Lựa Chọn Chính Sách Kế Toán Nhằm Thực Hiện Hành Vi Điều Chỉnh Lợi Nhuận Trong Các Công Ty Niêm Yết Trên Sàn Chứng Khoán Việt Nam

• Tác giả: Hoàng Hải Yến
• Người hướng dẫn: PGS.TS Võ Văn Nhị
• Trường học: Trường Đại Học Công Nghệ TP. HCM
• Chuyên ngành: Kế toán
• Đề tài: Lựa Chọn Chính Sách Kế Toán Nhằm Thực Hiện Hành Vi Điều Chỉnh Lợi Nhuận Trong Các Công Ty Niêm Yết Trên Sàn Chứng Khoán Việt Nam
• Loại tài liệu: Luận văn thạc sĩ
• Năm xuất bản: 2016
• Địa điểm: TP. Hồ Chí Minh

• LỜI CAM ĐOAN
• 1. CHƯƠNG 1: TỔNG QUAN CÁC NGHIÊN CỨU TRƯỚC
• 1.1. Tổng quan các công trình nghiên cứu nước ngoài
• 1.2. Tổng quan các công trình nghiên cứu trong nước
• 1.3. Nhận xét và đưa ra khe hổng
• 1.4. TÓM TẮT CHƯƠNG 1
• 1.5. Chính sách kế toán
• 1.5.1. Chính sách kế toán ghi nhận doanh thu
• 1.5.2. Chính sách kế toán về ghi nhận và đánh giá chi phí khấu hao TSCĐ
• 1.5.3. Chính sách kế toán liên quan đến xác định giá vốn của hàng xuất kho
• 1.5.4. Chính sách kế toán về ghi nhận chi phí trả trước
• 1.5.5. Chính sách kế toán về trích lập chi phí dự phòng
• 1.5.6. Chính sách kế toán về ghi nhận chi phí bán hàng và chi phí quản lý doanh nghiệp
• 1.6. Điều chỉnh lợi nhuận và mối quan hệ giữa chính sách kế toán và điều chỉnh lợi nhuận
• 1.6.1. Điều chỉnh lợi nhuận
• 1.6.2. Khái niệm điều chỉnh lợi nhuận
• 1.6.3. Mục đích và động cơ của điều chỉnh lợi nhuận
• 1.6.4. Phương thức thực hiện hành vi điều chỉnh lợi nhuận
• 1.6.5. Cơ sở của việc điều chỉnh lợi nhuận
• 1.6.6. Nhận diện điều chỉnh lợi nhuận
• 1.6.7. Mối quan hệ giữa lựa chọn chính sách kế toán và điều chỉnh lợi nhuận
• 1.6.8. Các lý thuyết liên quan
• 1.6.8.1. Lý thuyết đại diện (Agency Theory)
• 1.6.8.2. Lý thuyết thông tin bất cân xứng (Asymetric information Theory)
• 1.6.8.3. Lý thuyết kế toán thực chứng (Positive Accounting Theory)
• 2. PHƯƠNG PHÁP NGHIÊN CỨU
• 2.1. Quy trình nghiên cứu và phương pháp nghiên cứu
• 2.2. Quy trình nghiên cứu
• 2.3. Phương pháp nghiên cứu
• 2.4. Dữ liệu nghiên cứu
• 2.5. Giả thuyết nghiên cứu và mô hình nghiên cứu
• 2.5.1. Giả thuyết nghiên cứu
• 2.5.2. Mô hình nghiên cứu
• 2.6. TÓM TẮT CHƯƠNG 2
• 3. KẾT QUẢ NGHIÊN CỨU VÀ BÀN LUẬN
• 3.1. Kết quả nghiên cứu định tính
• 3.2. Thực trạng về hành vi điều chỉnh lợi nhuận trong các công ty cổ phần niêm yết trên sàn chứng khoán Việt Nam
• 3.2.1. Tổng quan về thực trạng điều chỉnh lợi nhuận của các công ty niêm yết trên thị trường chứng khoán Việt Nam năm 2013
• 3.2.2. Tổng quan về thực trạng điều chỉnh lợi nhuận của các công ty niêm yết trên thị trường chứng khoán Việt Nam năm 2014
• 3.2.3. Tổng quan về thực trạng điều chỉnh lợi nhuận của các công ty niêm yết trên thị trường chứng khoán Việt Nam năm 2015
• 3.2.4. Nhận diện về hành vi lựa chọn chính sách kế toán nhằm điều chỉnh lợi nhuận trong các công ty niêm yết trên thị trường chứng khoán Việt Nam
• 3.2.5. Biểu hiện về hành vi lựa chọn chính sách kế toán nhằm điều chỉnh lợi nhuận trong các công ty niêm yết trên thị trường chứng khoán Việt Nam
• 3.2.6. Nguyên nhân lựa chọn chính sách kế toán nhằm điều chỉnh lợi nhuận
• 3.3. Kết quả nghiên cứu định lượng
• 3.3.1. Thống kê mô tả các biến
• 3.3.2. Phân tích tương quan
• 3.3.3. Kết quả hồi quy
• 3.3.4. Một số bàn luận
• 3.4. TÓM TẮT CHƯƠNG 3
• 4. KẾT LUẬN VÀ KIẾN NGHỊ
• 4.1. Hạn chế của đề tài và hướng giải quyết
• 4.1.1. Hạn chế của đề tài
• 4.1.2. Hướng giải quyết
• 4.2. TÓM TẮT CHƯƠNG 4
• 5. TÓM TẮT CHƯƠNG 5
• TÀI LIỆU THAM KHẢO
• DANH MỤC CÁC TỪ VIẾT TẮT
• DANH MỤC BẢNG
• DANH MỤC HÌNH, SƠ ĐỒ
• PHẦN MỞ ĐẦU
• 1. Đặt vấn đề nghiên cứu
• 2. Mục tiêu nghiên cứu
• 2.1. Mục tiêu tổng quát
• 2.2. Mục tiêu cụ thể
• 3. Đối tượng và phạm vi nghiên cứu
• 3.1. Đối tượng nghiên cứu
• 3.2. Phạm vi nghiên cứu
• 4. Phương pháp nghiên cứu
• 5. Những đóng góp của Luận văn

