I. Tổng Quan Về Chính Sách Kế Toán và Điều Chỉnh Lợi Nhuận
Bài viết này tập trung phân tích chính sách kế toán và hành vi điều chỉnh lợi nhuận trong các công ty niêm yết Việt Nam. Theo Joshua Ronen và Varda Yaari (2008), nhà quản trị điều chỉnh thu nhập theo ý muốn, tùy thuộc vào động cơ và mục tiêu công bố thông tin. Scott (1997) cho rằng điều chỉnh lợi nhuận phản ánh việc lựa chọn phương pháp kế toán để tăng giá trị thị trường. Quan trọng là, các lựa chọn này vẫn nằm trong khuôn khổ chuẩn mực kế toán. Thực tế cho thấy, theo Vietstock, tỷ lệ doanh nghiệp niêm yết có điều chỉnh sau kiểm toán luôn ở mức cao, trên 70% (2012-2015), báo động về chất lượng báo cáo tài chính. Các kiểm toán viên cũng chỉ ra rằng, kế toán yếu hoặc cố tình làm sai lệch số liệu là nguyên nhân chính. Sai sót này gây nguy hiểm vì ảnh hưởng đến lợi ích của cổ đông, chủ nợ và nhà đầu tư.
1.1. Định Nghĩa và Bản Chất của Chính Sách Kế Toán
Chính sách kế toán là các nguyên tắc, cơ sở, quy tắc và thông lệ cụ thể mà một doanh nghiệp áp dụng để lập và trình bày báo cáo tài chính. Các chính sách này bao gồm lựa chọn phương pháp tính giá hàng tồn kho, phương pháp khấu hao tài sản cố định, và cách ghi nhận doanh thu. Việc lựa chọn chính sách kế toán phù hợp có thể ảnh hưởng đáng kể đến báo cáo tài chính của doanh nghiệp. Ví dụ, một doanh nghiệp có thể chọn phương pháp khấu hao nhanh để giảm lợi nhuận trong giai đoạn đầu của tài sản, hoặc chọn phương pháp FIFO (nhập trước xuất trước) để tăng lợi nhuận khi giá cả hàng hóa tăng. Sự linh hoạt trong việc lựa chọn chính sách kế toán có thể tạo ra cơ hội cho việc điều chỉnh lợi nhuận.
1.2. Khái Niệm và Động Cơ của Điều Chỉnh Lợi Nhuận
Điều chỉnh lợi nhuận, hay còn gọi là Earning Management, là hành vi của nhà quản lý nhằm can thiệp vào quá trình báo cáo tài chính để đạt được một mức lợi nhuận mong muốn. Động cơ của việc điều chỉnh lợi nhuận có thể là để đáp ứng kỳ vọng của các nhà đầu tư, để đạt được các mục tiêu thưởng dựa trên lợi nhuận, hoặc để che giấu các vấn đề tài chính tiềm ẩn. Tuy nhiên, điều chỉnh lợi nhuận có thể làm sai lệch thông tin tài chính và gây hiểu lầm cho các bên liên quan. Theo Scott, William R.(1997), điều chỉnh lợi nhuận phản ảnh hành động của nhà quản trị trong việc lựa chọn các phương pháp kế toán để mang lại lợi ích cho họ hoặc làm gia tăng giá trị thị trường của công ty.
II. Vấn Đề Nghiêm Trọng Thực Trạng Điều Chỉnh Lợi Nhuận ở VN
Thực tế tại Việt Nam cho thấy tình trạng điều chỉnh lợi nhuận diễn ra khá phổ biến. Vụ việc của Tập đoàn Đại Dương (OGC) và các doanh nghiệp dầu khí như PVX, PVL, PXL là những ví dụ điển hình. Từ lãi lớn, họ đột ngột báo lỗ nghìn tỷ, gây hoang mang cho cổ đông. Kiểm toán đưa ra nhiều ý kiến ngoại trừ, nhưng đâu là con số thực vẫn là câu hỏi lớn. Các báo cáo tài chính tự lập thường được "phù phép" để che giấu thực trạng. Nguyên nhân chính là do việc lựa chọn chính sách kế toán linh hoạt. Các khoản mục như dự phòng, khấu hao, phân bổ chi phí, hàng tồn kho, và thời điểm ghi nhận doanh thu, chi phí thường bị điều chỉnh. Điều này dẫn đến sự sai lệch lớn sau kiểm toán, ảnh hưởng đến giá vốn, chi phí quản lý và dự phòng.
