Tổng quan nghiên cứu

Kế toán môi trường (KTMT) là một lĩnh vực kế toán mới mẻ tại Việt Nam, đặc biệt trong các doanh nghiệp sản xuất (DNSX) tại Thành phố Hồ Chí Minh (TP.HCM). Với sự phát triển kinh tế mạnh mẽ, TP.HCM đang đối mặt với áp lực ngày càng lớn về ô nhiễm môi trường, đòi hỏi các DNSX phải nâng cao trách nhiệm bảo vệ môi trường thông qua việc thực hiện KTMT. Nghiên cứu này được thực hiện nhằm xác định và đo lường mức độ ảnh hưởng của các nhân tố đến việc thực hiện KTMT tại các DNSX trên địa bàn TP.HCM, dựa trên khảo sát 179 kế toán viên trong quý 1 năm 2019.

Mục tiêu cụ thể của nghiên cứu là phân tích các nhân tố ảnh hưởng như quy định pháp lý, giáo dục - đào tạo, quy mô doanh nghiệp, lĩnh vực kinh doanh, nhận thức của chủ doanh nghiệp và áp lực từ các bên liên quan đến việc thực hiện KTMT. Phạm vi nghiên cứu tập trung vào các DNSX tại TP.HCM, nơi có nhiều ngành nghề nhạy cảm với môi trường như hóa chất, khai thác mỏ, luyện kim. Ý nghĩa nghiên cứu thể hiện qua việc cung cấp cơ sở khoa học để đề xuất các giải pháp thúc đẩy áp dụng KTMT, góp phần nâng cao độ tin cậy thông tin tài chính, hỗ trợ ra quyết định nội bộ và hướng tới phát triển bền vững.

Cơ sở lý thuyết và phương pháp nghiên cứu

Khung lý thuyết áp dụng

Nghiên cứu dựa trên bốn lý thuyết nền tảng chính:

  • Lý thuyết ngẫu nhiên: Giải thích sự thích ứng của tổ chức với môi trường kinh doanh phức tạp, nhấn mạnh vai trò của chiến lược môi trường, quy mô doanh nghiệp và sự biến động môi trường trong việc áp dụng KTMT.
  • Lý thuyết thể chế: Tập trung vào áp lực từ các quy định pháp lý, áp lực cường chế, quy chuẩn và mô phỏng từ các cơ quan quản lý và xã hội, ảnh hưởng đến hành vi tổ chức trong việc thực hiện KTMT.
  • Lý thuyết thông tin hữu ích: Nhấn mạnh vai trò của việc cung cấp thông tin chính xác, phù hợp cho các bên liên quan nhằm hỗ trợ quyết định kinh tế, đặc biệt là nhận thức của chủ doanh nghiệp về lợi ích và chi phí khi thực hiện KTMT.
  • Lý thuyết các bên liên quan: Phân tích áp lực từ các bên như chính phủ, khách hàng, cộng đồng, truyền thông và nhà đầu tư, thúc đẩy doanh nghiệp thực hiện KTMT để duy trì uy tín và trách nhiệm xã hội.

Các khái niệm chính bao gồm: quy định pháp lý, giáo dục - đào tạo, quy mô doanh nghiệp, lĩnh vực kinh doanh nhạy cảm với môi trường, nhận thức của chủ doanh nghiệp và áp lực các bên liên quan.

Phương pháp nghiên cứu

Nghiên cứu kết hợp phương pháp định tính và định lượng:

  • Phương pháp định tính: Phỏng vấn 12 chuyên gia gồm kế toán trưởng, giám đốc tài chính và giảng viên kế toán để hiệu chỉnh thang đo và loại trừ các nhân tố không phù hợp. Phân tích tổng hợp các nghiên cứu trong và ngoài nước để xây dựng mô hình nghiên cứu.
  • Phương pháp định lượng: Thu thập dữ liệu qua bảng câu hỏi gửi email đến 179 kế toán viên tại các DNSX TP.HCM trong quý 1 năm 2019. Dữ liệu được xử lý bằng phần mềm SPSS 20, sử dụng kiểm định độ tin cậy Cronbach’s Alpha (tất cả thang đo đều đạt trên 0.7), phân tích nhân tố khám phá (EFA) với chỉ số KMO > 0.7 và kiểm định Bartlett có ý nghĩa (Sig < 0.05). Mô hình hồi quy tuyến tính được áp dụng để đánh giá mức độ ảnh hưởng của các nhân tố độc lập đến biến phụ thuộc là việc thực hiện KTMT.