I. Tổng Quan Về Chính Sách Kế Toán và Điều Chỉnh Lợi Nhuận

Bài viết này tập trung phân tích chính sách kế toán và hành vi điều chỉnh lợi nhuận trong các công ty niêm yết Việt Nam. Theo Joshua Ronen và Varda Yaari (2008), nhà quản trị điều chỉnh thu nhập theo ý muốn, tùy thuộc vào động cơ và mục tiêu công bố thông tin. Scott (1997) cho rằng điều chỉnh lợi nhuận phản ánh việc lựa chọn phương pháp kế toán để tăng giá trị thị trường. Quan trọng là, các lựa chọn này vẫn nằm trong khuôn khổ chuẩn mực kế toán. Thực tế cho thấy, theo Vietstock, tỷ lệ doanh nghiệp niêm yết có điều chỉnh sau kiểm toán luôn ở mức cao, trên 70% (2012-2015), báo động về chất lượng báo cáo tài chính. Các kiểm toán viên cũng chỉ ra rằng, kế toán yếu hoặc cố tình làm sai lệch số liệu là nguyên nhân chính. Sai sót này gây nguy hiểm vì ảnh hưởng đến lợi ích của cổ đông, chủ nợ và nhà đầu tư.

1.1. Định Nghĩa và Bản Chất của Chính Sách Kế Toán

Chính sách kế toán là các nguyên tắc, cơ sở, quy tắc và thông lệ cụ thể mà một doanh nghiệp áp dụng để lập và trình bày báo cáo tài chính. Các chính sách này bao gồm lựa chọn phương pháp tính giá hàng tồn kho, phương pháp khấu hao tài sản cố định, và cách ghi nhận doanh thu. Việc lựa chọn chính sách kế toán phù hợp có thể ảnh hưởng đáng kể đến báo cáo tài chính của doanh nghiệp. Ví dụ, một doanh nghiệp có thể chọn phương pháp khấu hao nhanh để giảm lợi nhuận trong giai đoạn đầu của tài sản, hoặc chọn phương pháp FIFO (nhập trước xuất trước) để tăng lợi nhuận khi giá cả hàng hóa tăng. Sự linh hoạt trong việc lựa chọn chính sách kế toán có thể tạo ra cơ hội cho việc điều chỉnh lợi nhuận.

1.2. Khái Niệm và Động Cơ của Điều Chỉnh Lợi Nhuận

Điều chỉnh lợi nhuận, hay còn gọi là Earning Management, là hành vi của nhà quản lý nhằm can thiệp vào quá trình báo cáo tài chính để đạt được một mức lợi nhuận mong muốn. Động cơ của việc điều chỉnh lợi nhuận có thể là để đáp ứng kỳ vọng của các nhà đầu tư, để đạt được các mục tiêu thưởng dựa trên lợi nhuận, hoặc để che giấu các vấn đề tài chính tiềm ẩn. Tuy nhiên, điều chỉnh lợi nhuận có thể làm sai lệch thông tin tài chính và gây hiểu lầm cho các bên liên quan. Theo Scott, William R.(1997), điều chỉnh lợi nhuận phản ảnh hành động của nhà quản trị trong việc lựa chọn các phương pháp kế toán để mang lại lợi ích cho họ hoặc làm gia tăng giá trị thị trường của công ty.

II. Vấn Đề Nghiêm Trọng Thực Trạng Điều Chỉnh Lợi Nhuận ở VN

Thực tế tại Việt Nam cho thấy tình trạng điều chỉnh lợi nhuận diễn ra khá phổ biến. Vụ việc của Tập đoàn Đại Dương (OGC) và các doanh nghiệp dầu khí như PVX, PVL, PXL là những ví dụ điển hình. Từ lãi lớn, họ đột ngột báo lỗ nghìn tỷ, gây hoang mang cho cổ đông. Kiểm toán đưa ra nhiều ý kiến ngoại trừ, nhưng đâu là con số thực vẫn là câu hỏi lớn. Các báo cáo tài chính tự lập thường được "phù phép" để che giấu thực trạng. Nguyên nhân chính là do việc lựa chọn chính sách kế toán linh hoạt. Các khoản mục như dự phòng, khấu hao, phân bổ chi phí, hàng tồn kho, và thời điểm ghi nhận doanh thu, chi phí thường bị điều chỉnh. Điều này dẫn đến sự sai lệch lớn sau kiểm toán, ảnh hưởng đến giá vốn, chi phí quản lý và dự phòng.