2.1. Các Phương Thức Điều Chỉnh Lợi Nhuận Phổ Biến
Có nhiều phương thức điều chỉnh lợi nhuận được các doanh nghiệp áp dụng. Một số phương thức phổ biến bao gồm: thay đổi phương pháp khấu hao tài sản cố định, điều chỉnh các khoản dự phòng phải thu khó đòi hoặc hàng tồn kho ứ đọng, và ghi nhận doanh thu sớm hơn hoặc muộn hơn so với thực tế. Các phương thức này có thể được thực hiện một cách tinh vi, khiến cho việc phát hiện trở nên khó khăn. Theo kết quả từ các báo cáo kiểm toán, nguyên nhân chủ yếu là do lựa chọn linh hoạt chính sách kế toán trong khuôn khổ chuẩn mực cho phép của các doanh nghiệp niêm yết.
2.2. Ảnh Hưởng của Điều Chỉnh Lợi Nhuận Đến Báo Cáo Tài Chính
Điều chỉnh lợi nhuận có thể làm sai lệch các chỉ số tài chính quan trọng như lợi nhuận trên mỗi cổ phiếu (EPS), tỷ suất sinh lời trên tài sản (ROA), và tỷ suất sinh lời trên vốn chủ sở hữu (ROE). Điều này gây khó khăn cho các nhà đầu tư trong việc đánh giá chính xác hiệu quả hoạt động và rủi ro của doanh nghiệp. Hơn nữa, điều chỉnh lợi nhuận có thể làm mất niềm tin của thị trường và gây ảnh hưởng tiêu cực đến giá cổ phiếu của doanh nghiệp. Việc này còn ảnh hưởng đến các báo cáo tài chính sai lệch sau kiểm toán phải điều chỉnh hàng loạt yếu tố, từ giá vốn, chi phí quản lý đến các khoản dự phòng.
2.3. Thống Kê Tỷ Lệ Doanh Nghiệp Điều Chỉnh Lợi Nhuận
Theo số liệu thống kê của Vietstock từ năm 2012 đến 6 tháng năm 2015 cho thấy mỗi năm tỷ lệ doanh nghiệp niêm yết có điều chỉnh sau kiểm toán đều trên mức 70%, còn 6 tháng đầu năm 2015 tỷ lệ này cũng chiếm quá bán 52%[6]. Điều này là một cảnh báo rất lớn về chất lượng báo cáo tài chính và độ minh bạch về số liệu kế toán do doanh nghiệp tự lập.
III. Cách Lựa Chọn Chính Sách Kế Toán Ảnh Hưởng Lợi Nhuận Ra Sao
Việc lựa chọn chính sách kế toán có tác động trực tiếp đến lợi nhuận của doanh nghiệp. Ví dụ, việc lựa chọn phương pháp khấu hao nhanh sẽ làm tăng chi phí khấu hao trong những năm đầu, từ đó làm giảm lợi nhuận. Ngược lại, việc lựa chọn phương pháp khấu hao đường thẳng sẽ phân bổ chi phí khấu hao đều đặn hơn, giúp duy trì lợi nhuận ổn định. Tương tự, việc lựa chọn phương pháp FIFO hoặc LIFO trong tính giá hàng tồn kho cũng có thể ảnh hưởng đến giá vốn hàng bán và lợi nhuận. Các nhà quản trị có thể lợi dụng sự linh hoạt trong việc lựa chọn phương pháp kế toán để điều chỉnh lợi nhuận theo ý muốn. Ths Phạm Thị Bích Vân[3] nghiên cứu việc lựa chọn chính sách kế toán trong việc ghi nhận doanh thu, phương pháp khấu hao TSCĐ hay thay đổi phương pháp tính giá xuất kho của hàng tồn kho có tác động đến hành vi điều chỉnh lợi nhuận theo ý muốn chủ quan của các nhà quản trị.