Cỡ mẫu 179 đáp ứng yêu cầu tối thiểu theo tiêu chuẩn phân tích nhân tố và hồi quy bội (n > 125). Phương pháp chọn mẫu thuận tiện giúp tiếp cận nhanh các đối tượng nghiên cứu trong điều kiện thời gian và kinh phí hạn chế.

Kết quả nghiên cứu và thảo luận

Những phát hiện chính

  1. Áp lực của các bên liên quan là nhân tố có tác động mạnh nhất đến việc thực hiện KTMT tại các DNSX TP.HCM, với hệ số hồi quy β = 0.35, mức độ ảnh hưởng chiếm khoảng 35%. Điều này phản ánh sự quan tâm ngày càng tăng của cộng đồng, truyền thông và các tổ chức tài chính đối với trách nhiệm môi trường của doanh nghiệp.

  2. Quy định pháp lý có ảnh hưởng tích cực và đáng kể (β = 0.28), cho thấy sự thiếu hụt các văn bản pháp lý hướng dẫn cụ thể là rào cản lớn trong việc áp dụng KTMT. Khoảng 83% chuyên gia đồng thuận về vai trò quan trọng của quy định pháp lý.

  3. Giáo dục - đào tạo cũng đóng vai trò quan trọng (β = 0.22), với mức độ hiểu biết của kế toán viên về KTMT còn hạn chế, ảnh hưởng đến chất lượng thực hiện. Khoảng 83% chuyên gia đánh giá cao yếu tố này.

  4. Nhận thức của chủ doanh nghiệp về KTMT có tác động tích cực (β = 0.20), thể hiện qua việc chủ doanh nghiệp hiểu rõ lợi ích và chấp nhận chi phí liên quan đến KTMT sẽ thúc đẩy việc áp dụng.

  5. Quy mô doanh nghiệp và lĩnh vực kinh doanh nhạy cảm với môi trường có ảnh hưởng nhưng mức độ thấp hơn, lần lượt β = 0.15 và β = 0.12. Các doanh nghiệp lớn và hoạt động trong ngành công nghiệp hóa chất, khai thác mỏ, luyện kim có xu hướng áp dụng KTMT cao hơn.

Thảo luận kết quả

Kết quả nghiên cứu phù hợp với các nghiên cứu quốc tế và trong nước, đồng thời làm rõ hơn bối cảnh đặc thù của TP.HCM. Áp lực từ các bên liên quan được xem là động lực chính thúc đẩy doanh nghiệp thực hiện KTMT, phản ánh sự gia tăng giám sát xã hội và yêu cầu minh bạch thông tin môi trường. Quy định pháp lý còn thiếu đồng bộ và chưa rõ ràng là nguyên nhân chính gây khó khăn cho doanh nghiệp, nhất là trong việc hạch toán và báo cáo chi phí môi trường.

Giáo dục và đào tạo kế toán viên là yếu tố then chốt để nâng cao năng lực thực hiện KTMT, đồng thời nhận thức của chủ doanh nghiệp quyết định sự cam kết và đầu tư cho công tác này. Mặc dù quy mô và lĩnh vực kinh doanh có ảnh hưởng, nhưng không phải là yếu tố quyết định duy nhất, cho thấy cần có sự phối hợp đồng bộ các nhân tố để thúc đẩy KTMT.

Dữ liệu có thể được trình bày qua biểu đồ cột thể hiện mức độ ảnh hưởng của từng nhân tố (hệ số β) và bảng thống kê Cronbach’s Alpha, KMO, Sig của các thang đo để minh chứng độ tin cậy và tính phù hợp của mô hình.

Đề xuất và khuyến nghị

  1. Hoàn thiện khung pháp lý về KTMT: Bộ Tài chính phối hợp với Bộ Tài nguyên và Môi trường xây dựng và ban hành các quy định, chuẩn mực kế toán môi trường cụ thể, rõ ràng trong vòng 12 tháng tới, nhằm hướng dẫn doanh nghiệp thực hiện thống nhất và minh bạch.

  2. Tăng cường đào tạo, nâng cao nhận thức: Các trường đại học, trung tâm đào tạo kế toán cần cập nhật chương trình giảng dạy về KTMT, tổ chức các khóa đào tạo chuyên sâu cho kế toán viên và nhà quản lý doanh nghiệp trong 6-12 tháng tới để nâng cao năng lực thực thi.

  3. Xây dựng hệ thống giám sát và áp lực từ các bên liên quan: Các cơ quan quản lý, truyền thông và tổ chức xã hội cần tăng cường giám sát, công khai thông tin về hoạt động môi trường của doanh nghiệp, tạo áp lực xã hội tích cực nhằm thúc đẩy doanh nghiệp thực hiện KTMT trong 1-2 năm tới.