2.1. Các Phương Thức Điều Chỉnh Lợi Nhuận Phổ Biến

Có nhiều phương thức điều chỉnh lợi nhuận được các doanh nghiệp áp dụng. Một số phương thức phổ biến bao gồm: thay đổi phương pháp khấu hao tài sản cố định, điều chỉnh các khoản dự phòng phải thu khó đòi hoặc hàng tồn kho ứ đọng, và ghi nhận doanh thu sớm hơn hoặc muộn hơn so với thực tế. Các phương thức này có thể được thực hiện một cách tinh vi, khiến cho việc phát hiện trở nên khó khăn. Theo kết quả từ các báo cáo kiểm toán, nguyên nhân chủ yếu là do lựa chọn linh hoạt chính sách kế toán trong khuôn khổ chuẩn mực cho phép của các doanh nghiệp niêm yết.

2.2. Ảnh Hưởng của Điều Chỉnh Lợi Nhuận Đến Báo Cáo Tài Chính

Điều chỉnh lợi nhuận có thể làm sai lệch các chỉ số tài chính quan trọng như lợi nhuận trên mỗi cổ phiếu (EPS), tỷ suất sinh lời trên tài sản (ROA), và tỷ suất sinh lời trên vốn chủ sở hữu (ROE). Điều này gây khó khăn cho các nhà đầu tư trong việc đánh giá chính xác hiệu quả hoạt động và rủi ro của doanh nghiệp. Hơn nữa, điều chỉnh lợi nhuận có thể làm mất niềm tin của thị trường và gây ảnh hưởng tiêu cực đến giá cổ phiếu của doanh nghiệp. Việc này còn ảnh hưởng đến các báo cáo tài chính sai lệch sau kiểm toán phải điều chỉnh hàng loạt yếu tố, từ giá vốn, chi phí quản lý đến các khoản dự phòng.

2.3. Thống Kê Tỷ Lệ Doanh Nghiệp Điều Chỉnh Lợi Nhuận

Theo số liệu thống kê của Vietstock từ năm 2012 đến 6 tháng năm 2015 cho thấy mỗi năm tỷ lệ doanh nghiệp niêm yết có điều chỉnh sau kiểm toán đều trên mức 70%, còn 6 tháng đầu năm 2015 tỷ lệ này cũng chiếm quá bán 52%[6]. Điều này là một cảnh báo rất lớn về chất lượng báo cáo tài chính và độ minh bạch về số liệu kế toán do doanh nghiệp tự lập.

III. Cách Lựa Chọn Chính Sách Kế Toán Ảnh Hưởng Lợi Nhuận Ra Sao

Việc lựa chọn chính sách kế toán có tác động trực tiếp đến lợi nhuận của doanh nghiệp. Ví dụ, việc lựa chọn phương pháp khấu hao nhanh sẽ làm tăng chi phí khấu hao trong những năm đầu, từ đó làm giảm lợi nhuận. Ngược lại, việc lựa chọn phương pháp khấu hao đường thẳng sẽ phân bổ chi phí khấu hao đều đặn hơn, giúp duy trì lợi nhuận ổn định. Tương tự, việc lựa chọn phương pháp FIFO hoặc LIFO trong tính giá hàng tồn kho cũng có thể ảnh hưởng đến giá vốn hàng bán và lợi nhuận. Các nhà quản trị có thể lợi dụng sự linh hoạt trong việc lựa chọn phương pháp kế toán để điều chỉnh lợi nhuận theo ý muốn. Ths Phạm Thị Bích Vân[3] nghiên cứu việc lựa chọn chính sách kế toán trong việc ghi nhận doanh thu, phương pháp khấu hao TSCĐ hay thay đổi phương pháp tính giá xuất kho của hàng tồn kho có tác động đến hành vi điều chỉnh lợi nhuận theo ý muốn chủ quan của các nhà quản trị.

3.1. Ảnh Hưởng của Phương Pháp Khấu Hao Đến Lợi Nhuận

Phương pháp khấu hao tài sản cố định là một trong những chính sách kế toán có ảnh hưởng lớn đến lợi nhuận của doanh nghiệp. Có nhiều phương pháp khấu hao khác nhau, bao gồm phương pháp khấu hao đường thẳng, phương pháp khấu hao theo số dư giảm dần, và phương pháp khấu hao theo sản lượng. Mỗi phương pháp có cách phân bổ chi phí khấu hao khác nhau, và do đó ảnh hưởng khác nhau đến lợi nhuận của doanh nghiệp. Doanh nghiệp có thể chọn phương pháp khấu hao phù hợp với tình hình hoạt động kinh doanh của mình, hoặc có thể sử dụng phương pháp khấu hao để điều chỉnh lợi nhuận.

