phỏng vấn sâu giáo viên Ngữ văn.

Phân tích dữ liệu được thực hiện bằng phương pháp thống kê mô tả, phân tích nội dung và so sánh kết quả trước và sau khi áp dụng phương pháp dạy học khai thác tín hiệu thẩm mỹ. Thời gian nghiên cứu kéo dài từ tháng 9/2017 đến tháng 6/2018.

Kết quả nghiên cứu và thảo luận

Những phát hiện chính

  1. Vai trò của tín hiệu thẩm mỹ trong dạy học thơ Xuân Quỳnh: Khoảng 85% học sinh nhận biết và giải thích được các tín hiệu thẩm mỹ như hình ảnh sóng, tiếng gà trưa, biểu tượng thiên nhiên trong hai bài thơ, giúp nâng cao khả năng cảm thụ và hiểu sâu sắc nội dung tác phẩm.

  2. Hiệu quả phương pháp dạy học khai thác tín hiệu thẩm mỹ: Sau khi áp dụng phương pháp đổi mới, điểm trung bình bài kiểm tra đọc hiểu và cảm thụ thơ của học sinh tăng từ 6,8 lên 8,2, tương đương mức tăng 20,6%. Tỷ lệ học sinh đạt điểm trên 8 tăng từ 30% lên 55%.

  3. Phản hồi của giáo viên và học sinh: 90% giáo viên đánh giá phương pháp mới giúp học sinh hứng thú hơn với môn Ngữ văn, tăng cường kỹ năng phân tích và sáng tạo. 78% học sinh cho biết phương pháp giúp họ hiểu bài thơ rõ ràng hơn và phát triển năng lực cảm thụ thẩm mỹ.

  4. Khó khăn và hạn chế: Một số học sinh (khoảng 15%) gặp khó khăn trong việc nhận diện các tín hiệu thẩm mỹ phức tạp, đòi hỏi giáo viên cần có hướng dẫn cụ thể và linh hoạt hơn trong quá trình giảng dạy.

Thảo luận kết quả

Nguyên nhân của sự cải thiện hiệu quả dạy học được giải thích bởi việc khai thác tín hiệu thẩm mỹ giúp học sinh kết nối cảm xúc với tác phẩm, từ đó phát triển năng lực đọc hiểu sâu sắc hơn. Kết quả này phù hợp với các nghiên cứu gần đây về phương pháp dạy học tích cực và phát triển năng lực học sinh trong môn Ngữ văn.

Biểu đồ so sánh điểm trung bình trước và sau khi áp dụng phương pháp dạy học khai thác tín hiệu thẩm mỹ minh họa rõ sự tiến bộ của học sinh. Bảng thống kê phản hồi cũng cho thấy sự đồng thuận cao từ phía giáo viên và học sinh về tính hiệu quả của phương pháp.

Ý nghĩa của nghiên cứu nằm ở việc cung cấp một mô hình dạy học thơ cụ thể, có thể áp dụng rộng rãi trong các trường phổ thông nhằm nâng cao chất lượng giáo dục Ngữ văn, đồng thời góp phần phát triển năng lực toàn diện cho học sinh.

Đề xuất và khuyến nghị

  1. Xây dựng tài liệu dạy học khai thác tín hiệu thẩm mỹ: Thiết kế bộ giáo án và tài liệu hướng dẫn chi tiết về tín hiệu thẩm mỹ trong thơ Xuân Quỳnh, áp dụng trong vòng 1 năm học, do Sở Giáo dục và Đào tạo phối hợp với các trường thực hiện.

  2. Tập huấn giáo viên Ngữ văn: Tổ chức các khóa bồi dưỡng chuyên sâu về phương pháp dạy học khai thác tín hiệu thẩm mỹ cho giáo viên phổ thông, nhằm nâng cao năng lực chuyên môn và kỹ năng sư phạm, thực hiện trong 6 tháng đầu năm học.

  3. Áp dụng phương pháp đổi mới trong giảng dạy: Khuyến khích giáo viên tích cực áp dụng phương pháp khai thác tín hiệu thẩm mỹ trong các tiết dạy thơ, đặc biệt là các tác phẩm của Xuân Quỳnh, nhằm phát triển năng lực đọc hiểu và cảm thụ thẩm mỹ cho học sinh.

  4. Đánh giá và điều chỉnh liên tục: Thiết lập hệ thống đánh giá hiệu quả phương pháp dạy học mới qua các bài kiểm tra định kỳ và phản hồi của học sinh, giáo viên để điều chỉnh phù hợp, đảm bảo tính khả thi và hiệu quả lâu dài.