3.1. Ảnh Hưởng của Phương Pháp Khấu Hao Đến Lợi Nhuận
Phương pháp khấu hao tài sản cố định là một trong những chính sách kế toán có ảnh hưởng lớn đến lợi nhuận của doanh nghiệp. Có nhiều phương pháp khấu hao khác nhau, bao gồm phương pháp khấu hao đường thẳng, phương pháp khấu hao theo số dư giảm dần, và phương pháp khấu hao theo sản lượng. Mỗi phương pháp có cách phân bổ chi phí khấu hao khác nhau, và do đó ảnh hưởng khác nhau đến lợi nhuận của doanh nghiệp. Doanh nghiệp có thể chọn phương pháp khấu hao phù hợp với tình hình hoạt động kinh doanh của mình, hoặc có thể sử dụng phương pháp khấu hao để điều chỉnh lợi nhuận.
3.2. Tác Động của Phương Pháp Tính Giá Hàng Tồn Kho
Phương pháp tính giá hàng tồn kho cũng là một chính sách kế toán quan trọng có ảnh hưởng đến lợi nhuận của doanh nghiệp. Có nhiều phương pháp tính giá hàng tồn kho khác nhau, bao gồm phương pháp FIFO (nhập trước xuất trước), phương pháp LIFO (nhập sau xuất trước), và phương pháp bình quân gia quyền. Mỗi phương pháp có cách tính giá trị hàng tồn kho khác nhau, và do đó ảnh hưởng khác nhau đến giá vốn hàng bán và lợi nhuận của doanh nghiệp. Đặc biệt, trong bối cảnh lạm phát, phương pháp LIFO có thể làm giảm lợi nhuận do giá vốn hàng bán tăng cao.
3.3. Chính Sách Ghi Nhận Doanh Thu và Chi Phí Ảnh Hưởng Lợi Nhuận
Chính sách ghi nhận doanh thu và chi phí cũng có thể được sử dụng để điều chỉnh lợi nhuận. Ví dụ, doanh nghiệp có thể ghi nhận doanh thu sớm hơn hoặc muộn hơn so với thực tế để làm tăng hoặc giảm lợi nhuận trong một kỳ kế toán cụ thể. Tương tự, doanh nghiệp có thể trì hoãn việc ghi nhận chi phí để làm tăng lợi nhuận. Tuy nhiên, việc điều chỉnh thời điểm ghi nhận doanh thu và chi phí có thể vi phạm các nguyên tắc kế toán và gây ra những hậu quả pháp lý nghiêm trọng.
IV. Mô Hình Nghiên Cứu Đo Lường Ảnh Hưởng Chính Sách Kế Toán
Luận văn này sử dụng mô hình kinh tế lượng để đo lường mức độ ảnh hưởng của các chính sách kế toán lên hành vi điều chỉnh lợi nhuận. Mô hình này dựa trên kết quả nghiên cứu từ các mô hình thực nghiệm trước đây, kết hợp với các yếu tố đặc thù của thị trường Việt Nam. Dữ liệu được thu thập từ báo cáo tài chính của gần 100 công ty niêm yết trong giai đoạn 2013-2015. Các biến số được sử dụng trong mô hình bao gồm các biến kế toán liên quan đến lựa chọn chính sách kế toán (khấu hao, dự phòng, hàng tồn kho) và các biến kiểm soát (quy mô doanh nghiệp, đòn bẩy tài chính). Kết quả của mô hình sẽ giúp xác định mức độ tác động của từng chính sách kế toán lên hành vi điều chỉnh lợi nhuận.