3.2. Tác Động của Phương Pháp Tính Giá Hàng Tồn Kho

Phương pháp tính giá hàng tồn kho cũng là một chính sách kế toán quan trọng có ảnh hưởng đến lợi nhuận của doanh nghiệp. Có nhiều phương pháp tính giá hàng tồn kho khác nhau, bao gồm phương pháp FIFO (nhập trước xuất trước), phương pháp LIFO (nhập sau xuất trước), và phương pháp bình quân gia quyền. Mỗi phương pháp có cách tính giá trị hàng tồn kho khác nhau, và do đó ảnh hưởng khác nhau đến giá vốn hàng bán và lợi nhuận của doanh nghiệp. Đặc biệt, trong bối cảnh lạm phát, phương pháp LIFO có thể làm giảm lợi nhuận do giá vốn hàng bán tăng cao.

3.3. Chính Sách Ghi Nhận Doanh Thu và Chi Phí Ảnh Hưởng Lợi Nhuận

Chính sách ghi nhận doanh thu và chi phí cũng có thể được sử dụng để điều chỉnh lợi nhuận. Ví dụ, doanh nghiệp có thể ghi nhận doanh thu sớm hơn hoặc muộn hơn so với thực tế để làm tăng hoặc giảm lợi nhuận trong một kỳ kế toán cụ thể. Tương tự, doanh nghiệp có thể trì hoãn việc ghi nhận chi phí để làm tăng lợi nhuận. Tuy nhiên, việc điều chỉnh thời điểm ghi nhận doanh thu và chi phí có thể vi phạm các nguyên tắc kế toán và gây ra những hậu quả pháp lý nghiêm trọng.

IV. Mô Hình Nghiên Cứu Đo Lường Ảnh Hưởng Chính Sách Kế Toán

Luận văn này sử dụng mô hình kinh tế lượng để đo lường mức độ ảnh hưởng của các chính sách kế toán lên hành vi điều chỉnh lợi nhuận. Mô hình này dựa trên kết quả nghiên cứu từ các mô hình thực nghiệm trước đây, kết hợp với các yếu tố đặc thù của thị trường Việt Nam. Dữ liệu được thu thập từ báo cáo tài chính của gần 100 công ty niêm yết trong giai đoạn 2013-2015. Các biến số được sử dụng trong mô hình bao gồm các biến kế toán liên quan đến lựa chọn chính sách kế toán (khấu hao, dự phòng, hàng tồn kho) và các biến kiểm soát (quy mô doanh nghiệp, đòn bẩy tài chính). Kết quả của mô hình sẽ giúp xác định mức độ tác động của từng chính sách kế toán lên hành vi điều chỉnh lợi nhuận.

4.1. Các Biến Số Trong Mô Hình Nghiên Cứu

Mô hình nghiên cứu sử dụng một số biến số chính để đo lường ảnh hưởng của chính sách kế toán đến điều chỉnh lợi nhuận. Các biến số này bao gồm: lựa chọn phương pháp khấu hao (đường thẳng, số dư giảm dần), chính sách dự phòng (tỷ lệ dự phòng phải thu khó đòi, tỷ lệ dự phòng hàng tồn kho), và phương pháp tính giá hàng tồn kho (FIFO, LIFO, bình quân gia quyền). Ngoài ra, mô hình cũng sử dụng các biến kiểm soát như quy mô doanh nghiệp, đòn bẩy tài chính, và tỷ suất sinh lời trên tài sản (ROA).

4.2. Phương Pháp Ước Lượng Mô Hình

Mô hình nghiên cứu được ước lượng bằng phương pháp hồi quy đa biến (multiple regression). Phương pháp này cho phép xác định mối quan hệ giữa các biến độc lập (chính sách kế toán) và biến phụ thuộc (điều chỉnh lợi nhuận), đồng thời kiểm soát ảnh hưởng của các biến kiểm soát. Mô hình được ước lượng bằng phần mềm thống kê chuyên dụng (ví dụ: STATA). Các kết quả hồi quy sẽ được phân tích để xác định mức độ tác động của từng chính sách kế toán đến điều chỉnh lợi nhuận.

4.3. Kiểm Định Độ Tin Cậy của Mô Hình

Để đảm bảo độ tin cậy của mô hình nghiên cứu, một số kiểm định thống kê sẽ được thực hiện. Các kiểm định này bao gồm kiểm định tính đa cộng tuyến (multicollinearity), kiểm định phương sai sai số thay đổi (heteroskedasticity), và kiểm định tự tương quan (autocorrelation). Nếu phát hiện các vấn đề về đa cộng tuyến, phương sai sai số thay đổi, hoặc tự tương quan, các biện pháp khắc phục sẽ được thực hiện để đảm bảo kết quả ước lượng là chính xác và tin cậy.

V. Kết Quả Nghiên Cứu Chính Sách Nào Được Lạm Dụng Nhất

Kết quả nghiên cứu cho thấy một số chính sách kế toán thường được các nhà quản trị lạm dụng để điều chỉnh lợi nhuận. Trong đó, việc lựa chọn phương pháp trích khấu hao TSCĐ và chính sách ghi nhận các khoản dự phòng là phổ biến nhất. Ngoài ra, khả năng sinh lời (ROA) và chất lượng kiểm toán cũng có tác động đáng kể đến hành vi điều chỉnh lợi nhuận. Các công ty có ROA thấp thường có xu hướng điều chỉnh lợi nhuận nhiều hơn để cải thiện hình ảnh tài chính. Tương tự, các công ty sử dụng dịch vụ kiểm toán của các công ty kiểm toán nhỏ thường có xu hướng điều chỉnh lợi nhuận nhiều hơn so với các công ty sử dụng dịch vụ của các công ty kiểm toán lớn.

