Chỉ Định Thầu Mua Sắm Hàng Hóa Theo Pháp Luật: Thực Tiễn và Giải Pháp

Theo định nghĩa, đấu thầu là quá trình chủ đầu tư lựa chọn nhà thầu đáp ứng toàn bộ các yêu cầu đã đặt ra. Bên mua sẽ tổ chức đấu thầu để bên bán (các nhà thầu) cạnh tranh với nhau. Mục tiêu của bên mua là có được các hàng hóa và dịch vụ thỏa mãn các yêu cầu về kĩ thuật, chất lượng và với chi phí thấp nhất. Mục đích của bên nhà thầu là giành được quyền cung cấp mua hàng hóa, dịch vụ với mức giá hợp lý, đủ bù đắp các chi phí đầu vào và đảm bảo mức lợi nhuận cao nhất có thể. Bản chất của đấu thầu là sự cạnh tranh lành mạnh để được thực hiện một việc nào đó, yêu cầu nào đó.

Đấu thầu hàng hóa, dịch vụ trong thương mại là một loại đấu thầu tồn tại trên thực tế, nó được coi là một loại hành vi pháp lý do một nhóm chủ thể đặc biệt trong xã hội- các thương nhân thực hiện và là đối tượng điều chỉnh của Luật Thương mại. Khoản 1 Điều 214 Luật Thương mại năm 2005 quy định về đấu thầu hàng hóa như sau: "Đấu thầu hàng hoá, dịch vụ là hoạt động thương mại, theo đó một bên mua hàng hoá, dịch vụ thông qua mời thầu (gọi là bên mời thầu) nhằm lựa chọn trong số các thương nhân tham gia đấu thầu (gọi là bên dự thầu) thương nhân đáp ứng tốt nhất các yêu cầu do bên mời thầu đặt ra và được lựa chọn để ký kết và thực hiện hợp đồng (gọi là bên trúng thầu)".

Trong các tình huống khẩn cấp, chỉ định thầu có thể là giải pháp tối ưu để nhanh chóng mua sắm các thiết bị, vật tư cần thiết. Ví dụ, trong đại dịch Covid-19, nhiều địa phương đã sử dụng hình thức chỉ định thầu để mua sắm máy xét nghiệm. Tuy nhiên, việc này cũng dẫn đến tình trạng mỗi địa phương mua một giá, cao hơn nhiều so với giá nhập khẩu. "Ví dụ, vừa qua, để rút ngắn thời gian mua sắm, cung ứng nhanh chóng các máy xét nghiệm Covid-19 phục vụ công tác chống dịch tại địa phương, theo Luật Đấu thầu, các địa phương được quyền chỉ định thầu mua sắm thiết bị, hóa chất, vật tư y tế."

Việc lạm dụng chỉ định thầu có thể gây ra nhiều hệ lụy tiêu cực, bao gồm tình trạng chia nhỏ gói thầu để được áp dụng hình thức chỉ định thầu, viện cớ cấp bách để được chỉ định thầu, và thiếu trung thực trong việc cung cấp thông tin. Điều này làm giảm tính minh bạch và cạnh tranh trong hoạt động mua sắm công. "Thực tiễn, việc thực hiện chỉ định thầu mua sắm hàng hóa nói riêng trong những năm qua bên cạnh những thành công, còn bộc lộ nhiều hạn chế, vướng mắc như: các nhà đầu tư đã có hành vi chia nhỏ gói thầu để được áp dụng hình thức chỉ định thầu; một số nhà đầu tư đã viện cớ cấp bách để được áp dụng hình thức chỉ định thầu; các nhà thầu còn thiếu trung thực trong việc cung cấp thông tin đáp ứng yêu cầu gói thầu của mình..."

Quy trình chỉ định thầu rút gọn thường được áp dụng cho các gói thầu có giá trị nhỏ hoặc trong các tình huống khẩn cấp. Các bước bao gồm xác định nhu cầu, lựa chọn nhà thầu, thương thảo hợp đồng và ký kết hợp đồng. Tuy nhiên, cần đảm bảo tuân thủ các quy định về công khai thông tin và kiểm soát chi phí. Cần có một hành lang pháp lý chặt chẽ, chế tài đủ mạnh, các quy định phải phù hợp với tình hình thực thực tế.

