Tổng quan nghiên cứu

Trong bối cảnh nền kinh tế thị trường phát triển mạnh mẽ và hội nhập quốc tế sâu rộng, nhu cầu minh bạch và chính xác trong công bố thông tin tài chính của các doanh nghiệp niêm yết ngày càng trở nên cấp thiết. Tại Việt Nam, số lượng công ty niêm yết trên Sàn giao dịch chứng khoán Thành phố Hồ Chí Minh (HOSE) tăng nhanh, với khoảng 183 công ty được khảo sát trong năm 2013, trong đó 140 công ty có trình bày báo cáo bộ phận (BCBP). Báo cáo bộ phận là công cụ quan trọng giúp nhà đầu tư và các bên liên quan đánh giá hiệu quả hoạt động kinh doanh theo từng bộ phận, lĩnh vực hoặc khu vực địa lý, từ đó đưa ra quyết định đầu tư chính xác hơn.

Mục tiêu nghiên cứu nhằm hệ thống hóa lý luận về báo cáo bộ phận trên thế giới và tại Việt Nam, đánh giá thực trạng công tác lập và trình bày BCBP của các công ty niêm yết trên HOSE năm 2013, đồng thời xác định các yếu tố ảnh hưởng đến mức độ trình bày báo cáo này. Nghiên cứu cũng đề xuất các giải pháp nhằm hoàn thiện công tác lập và trình bày BCBP, góp phần nâng cao tính minh bạch và hiệu quả quản trị doanh nghiệp.

Phạm vi nghiên cứu tập trung vào các báo cáo tài chính và báo cáo tài chính hợp nhất đã được kiểm toán năm 2013 của 140 công ty niêm yết trên HOSE, không bao gồm các doanh nghiệp trong lĩnh vực tài chính, ngân hàng, bảo hiểm và chứng khoán. Ý nghĩa nghiên cứu được thể hiện qua việc cung cấp thông tin khoa học và thực tiễn giúp doanh nghiệp nâng cao chất lượng công bố thông tin, đồng thời hỗ trợ nhà đầu tư có cái nhìn toàn diện và chính xác hơn về hoạt động kinh doanh của các công ty niêm yết.

Cơ sở lý thuyết và phương pháp nghiên cứu

Khung lý thuyết áp dụng

Luận văn dựa trên hai khung lý thuyết chính về báo cáo bộ phận: Chuẩn mực kế toán quốc tế IFRS 8 và Chuẩn mực kế toán Việt Nam VAS 28. IFRS 8 áp dụng phương pháp quản trị để xác định bộ phận hoạt động, yêu cầu công ty trình bày thông tin dựa trên cách thức nhà quản trị sử dụng để điều hành doanh nghiệp. Trong khi đó, VAS 28 được xây dựng dựa trên IAS 14, tập trung vào việc trình bày thông tin theo lĩnh vực kinh doanh hoặc khu vực địa lý, với các điều kiện định lượng rõ ràng về doanh thu, lợi nhuận và tài sản của bộ phận.

Ba khái niệm chính được sử dụng trong nghiên cứu gồm:

  • Báo cáo bộ phận (Segment Reporting): Báo cáo tài chính chi tiết theo từng bộ phận hoạt động hoặc khu vực địa lý nhằm cung cấp thông tin cụ thể về hiệu quả kinh doanh.
  • Người ra quyết định hoạt động (CODM): Người hoặc nhóm người có trách nhiệm phân bổ nguồn lực và đánh giá hiệu quả hoạt động của các bộ phận.
  • Mức độ tuân thủ chuẩn mực kế toán: Đánh giá mức độ công bố thông tin theo các yêu cầu của VAS 28, bao gồm các chỉ tiêu về doanh thu, lợi nhuận, tài sản và nợ phải trả của từng bộ phận.

Phương pháp nghiên cứu

Nghiên cứu sử dụng kết hợp phương pháp định tính và định lượng. Phương pháp định tính bao gồm tổng hợp, hệ thống hóa các tài liệu lý luận, lịch sử hình thành và quy định về báo cáo bộ phận trên thế giới và tại Việt Nam. Phương pháp định lượng dựa trên số liệu thứ cấp thu thập từ báo cáo tài chính và báo cáo tài chính hợp nhất đã được kiểm toán năm 2013 của 140 công ty niêm yết trên HOSE.

Mẫu nghiên cứu gồm 183 công ty, trong đó 140 công ty có trình bày BCBP. Phương pháp chọn mẫu là chọn mẫu toàn bộ các công ty niêm yết có báo cáo bộ phận trong năm 2013. Phân tích dữ liệu sử dụng mô hình hồi quy đa biến để xác định các yếu tố ảnh hưởng đến mức độ trình bày BCBP, với phần mềm SPSS phiên bản 17.1. Các biến độc lập bao gồm quy mô công ty, chất lượng công ty kiểm toán, tỷ suất sinh lời trên tài sản, hình thức sở hữu và ngành nghề hoạt động. Thời gian nghiên cứu tập trung vào năm tài chính 2013.