5.1. Phân Tích Chi Tiết Về Lựa Chọn Phương Pháp Khấu Hao

Nghiên cứu cho thấy rằng việc lựa chọn phương pháp khấu hao tài sản cố định có ảnh hưởng đáng kể đến hành vi điều chỉnh lợi nhuận. Các doanh nghiệp có xu hướng sử dụng phương pháp khấu hao nhanh (ví dụ: phương pháp số dư giảm dần) để giảm lợi nhuận trong giai đoạn đầu của tài sản, hoặc sử dụng phương pháp khấu hao đường thẳng để duy trì lợi nhuận ổn định hơn. Việc lựa chọn phương pháp khấu hao phụ thuộc vào nhiều yếu tố, bao gồm đặc điểm của tài sản, chính sách thuế, và mục tiêu điều chỉnh lợi nhuận của doanh nghiệp.

5.2. Tác Động của Chính Sách Ghi Nhận Dự Phòng Đến Lợi Nhuận

Chính sách ghi nhận dự phòng cũng là một công cụ quan trọng để điều chỉnh lợi nhuận. Các doanh nghiệp có thể điều chỉnh tỷ lệ dự phòng phải thu khó đòi hoặc dự phòng hàng tồn kho ứ đọng để làm tăng hoặc giảm lợi nhuận trong một kỳ kế toán cụ thể. Việc điều chỉnh dự phòng có thể được thực hiện một cách hợp pháp nếu có căn cứ hợp lý, nhưng cũng có thể bị lạm dụng để che giấu các vấn đề tài chính tiềm ẩn.

5.3. Vai Trò của Kiểm Toán Trong Hạn Chế Điều Chỉnh Lợi Nhuận

Kiểm toán đóng vai trò quan trọng trong việc đảm bảo tính trung thực và khách quan của báo cáo tài chính. Một cuộc kiểm toán độc lập và chất lượng có thể giúp phát hiện và ngăn chặn các hành vi điều chỉnh lợi nhuận. Tuy nhiên, chất lượng kiểm toán có thể khác nhau tùy thuộc vào quy mô và uy tín của công ty kiểm toán. Các doanh nghiệp sử dụng dịch vụ kiểm toán của các công ty kiểm toán lớn thường có xu hướng báo cáo tài chính minh bạch và đáng tin cậy hơn.

VI. Giải Pháp và Kiến Nghị Nâng Cao Minh Bạch Báo Cáo Tài Chính

Để hạn chế tình trạng điều chỉnh lợi nhuận và nâng cao chất lượng thông tin trên báo cáo tài chính, cần có các giải pháp đồng bộ từ nhiều phía. Cần tăng cường giám sát của các cơ quan quản lý nhà nước đối với hoạt động lập và trình bày báo cáo tài chính của các công ty niêm yết. Đồng thời, cần nâng cao trình độ chuyên môn của kế toán viên và kiểm toán viên, cũng như tăng cường tính độc lập và trách nhiệm của kiểm toán viên. Cuối cùng, cần khuyến khích các công ty áp dụng các chuẩn mực kế toán quốc tế để đảm bảo tính so sánh và minh bạch của báo cáo tài chính.

6.1. Giải Pháp Từ Cơ Quan Quản Lý Nhà Nước

Các cơ quan quản lý nhà nước, như Bộ Tài chính và Ủy ban Chứng khoán Nhà nước, cần tăng cường giám sát và kiểm tra hoạt động lập và trình bày báo cáo tài chính của các công ty niêm yết. Các quy định pháp luật về kế toán và kiểm toán cần được hoàn thiện và thực thi nghiêm minh. Các hành vi vi phạm cần được xử lý nghiêm khắc để tạo tính răn đe.

6.2. Nâng Cao Trình Độ Kế Toán Viên và Kiểm Toán Viên

Kế toán viên và kiểm toán viên đóng vai trò quan trọng trong việc đảm bảo tính trung thực và khách quan của báo cáo tài chính. Do đó, cần nâng cao trình độ chuyên môn và đạo đức nghề nghiệp của kế toán viên và kiểm toán viên. Các chương trình đào tạo và bồi dưỡng cần được cập nhật và cải thiện. Các tổ chức nghề nghiệp cần tăng cường kiểm tra và giám sát hoạt động của các thành viên.

6.3. Khuyến Khích Áp Dụng Chuẩn Mực Kế Toán Quốc Tế

Việc áp dụng các chuẩn mực kế toán quốc tế (IFRS) có thể giúp nâng cao tính so sánh và minh bạch của báo cáo tài chính. Các chuẩn mực này cung cấp các hướng dẫn chi tiết và cụ thể về cách ghi nhận, đo lường, và trình bày các giao dịch và sự kiện kinh tế. Việc áp dụng IFRS có thể giúp giảm thiểu cơ hội điều chỉnh lợi nhuận và tăng cường niềm tin của các nhà đầu tư.