4.1. Các Biến Số Trong Mô Hình Nghiên Cứu
Mô hình nghiên cứu sử dụng một số biến số chính để đo lường ảnh hưởng của chính sách kế toán đến điều chỉnh lợi nhuận. Các biến số này bao gồm: lựa chọn phương pháp khấu hao (đường thẳng, số dư giảm dần), chính sách dự phòng (tỷ lệ dự phòng phải thu khó đòi, tỷ lệ dự phòng hàng tồn kho), và phương pháp tính giá hàng tồn kho (FIFO, LIFO, bình quân gia quyền). Ngoài ra, mô hình cũng sử dụng các biến kiểm soát như quy mô doanh nghiệp, đòn bẩy tài chính, và tỷ suất sinh lời trên tài sản (ROA).
4.2. Phương Pháp Ước Lượng Mô Hình
Mô hình nghiên cứu được ước lượng bằng phương pháp hồi quy đa biến (multiple regression). Phương pháp này cho phép xác định mối quan hệ giữa các biến độc lập (chính sách kế toán) và biến phụ thuộc (điều chỉnh lợi nhuận), đồng thời kiểm soát ảnh hưởng của các biến kiểm soát. Mô hình được ước lượng bằng phần mềm thống kê chuyên dụng (ví dụ: STATA). Các kết quả hồi quy sẽ được phân tích để xác định mức độ tác động của từng chính sách kế toán đến điều chỉnh lợi nhuận.
4.3. Kiểm Định Độ Tin Cậy của Mô Hình
Để đảm bảo độ tin cậy của mô hình nghiên cứu, một số kiểm định thống kê sẽ được thực hiện. Các kiểm định này bao gồm kiểm định tính đa cộng tuyến (multicollinearity), kiểm định phương sai sai số thay đổi (heteroskedasticity), và kiểm định tự tương quan (autocorrelation). Nếu phát hiện các vấn đề về đa cộng tuyến, phương sai sai số thay đổi, hoặc tự tương quan, các biện pháp khắc phục sẽ được thực hiện để đảm bảo kết quả ước lượng là chính xác và tin cậy.
V. Kết Quả Nghiên Cứu Chính Sách Nào Được Lạm Dụng Nhất
Kết quả nghiên cứu cho thấy một số chính sách kế toán thường được các nhà quản trị lạm dụng để điều chỉnh lợi nhuận. Trong đó, việc lựa chọn phương pháp trích khấu hao TSCĐ và chính sách ghi nhận các khoản dự phòng là phổ biến nhất. Ngoài ra, khả năng sinh lời (ROA) và chất lượng kiểm toán cũng có tác động đáng kể đến hành vi điều chỉnh lợi nhuận. Các công ty có ROA thấp thường có xu hướng điều chỉnh lợi nhuận nhiều hơn để cải thiện hình ảnh tài chính. Tương tự, các công ty sử dụng dịch vụ kiểm toán của các công ty kiểm toán nhỏ thường có xu hướng điều chỉnh lợi nhuận nhiều hơn so với các công ty sử dụng dịch vụ của các công ty kiểm toán lớn.
5.1. Phân Tích Chi Tiết Về Lựa Chọn Phương Pháp Khấu Hao
Nghiên cứu cho thấy rằng việc lựa chọn phương pháp khấu hao tài sản cố định có ảnh hưởng đáng kể đến hành vi điều chỉnh lợi nhuận. Các doanh nghiệp có xu hướng sử dụng phương pháp khấu hao nhanh (ví dụ: phương pháp số dư giảm dần) để giảm lợi nhuận trong giai đoạn đầu của tài sản, hoặc sử dụng phương pháp khấu hao đường thẳng để duy trì lợi nhuận ổn định hơn. Việc lựa chọn phương pháp khấu hao phụ thuộc vào nhiều yếu tố, bao gồm đặc điểm của tài sản, chính sách thuế, và mục tiêu điều chỉnh lợi nhuận của doanh nghiệp.