  4. Khuyến khích doanh nghiệp quy mô lớn và ngành nhạy cảm áp dụng KTMT: Chính quyền TP.HCM nên xây dựng các chính sách ưu đãi, hỗ trợ kỹ thuật và tài chính cho các DNSX lớn và trong ngành nhạy cảm nhằm thúc đẩy áp dụng KTMT, góp phần phát triển bền vững trong vòng 2 năm tới.

Đối tượng nên tham khảo luận văn

  1. Các nhà quản lý doanh nghiệp sản xuất: Giúp hiểu rõ các nhân tố ảnh hưởng đến việc thực hiện KTMT, từ đó xây dựng chiến lược quản lý chi phí và rủi ro môi trường hiệu quả.

  2. Kế toán viên và chuyên gia tài chính: Nâng cao nhận thức và kỹ năng thực hiện KTMT, đáp ứng yêu cầu ngày càng cao của các bên liên quan và chuẩn mực kế toán mới.

  3. Cơ quan quản lý nhà nước và hoạch định chính sách: Cung cấp cơ sở khoa học để hoàn thiện khung pháp lý, chính sách hỗ trợ và giám sát việc thực hiện KTMT trong doanh nghiệp.

  4. Giảng viên và sinh viên ngành kế toán, quản trị kinh doanh: Là tài liệu tham khảo bổ ích để nghiên cứu sâu về KTMT, các lý thuyết nền tảng và phương pháp nghiên cứu kết hợp định tính - định lượng.

Câu hỏi thường gặp

  1. Kế toán môi trường là gì và tại sao quan trọng?
    KTMT là hệ thống thu nhận, xử lý và cung cấp thông tin liên quan đến chi phí, thu nhập và tài sản môi trường trong doanh nghiệp. Nó giúp doanh nghiệp quản lý hiệu quả chi phí môi trường, nâng cao trách nhiệm xã hội và hỗ trợ ra quyết định bền vững.

  2. Những nhân tố nào ảnh hưởng mạnh nhất đến việc thực hiện KTMT?
    Áp lực từ các bên liên quan và quy định pháp lý là hai nhân tố có ảnh hưởng mạnh nhất, theo sau là giáo dục - đào tạo và nhận thức của chủ doanh nghiệp.

  3. Tại sao quy định pháp lý lại quan trọng trong KTMT?
    Quy định pháp lý tạo ra khuôn khổ bắt buộc và hướng dẫn cụ thể cho doanh nghiệp trong việc ghi nhận, hạch toán và báo cáo các khoản chi phí, thu nhập môi trường, giúp đảm bảo tính minh bạch và tuân thủ pháp luật.

  4. Làm thế nào để nâng cao nhận thức của chủ doanh nghiệp về KTMT?
    Thông qua đào tạo, hội thảo, chia sẻ kinh nghiệm thực tiễn và minh chứng lợi ích kinh tế từ việc áp dụng KTMT, giúp chủ doanh nghiệp hiểu rõ vai trò và tầm quan trọng của KTMT.

  5. Phương pháp nghiên cứu nào được sử dụng trong luận văn?
    Nghiên cứu kết hợp phương pháp định tính (phỏng vấn chuyên gia) và định lượng (khảo sát bảng câu hỏi, phân tích SPSS), đảm bảo tính toàn diện và độ tin cậy của kết quả.

Kết luận

  • Nghiên cứu xác định 5 nhân tố chính ảnh hưởng đến việc thực hiện KTMT tại các DNSX TP.HCM: áp lực các bên liên quan, quy định pháp lý, giáo dục - đào tạo, nhận thức chủ doanh nghiệp, quy mô và lĩnh vực kinh doanh.
  • Áp lực từ các bên liên quan và quy định pháp lý là những yếu tố có tác động mạnh nhất.
  • Phương pháp nghiên cứu kết hợp định tính và định lượng giúp xây dựng mô hình toàn diện, phù hợp với thực tiễn Việt Nam.
  • Đề xuất các giải pháp hoàn thiện khung pháp lý, nâng cao đào tạo, tăng cường giám sát và hỗ trợ doanh nghiệp nhằm thúc đẩy KTMT.
  • Nghiên cứu mở ra hướng đi cho các nghiên cứu tiếp theo về KTMT tại Việt Nam, đặc biệt trong bối cảnh phát triển bền vững và hội nhập quốc tế.

Hành động tiếp theo: Các nhà quản lý, kế toán viên và cơ quan chức năng nên phối hợp triển khai các giải pháp đề xuất để nâng cao hiệu quả thực hiện KTMT, góp phần bảo vệ môi trường và phát triển kinh tế bền vững tại TP.HCM và toàn quốc.