Tổng quan nghiên cứu

Trong giai đoạn từ năm 2013 đến 2015, nghiên cứu đã khảo sát 94 công ty cổ phần niêm yết trên hai sàn giao dịch chứng khoán lớn của Việt Nam là HOSE và HNX. Theo số liệu thống kê, tỷ lệ doanh nghiệp niêm yết có điều chỉnh lợi nhuận sau kiểm toán luôn duy trì trên 70% mỗi năm, trong khi 6 tháng đầu năm 2015 cũng ghi nhận tỷ lệ này chiếm hơn 52%. Điều này phản ánh thực trạng phổ biến của hành vi điều chỉnh lợi nhuận thông qua lựa chọn chính sách kế toán trong các doanh nghiệp niêm yết. Vấn đề này không chỉ ảnh hưởng đến chất lượng và độ minh bạch của báo cáo tài chính mà còn tác động trực tiếp đến quyền lợi của các cổ đông, nhà đầu tư và các bên liên quan khác.

Mục tiêu nghiên cứu nhằm làm rõ hành vi điều chỉnh lợi nhuận thông qua lựa chọn chính sách kế toán của các nhà quản trị trong các công ty niêm yết trên thị trường chứng khoán Việt Nam. Cụ thể, nghiên cứu tập trung hệ thống hóa lý luận về chính sách kế toán và điều chỉnh lợi nhuận, phân tích thực trạng và nhận diện các yếu tố tác động đến hành vi điều chỉnh lợi nhuận, đồng thời xây dựng mô hình biểu diễn mối quan hệ giữa các yếu tố này. Phạm vi nghiên cứu bao gồm 94 công ty niêm yết trên HOSE và HNX trong giai đoạn 2013-2015, với dữ liệu thu thập từ báo cáo tài chính đã kiểm toán.

Nghiên cứu có ý nghĩa quan trọng trong việc cung cấp góc nhìn cụ thể hơn cho nhà đầu tư và các bên liên quan về hành vi điều chỉnh lợi nhuận, đồng thời đề xuất các giải pháp nhằm nâng cao chất lượng thông tin tài chính và hạn chế hành vi điều chỉnh lợi nhuận không minh bạch. Qua đó, góp phần tăng cường sự minh bạch và hiệu quả của thị trường chứng khoán Việt Nam.

Cơ sở lý thuyết và phương pháp nghiên cứu

Khung lý thuyết áp dụng

Nghiên cứu dựa trên ba lý thuyết nền tảng chính:

• Lý thuyết đại diện (Agency Theory): Giải thích mối quan hệ giữa nhà quản trị và cổ đông, trong đó nhà quản trị có thể lựa chọn chính sách kế toán nhằm tối đa hóa lợi ích cá nhân, đặc biệt khi có các chính sách khen thưởng hoặc ràng buộc hợp đồng vay nợ.

• Lý thuyết thông tin bất cân xứng (Asymmetric Information Theory): Chỉ ra rằng nhà quản trị nắm giữ thông tin nội bộ có thể điều chỉnh lợi nhuận để tạo ra hình ảnh tài chính tốt hơn, thu hút đầu tư và tăng giá trị thị trường.

• Lý thuyết kế toán thực chứng (Positive Accounting Theory): Tập trung vào việc giải thích các hành vi lựa chọn chính sách kế toán thực tế của doanh nghiệp nhằm đạt hiệu quả kinh tế, bao gồm hành vi điều chỉnh lợi nhuận thông qua các chính sách kế toán được phép.

Các khái niệm chính được nghiên cứu bao gồm: chính sách kế toán (lựa chọn phương pháp trích khấu hao tài sản cố định, ghi nhận dự phòng, xác định giá vốn hàng tồn kho, ghi nhận doanh thu và chi phí), điều chỉnh lợi nhuận (hành vi chủ động thay đổi lợi nhuận kế toán nhằm đạt mục tiêu cá nhân hoặc doanh nghiệp), biến kế toán dồn tích (Accruals) và các phương pháp nhận diện hành vi điều chỉnh lợi nhuận.

Phương pháp nghiên cứu

Nghiên cứu sử dụng phương pháp kết hợp định tính và định lượng:

• Nguồn dữ liệu: Dữ liệu được thu thập từ báo cáo tài chính đã kiểm toán của 94 công ty niêm yết trên HOSE và HNX trong giai đoạn 2013-2015.

• Phương pháp chọn mẫu: Mẫu nghiên cứu được lựa chọn theo phương pháp phi xác suất, tập trung vào các công ty có báo cáo tài chính đầy đủ và minh bạch trong giai đoạn nghiên cứu.

• Phương pháp phân tích: Sử dụng mô hình hồi quy tuyến tính bình phương tối thiểu (OLS) để phân tích mối quan hệ giữa lựa chọn chính sách kế toán và hành vi điều chỉnh lợi nhuận. Phần mềm STATA được áp dụng để xử lý và phân tích dữ liệu, kết hợp với Excel để tổng hợp số liệu ban đầu.

• Timeline nghiên cứu: Quá trình nghiên cứu kéo dài từ tháng 8/2015 đến tháng 7/2016, bao gồm các bước xác định vấn đề, thu thập dữ liệu, phân tích số liệu và hoàn thiện báo cáo.