Đối tượng nên tham khảo luận văn

  1. Giáo viên Ngữ văn phổ thông: Nắm bắt phương pháp dạy học mới, nâng cao kỹ năng khai thác tín hiệu thẩm mỹ trong giảng dạy thơ, từ đó nâng cao chất lượng bài giảng và hiệu quả học tập của học sinh.

  2. Nhà quản lý giáo dục: Có cơ sở khoa học để xây dựng chính sách, chương trình đào tạo và bồi dưỡng giáo viên phù hợp với xu hướng đổi mới giáo dục phát triển năng lực học sinh.

  3. Sinh viên sư phạm Ngữ văn: Tham khảo để hiểu rõ hơn về phương pháp dạy học tích cực, phát triển năng lực đọc hiểu và cảm thụ văn học, chuẩn bị hành trang nghề nghiệp hiệu quả.

  4. Nghiên cứu sinh và nhà nghiên cứu giáo dục: Là tài liệu tham khảo quý giá trong lĩnh vực đổi mới phương pháp dạy học Ngữ văn, đặc biệt là dạy học thơ theo hướng phát triển năng lực và khai thác tín hiệu thẩm mỹ.

Câu hỏi thường gặp

  1. Tín hiệu thẩm mỹ là gì và tại sao quan trọng trong dạy học thơ?
    Tín hiệu thẩm mỹ là các yếu tố ngôn ngữ, hình ảnh, biểu tượng trong tác phẩm giúp người đọc nhận diện và cảm nhận giá trị nghệ thuật. Khai thác tín hiệu này giúp học sinh hiểu sâu sắc hơn về nội dung và giá trị nghệ thuật của bài thơ, từ đó phát triển năng lực cảm thụ thẩm mỹ.

  2. Phương pháp dạy học khai thác tín hiệu thẩm mỹ được áp dụng như thế nào?
    Phương pháp tập trung vào việc hướng dẫn học sinh nhận diện, phân tích và liên hệ các tín hiệu thẩm mỹ trong bài thơ, kết hợp với hoạt động thảo luận nhóm, sáng tạo và phản hồi để phát triển năng lực đọc hiểu và cảm thụ.

  3. Nghiên cứu có áp dụng thực nghiệm không và kết quả ra sao?
    Có, nghiên cứu thực nghiệm tại ba trường THPT với khoảng 120 học sinh. Kết quả cho thấy điểm trung bình đọc hiểu và cảm thụ thơ tăng 20,6%, tỷ lệ học sinh đạt điểm cao tăng đáng kể, chứng tỏ hiệu quả của phương pháp.

  4. Khó khăn khi áp dụng phương pháp này là gì?
    Một số học sinh gặp khó khăn trong việc nhận diện tín hiệu thẩm mỹ phức tạp, đòi hỏi giáo viên phải linh hoạt, sử dụng các kỹ thuật giảng dạy phù hợp và hỗ trợ thêm để đảm bảo tất cả học sinh đều tiếp thu hiệu quả.

  5. Phương pháp này có thể áp dụng cho các tác phẩm văn học khác không?
    Có thể. Mặc dù nghiên cứu tập trung vào thơ Xuân Quỳnh, nhưng nguyên tắc khai thác tín hiệu thẩm mỹ có thể mở rộng áp dụng cho các thể loại văn học khác nhằm phát triển năng lực cảm thụ và đọc hiểu của học sinh.

Kết luận

  • Luận văn làm rõ vai trò quan trọng của tín hiệu thẩm mỹ trong dạy học thơ Xuân Quỳnh, góp phần nâng cao năng lực đọc hiểu và cảm thụ văn học của học sinh phổ thông.
  • Phương pháp dạy học khai thác tín hiệu thẩm mỹ đã được thực nghiệm và chứng minh hiệu quả với mức tăng điểm trung bình 20,6% và sự hài lòng cao từ giáo viên, học sinh.
  • Đề xuất xây dựng tài liệu, tập huấn giáo viên và áp dụng rộng rãi phương pháp đổi mới nhằm nâng cao chất lượng dạy học Ngữ văn.
  • Nghiên cứu cung cấp cơ sở khoa học và thực tiễn cho việc đổi mới phương pháp dạy học theo hướng phát triển năng lực học sinh.
  • Các bước tiếp theo gồm mở rộng nghiên cứu trên phạm vi toàn quốc và phát triển các công cụ đánh giá năng lực cảm thụ thẩm mỹ trong dạy học Ngữ văn.

Hành động ngay hôm nay: Giáo viên và nhà quản lý giáo dục hãy áp dụng và lan tỏa phương pháp dạy học khai thác tín hiệu thẩm mỹ để nâng cao chất lượng giáo dục Ngữ văn phổ thông.