5.2. Tác Động của Chính Sách Ghi Nhận Dự Phòng Đến Lợi Nhuận
Chính sách ghi nhận dự phòng cũng là một công cụ quan trọng để điều chỉnh lợi nhuận. Các doanh nghiệp có thể điều chỉnh tỷ lệ dự phòng phải thu khó đòi hoặc dự phòng hàng tồn kho ứ đọng để làm tăng hoặc giảm lợi nhuận trong một kỳ kế toán cụ thể. Việc điều chỉnh dự phòng có thể được thực hiện một cách hợp pháp nếu có căn cứ hợp lý, nhưng cũng có thể bị lạm dụng để che giấu các vấn đề tài chính tiềm ẩn.
5.3. Vai Trò của Kiểm Toán Trong Hạn Chế Điều Chỉnh Lợi Nhuận
Kiểm toán đóng vai trò quan trọng trong việc đảm bảo tính trung thực và khách quan của báo cáo tài chính. Một cuộc kiểm toán độc lập và chất lượng có thể giúp phát hiện và ngăn chặn các hành vi điều chỉnh lợi nhuận. Tuy nhiên, chất lượng kiểm toán có thể khác nhau tùy thuộc vào quy mô và uy tín của công ty kiểm toán. Các doanh nghiệp sử dụng dịch vụ kiểm toán của các công ty kiểm toán lớn thường có xu hướng báo cáo tài chính minh bạch và đáng tin cậy hơn.
VI. Giải Pháp và Kiến Nghị Nâng Cao Minh Bạch Báo Cáo Tài Chính
Để hạn chế tình trạng điều chỉnh lợi nhuận và nâng cao chất lượng thông tin trên báo cáo tài chính, cần có các giải pháp đồng bộ từ nhiều phía. Cần tăng cường giám sát của các cơ quan quản lý nhà nước đối với hoạt động lập và trình bày báo cáo tài chính của các công ty niêm yết. Đồng thời, cần nâng cao trình độ chuyên môn của kế toán viên và kiểm toán viên, cũng như tăng cường tính độc lập và trách nhiệm của kiểm toán viên. Cuối cùng, cần khuyến khích các công ty áp dụng các chuẩn mực kế toán quốc tế để đảm bảo tính so sánh và minh bạch của báo cáo tài chính.
6.1. Giải Pháp Từ Cơ Quan Quản Lý Nhà Nước
Các cơ quan quản lý nhà nước, như Bộ Tài chính và Ủy ban Chứng khoán Nhà nước, cần tăng cường giám sát và kiểm tra hoạt động lập và trình bày báo cáo tài chính của các công ty niêm yết. Các quy định pháp luật về kế toán và kiểm toán cần được hoàn thiện và thực thi nghiêm minh. Các hành vi vi phạm cần được xử lý nghiêm khắc để tạo tính răn đe.
6.2. Nâng Cao Trình Độ Kế Toán Viên và Kiểm Toán Viên
Kế toán viên và kiểm toán viên đóng vai trò quan trọng trong việc đảm bảo tính trung thực và khách quan của báo cáo tài chính. Do đó, cần nâng cao trình độ chuyên môn và đạo đức nghề nghiệp của kế toán viên và kiểm toán viên. Các chương trình đào tạo và bồi dưỡng cần được cập nhật và cải thiện. Các tổ chức nghề nghiệp cần tăng cường kiểm tra và giám sát hoạt động của các thành viên.
6.3. Khuyến Khích Áp Dụng Chuẩn Mực Kế Toán Quốc Tế
Việc áp dụng các chuẩn mực kế toán quốc tế (IFRS) có thể giúp nâng cao tính so sánh và minh bạch của báo cáo tài chính. Các chuẩn mực này cung cấp các hướng dẫn chi tiết và cụ thể về cách ghi nhận, đo lường, và trình bày các giao dịch và sự kiện kinh tế. Việc áp dụng IFRS có thể giúp giảm thiểu cơ hội điều chỉnh lợi nhuận và tăng cường niềm tin của các nhà đầu tư.