Phương pháp nghiên cứu còn bao gồm việc xây dựng mô hình kinh tế lượng để kiểm định các giả thuyết về tác động của các chính sách kế toán như phương pháp trích khấu hao tài sản cố định, chính sách ghi nhận dự phòng, khả năng sinh lời (ROA) và chất lượng kiểm toán đến hành vi điều chỉnh lợi nhuận.

Kết quả nghiên cứu và thảo luận

Những phát hiện chính

1. Tỷ lệ công ty điều chỉnh lợi nhuận cao: Trên 70% công ty niêm yết có điều chỉnh lợi nhuận sau kiểm toán trong giai đoạn 2013-2015, phản ánh thực trạng phổ biến của hành vi điều chỉnh lợi nhuận tại Việt Nam.

2. Chính sách kế toán ảnh hưởng rõ rệt đến điều chỉnh lợi nhuận: Kết quả hồi quy cho thấy lựa chọn phương pháp trích khấu hao tài sản cố định và chính sách ghi nhận các khoản dự phòng có ảnh hưởng có ý nghĩa thống kê đến hành vi điều chỉnh lợi nhuận. Cụ thể, việc áp dụng phương pháp khấu hao theo số dư giảm dần hoặc thay đổi mức trích lập dự phòng giúp nhà quản trị điều chỉnh lợi nhuận tăng hoặc giảm theo mục tiêu.

3. Khả năng sinh lời (ROA) tác động tích cực: Các công ty có ROA cao có xu hướng thực hiện hành vi điều chỉnh lợi nhuận nhiều hơn, do nhà quản trị muốn duy trì hoặc nâng cao hình ảnh tài chính tích cực.

4. Chất lượng kiểm toán ảnh hưởng đến hành vi điều chỉnh: Các công ty được kiểm toán bởi các công ty kiểm toán có uy tín cao hơn (Big 4) có mức độ điều chỉnh lợi nhuận thấp hơn so với các công ty kiểm toán khác, cho thấy vai trò kiểm soát của kiểm toán viên trong việc hạn chế hành vi điều chỉnh lợi nhuận.

Thảo luận kết quả

Nguyên nhân của việc lựa chọn chính sách kế toán nhằm điều chỉnh lợi nhuận xuất phát từ động cơ cá nhân của nhà quản trị như thu hút đầu tư, tối thiểu hóa thuế, hoặc thỏa mãn các điều kiện niêm yết. Việc lựa chọn phương pháp khấu hao và trích lập dự phòng nằm trong khuôn khổ chuẩn mực kế toán cho phép sự linh hoạt, tạo điều kiện cho nhà quản trị điều chỉnh lợi nhuận một cách hợp pháp.

So sánh với các nghiên cứu trong nước và quốc tế, kết quả phù hợp với các nghiên cứu trước đây cho thấy chính sách kế toán là công cụ quan trọng trong hành vi điều chỉnh lợi nhuận. Tuy nhiên, mức độ và hình thức điều chỉnh có thể khác nhau tùy theo môi trường pháp lý và đặc điểm thị trường chứng khoán từng quốc gia.

Dữ liệu có thể được trình bày qua biểu đồ thể hiện tỷ lệ công ty điều chỉnh lợi nhuận theo năm, bảng phân tích hồi quy các biến chính sách kế toán và các biến kiểm soát như ROA, chất lượng kiểm toán để minh họa mức độ ảnh hưởng và ý nghĩa thống kê.

Đề xuất và khuyến nghị

1. Tăng cường giám sát và kiểm soát chính sách kế toán: Cơ quan quản lý nhà nước cần hoàn thiện các quy định về lựa chọn chính sách kế toán, hạn chế sự linh hoạt quá mức trong các khoản mục như khấu hao tài sản cố định và dự phòng nhằm giảm thiểu hành vi điều chỉnh lợi nhuận không minh bạch. Thời gian thực hiện: 1-2 năm; Chủ thể: Bộ Tài chính, Ủy ban Chứng khoán Nhà nước.

2. Nâng cao chất lượng kiểm toán độc lập: Khuyến khích các công ty niêm yết lựa chọn các công ty kiểm toán uy tín, đồng thời tăng cường kiểm tra, giám sát hoạt động kiểm toán để đảm bảo tính khách quan và chính xác của báo cáo tài chính. Thời gian thực hiện: liên tục; Chủ thể: Hiệp hội Kiểm toán viên, các công ty kiểm toán.

3. Đào tạo và nâng cao nhận thức cho nhà quản trị: Tổ chức các khóa đào tạo về đạo đức nghề nghiệp và tác động của hành vi điều chỉnh lợi nhuận nhằm nâng cao ý thức tuân thủ chuẩn mực kế toán và minh bạch thông tin. Thời gian thực hiện: 6-12 tháng; Chủ thể: Các trường đại học, tổ chức đào tạo chuyên ngành kế toán.

4. Tăng cường minh bạch thông tin trên báo cáo tài chính: Yêu cầu các công ty niêm yết công bố chi tiết hơn về chính sách kế toán áp dụng và các khoản dự phòng, khấu hao để người sử dụng thông tin có thể nhận diện được các hành vi điều chỉnh lợi nhuận. Thời gian thực hiện: 1 năm; Chủ thể: Hội đồng quản trị công ty, Ban kiểm soát.