Kết quả nghiên cứu và thảo luận

Những phát hiện chính

  1. Mức độ tuân thủ công bố thông tin BCBP trung bình đạt 58%, cho thấy các công ty niêm yết trên HOSE còn nhiều hạn chế trong việc trình bày đầy đủ các thông tin theo yêu cầu của VAS 28.
  2. Quy mô công ty có ảnh hưởng tích cực đến mức độ trình bày BCBP, các công ty lớn hơn có xu hướng công bố thông tin chi tiết và đầy đủ hơn, với mức độ tuân thủ cao hơn khoảng 15% so với các công ty nhỏ hơn.
  3. Chất lượng công ty kiểm toán cũng là yếu tố quan trọng, các công ty được kiểm toán bởi các đơn vị kiểm toán uy tín thuộc nhóm Big4 có mức độ trình bày BCBP cao hơn trung bình 12% so với các công ty khác.
  4. Tỷ suất sinh lời trên tài sản (ROA) và hình thức sở hữu ảnh hưởng đến việc trình bày BCBP, các công ty có ROA cao và thuộc sở hữu nhà nước hoặc có vốn nhà nước thường trình bày báo cáo bộ phận chi tiết hơn.
  5. Ngành công nghiệp là lĩnh vực có mức độ trình bày BCBP cao nhất, phản ánh tính phức tạp và đa dạng trong hoạt động kinh doanh của các doanh nghiệp ngành này.

Thảo luận kết quả

Nguyên nhân mức độ tuân thủ BCBP còn thấp có thể do hệ thống kế toán quản trị tại các doanh nghiệp chưa được chú trọng đầy đủ, thiếu sự triển khai và theo dõi chi tiết theo từng bộ phận. Việc phân bổ nguồn lực và đánh giá hoạt động bộ phận gặp khó khăn do thiếu thông tin chi tiết và minh bạch. Bên cạnh đó, Ủy ban Chứng khoán Nhà nước chưa có sự giám sát chặt chẽ và chưa quan tâm đúng mức đến chất lượng thông tin báo cáo bộ phận, dẫn đến nhiều doanh nghiệp chỉ trình bày sơ sài nhằm đối phó với quy định.

So sánh với các nghiên cứu quốc tế, mức độ tuân thủ tại Việt Nam thấp hơn một số quốc gia như Tây Ban Nha (79%) hay Kuwait (56%), phản ánh sự khác biệt về khung pháp lý và nhận thức về vai trò của BCBP. Kết quả nghiên cứu cũng phù hợp với các nghiên cứu trong nước cho thấy quy mô công ty và chất lượng kiểm toán là những nhân tố quan trọng thúc đẩy việc công bố thông tin bộ phận.

Dữ liệu có thể được trình bày qua biểu đồ cột thể hiện mức độ tuân thủ BCBP theo quy mô công ty và ngành nghề, cũng như bảng hồi quy đa biến minh họa các hệ số ảnh hưởng của từng yếu tố đến mức độ trình bày báo cáo bộ phận.

Đề xuất và khuyến nghị

  1. Nâng cao hiệu quả và chất lượng kiểm toán độc lập: Tăng cường vai trò của các công ty kiểm toán uy tín trong việc kiểm tra và đánh giá việc lập báo cáo bộ phận, nhằm đảm bảo tính chính xác và minh bạch thông tin. Thời gian thực hiện: 1-2 năm, chủ thể: Bộ Tài chính, các công ty kiểm toán.
  2. Hoàn thiện hệ thống kế toán doanh nghiệp và báo cáo tài chính: Đẩy mạnh xây dựng và áp dụng hệ thống kế toán quản trị chi tiết theo bộ phận, hỗ trợ doanh nghiệp trong việc phân bổ nguồn lực và đánh giá hiệu quả hoạt động. Thời gian thực hiện: 2-3 năm, chủ thể: Doanh nghiệp, Hiệp hội Kế toán Việt Nam.
  3. Tăng cường vai trò quản lý của Ủy ban Chứng khoán Nhà nước: Chủ động tham mưu cho Bộ Tài chính sửa đổi, bổ sung các văn bản pháp lý liên quan đến báo cáo bộ phận, đồng thời giám sát chặt chẽ việc thực hiện các quy định trong lĩnh vực chứng khoán. Thời gian thực hiện: 1 năm, chủ thể: Ủy ban Chứng khoán Nhà nước.
  4. Tuyên truyền, đào tạo nâng cao nhận thức về BCBP: Tổ chức các khóa đào tạo, hội thảo nhằm nâng cao nhận thức và kỹ năng lập báo cáo bộ phận cho cán bộ kế toán, kiểm toán và quản lý doanh nghiệp. Thời gian thực hiện: liên tục, chủ thể: Trường đại học, các tổ chức đào tạo chuyên ngành.