Hồ sơ chỉ định thầu cần đầy đủ các thông tin về nhu cầu mua sắm, yêu cầu kỹ thuật, tiêu chí đánh giá, và các điều khoản hợp đồng. Việc chuẩn bị hồ sơ đầy đủ và chính xác là yếu tố quan trọng để đảm bảo quá trình chỉ định thầu diễn ra suôn sẻ và hiệu quả. Chủ đầu tư không đủ năng lực nên không kiểm soát được nhiệm vụ và mục tiêu được giao; tính chuyên nghiệp về đấu thầu theo hình thức chỉ định thầu còn chưa cao; công tác theo dõi, phát hiện sai sót, tiêu cực còn hạn chế gặp nhiều khó khăn.

Cần tăng cường kiểm soát và giám sát quá trình chỉ định thầu để đảm bảo tuân thủ các quy định của pháp luật. Các cơ quan chức năng cần có cơ chế kiểm tra, thanh tra hiệu quả để phát hiện và xử lý các hành vi vi phạm. Bên cạnh đó tình trạng “thông thầu” cũng đang nổi lên khá phổ biến và cũng là một trong những thách thức cho cơ quan quản lý đấu thầu.

Cán bộ đấu thầu cần được đào tạo và bồi dưỡng thường xuyên để nâng cao năng lực chuyên môn và đạo đức nghề nghiệp. Việc nắm vững các quy định của pháp luật và có kinh nghiệm thực tiễn giúp cán bộ đấu thầu thực hiện tốt nhiệm vụ của mình. Các đơn vị sự nghiệp công lập trực thuộc Bộ Tài nguyên và Môi trường là những đơn vị dự toán cấp 2, thực hiện quản lý kinh phí và triển khai thực hiện mua sắm hàng hóa.

Các đơn vị cần học hỏi kinh nghiệm từ các trường hợp chỉ định thầu thành công để áp dụng vào thực tế. Các yếu tố quan trọng bao gồm lựa chọn nhà thầu có năng lực, thương thảo hợp đồng chặt chẽ, và kiểm soát chi phí hiệu quả. Trong thời gian qua, các đơn vị công lập trực thuộc Bộ Tài nguyên và Môi trường đã đạt được những thành công nhất định trong công tác đấu thầu mua sắm hàng hóa, trang thiết bị, phương tiện của ngành tài nguyên và môi trường, thông qua hình thức chỉ định thầu các đơn vị đã mua sắm được hàng hóa, trang thiết bị với giá trị thấp hơn so với trước đây, tiết kiệm đáng kể cho ngân sách nhà nước; chất lượng hàng hóa và phương tiện mua sắm qua chỉ định thầu đảm bảo đúng yêu cầu của ngành; đảm bảo được tính công khai minh bạch trong công tác đấu thầu.

Các đơn vị cần rút ra bài học từ các sai sót trong chỉ định thầu để tránh lặp lại trong tương lai. Các sai sót thường gặp bao gồm lựa chọn nhà thầu không đủ năng lực, thương thảo hợp đồng không chặt chẽ, và thiếu kiểm soát chi phí. Tuy nhiên, chỉ định thầu việc mua sắm hàng hóa tại các đơn vị trực thuộc Bộ Tài nguyên và Môi trường trong những năm qua còn bộc lộ một số hạn chế, vướng mắc như: Chủ đầu tư không đủ năng lực nên không kiểm soát được nhiệm vụ và mục tiêu được giao; tính chuyên nghiệp về đấu thầu theo hình thức chỉ định thầu còn chưa cao; công tác theo dõi, phát hiện sai sót, tiêu cực còn hạn chế gặp nhiều khó khăn.

Việc ứng dụng công nghệ thông tin vào quy trình chỉ định thầu giúp tăng cường tính minh bạch và hiệu quả. Các hệ thống đấu thầu điện tử giúp công khai thông tin về các gói thầu, tạo điều kiện cho các nhà thầu tiếp cận thông tin dễ dàng hơn, và giảm thiểu các thủ tục hành chính.

Xu hướng mua sắm bền vững và có trách nhiệm xã hội ngày càng được quan tâm. Các đơn vị cần ưu tiên lựa chọn các nhà thầu có cam kết bảo vệ môi trường và thực hiện các hoạt động xã hội. Điều này giúp tạo ra một môi trường kinh doanh lành mạnh và góp phần vào sự phát triển bền vững của xã hội.