Đối tượng nên tham khảo luận văn

1. Nhà đầu tư cá nhân và tổ chức: Giúp nhận diện các dấu hiệu điều chỉnh lợi nhuận qua chính sách kế toán, từ đó đưa ra quyết định đầu tư chính xác hơn, giảm thiểu rủi ro tài chính.

2. Kiểm toán viên và công ty kiểm toán: Cung cấp cơ sở khoa học để nâng cao hiệu quả kiểm toán, phát hiện và ngăn chặn hành vi điều chỉnh lợi nhuận không minh bạch.

3. Cơ quan quản lý nhà nước: Hỗ trợ xây dựng chính sách, quy định về kế toán và kiểm toán nhằm tăng cường minh bạch và công bằng trên thị trường chứng khoán.

4. Các nhà nghiên cứu và sinh viên chuyên ngành kế toán, tài chính: Là tài liệu tham khảo quý giá để hiểu sâu về mối quan hệ giữa chính sách kế toán và hành vi điều chỉnh lợi nhuận, đồng thời phát triển các nghiên cứu tiếp theo.

Câu hỏi thường gặp

1. Điều chỉnh lợi nhuận là gì và tại sao các công ty lại thực hiện?
   Điều chỉnh lợi nhuận là hành vi nhà quản trị sử dụng các lựa chọn chính sách kế toán để thay đổi lợi nhuận báo cáo nhằm đạt mục tiêu cá nhân hoặc doanh nghiệp như thu hút đầu tư, giảm thuế hoặc thỏa mãn điều kiện niêm yết. Ví dụ, một công ty có thể chọn phương pháp khấu hao để giảm chi phí trong kỳ báo cáo.

2. Chính sách kế toán nào thường được sử dụng để điều chỉnh lợi nhuận?
   Các chính sách phổ biến gồm lựa chọn phương pháp trích khấu hao tài sản cố định, ghi nhận các khoản dự phòng, xác định giá vốn hàng tồn kho và ghi nhận doanh thu. Những lựa chọn này nằm trong khuôn khổ chuẩn mực kế toán nhưng có thể được vận dụng linh hoạt để điều chỉnh lợi nhuận.

3. Làm thế nào để nhận diện hành vi điều chỉnh lợi nhuận?
   Có thể nhận diện qua biến kế toán dồn tích (Accruals), phân tích sự dịch chuyển thời gian ghi nhận chi phí hoặc doanh thu, và qua các thông tin công bố trên báo cáo tài chính. Ví dụ, sự chênh lệch lớn giữa lợi nhuận kế toán và dòng tiền thuần có thể là dấu hiệu điều chỉnh lợi nhuận.

4. Chất lượng kiểm toán ảnh hưởng thế nào đến hành vi điều chỉnh lợi nhuận?
   Kiểm toán viên có uy tín cao thường phát hiện và hạn chế các hành vi điều chỉnh lợi nhuận không minh bạch, giúp nâng cao độ tin cậy của báo cáo tài chính. Nghiên cứu cho thấy các công ty được kiểm toán bởi Big 4 có mức độ điều chỉnh lợi nhuận thấp hơn.

5. Các nhà đầu tư nên làm gì để giảm thiểu rủi ro từ điều chỉnh lợi nhuận?
   Nhà đầu tư nên phân tích kỹ các chính sách kế toán được áp dụng trong báo cáo tài chính, chú ý đến các khoản dự phòng, phương pháp khấu hao và biến kế toán dồn tích. Đồng thời, nên tham khảo ý kiến chuyên gia và sử dụng các công cụ phân tích tài chính để đánh giá tính minh bạch của doanh nghiệp.

Kết luận

• Hành vi điều chỉnh lợi nhuận thông qua lựa chọn chính sách kế toán là phổ biến trong các công ty niêm yết trên sàn chứng khoán Việt Nam, với tỷ lệ trên 70% trong giai đoạn 2013-2015.
• Các chính sách kế toán như phương pháp trích khấu hao tài sản cố định và chính sách ghi nhận dự phòng có ảnh hưởng đáng kể đến hành vi điều chỉnh lợi nhuận.
• Khả năng sinh lời (ROA) và chất lượng kiểm toán là những yếu tố tác động quan trọng đến hành vi điều chỉnh lợi nhuận của nhà quản trị.
• Nghiên cứu đề xuất các giải pháp nhằm tăng cường giám sát, nâng cao chất lượng kiểm toán và minh bạch thông tin tài chính để hạn chế hành vi điều chỉnh lợi nhuận không minh bạch.
• Các bước tiếp theo bao gồm triển khai các khuyến nghị chính sách, đào tạo nâng cao nhận thức và tiếp tục nghiên cứu mở rộng phạm vi và thời gian khảo sát để cập nhật xu hướng mới.

Để nâng cao hiệu quả quản trị và minh bạch thông tin tài chính, các nhà quản lý, kiểm toán viên và nhà đầu tư cần phối hợp chặt chẽ trong việc áp dụng và giám sát chính sách kế toán. Hành động ngay hôm nay sẽ góp phần xây dựng thị trường chứng khoán Việt Nam phát triển bền vững và minh bạch hơn.