Đối tượng nên tham khảo luận văn

  1. Nhà quản trị doanh nghiệp: Giúp hiểu rõ hơn về vai trò và cách thức lập báo cáo bộ phận để nâng cao hiệu quả quản lý nội bộ và minh bạch thông tin với nhà đầu tư.
  2. Nhà đầu tư và chuyên gia phân tích tài chính: Cung cấp cơ sở đánh giá chính xác hơn về hiệu quả hoạt động của từng bộ phận trong doanh nghiệp, hỗ trợ quyết định đầu tư hiệu quả.
  3. Cơ quan quản lý nhà nước và Ủy ban Chứng khoán: Là tài liệu tham khảo để hoàn thiện chính sách, quy định về công bố thông tin tài chính và giám sát việc thực hiện chuẩn mực kế toán.
  4. Giảng viên và sinh viên ngành kế toán, tài chính: Cung cấp kiến thức thực tiễn về báo cáo bộ phận, các chuẩn mực kế toán quốc tế và Việt Nam, cũng như phương pháp nghiên cứu khoa học trong lĩnh vực kế toán.

Câu hỏi thường gặp

  1. Báo cáo bộ phận là gì và tại sao nó quan trọng?
    Báo cáo bộ phận là báo cáo tài chính chi tiết theo từng bộ phận hoạt động hoặc khu vực địa lý, giúp nhà đầu tư và các bên liên quan đánh giá hiệu quả kinh doanh cụ thể, từ đó đưa ra quyết định đầu tư chính xác hơn.

  2. Các yếu tố nào ảnh hưởng đến mức độ trình bày báo cáo bộ phận?
    Quy mô công ty, chất lượng công ty kiểm toán, tỷ suất sinh lời trên tài sản, hình thức sở hữu và ngành nghề hoạt động là những yếu tố chính ảnh hưởng đến mức độ trình bày báo cáo bộ phận.

  3. Chuẩn mực kế toán Việt Nam VAS 28 khác gì so với IFRS 8?
    VAS 28 dựa trên IAS 14, tập trung vào phân loại theo lĩnh vực kinh doanh hoặc khu vực địa lý với các điều kiện định lượng rõ ràng, trong khi IFRS 8 áp dụng phương pháp quản trị, dựa trên cách nhà quản trị sử dụng thông tin để điều hành doanh nghiệp.

  4. Tại sao nhiều công ty niêm yết chưa trình bày đầy đủ báo cáo bộ phận?
    Nguyên nhân chính là do hệ thống kế toán quản trị chưa được chú trọng, thiếu thông tin chi tiết theo bộ phận, cùng với việc giám sát của cơ quan quản lý chưa chặt chẽ, dẫn đến việc trình bày sơ sài hoặc đối phó với quy định.

  5. Giải pháp nào giúp nâng cao chất lượng báo cáo bộ phận?
    Nâng cao chất lượng kiểm toán độc lập, hoàn thiện hệ thống kế toán quản trị, tăng cường vai trò quản lý của Ủy ban Chứng khoán Nhà nước và đào tạo nâng cao nhận thức cho cán bộ kế toán, quản lý doanh nghiệp là những giải pháp thiết thực.

Kết luận

  • Báo cáo bộ phận là công cụ quan trọng giúp minh bạch thông tin tài chính và hỗ trợ quyết định đầu tư hiệu quả.
  • Mức độ tuân thủ công bố thông tin BCBP của các công ty niêm yết trên HOSE năm 2013 trung bình đạt khoảng 58%, còn nhiều hạn chế cần khắc phục.
  • Các yếu tố ảnh hưởng chính gồm quy mô công ty, chất lượng kiểm toán, tỷ suất sinh lời, hình thức sở hữu và ngành nghề hoạt động.
  • Hệ thống kế toán quản trị chưa được chú trọng và giám sát của cơ quan quản lý còn hạn chế là nguyên nhân chính dẫn đến việc trình bày BCBP chưa đầy đủ.
  • Đề xuất các giải pháp nâng cao chất lượng kiểm toán, hoàn thiện hệ thống kế toán, tăng cường quản lý nhà nước và đào tạo nhằm cải thiện công tác lập và trình bày báo cáo bộ phận trong thời gian tới.

Luận văn cung cấp cơ sở khoa học và thực tiễn để các bên liên quan nâng cao hiệu quả công tác báo cáo bộ phận, góp phần phát triển thị trường chứng khoán minh bạch và bền vững. Đề nghị các doanh nghiệp và cơ quan quản lý tiếp tục phối hợp triển khai các giải pháp đề xuất nhằm nâng cao chất lượng thông tin tài chính trong giai đoạn tiếp theo.